Qayda barsañ, Qorqıttıñ köri

Danday Isqaqulı

fïlologïya ğılımdarınıñ doktorı, professor

   Tarïxta Qorqıt-ata esimimen atı qalğan, türki xalıqtarınıñ bärine ortaq  oyşıl, aqın, jıraw, asqan küyşi, qobızşı, türki xalıqtarına keñinen tarağanañız keyipkeri Qorqıt 8 ğasırda qazirgi Qızılorda oblısınıñ Qarmaqşı awdanında ömirge kelip, ğumır keşken. Twılğan, ölgen jılı belgisiz. Key derekter boyınşa 95, endi birewlerinde 195 jıl jasağan. Qorqıttıñ zïratı Sır boyında küni büginge deyin saqtalğan. Bul twralı akademïk    Ä. Marğulan : «Qorqıt – tarïxï däwirlerde  Sırdarïya ölkesin qonıs etken oğız-qıpşaq taypalarınıñ ortasınan şıqqan danışpan qarïya, aqılşı batagöy, asqan aqın (uzan), bolaşaqtı boljap söylegen säwegey kisi bolğan. Ol kisi twralı aytılatın qarïya söz Azïyadağı türik tildes elderdiñ köbinde bar. Biraq qazaq xalqı eski oğız-qıpşaq taypalarınıñ tarïxï qonısına mïras bolğan, olardıñ tübegeyli urpağı bolğandıqtan, Qorqıt twralı aytılatın tarïxï jırlar, añız-legendalar, än-küyler qazaq pen türkimenderde köbirek jolığadı» (Ä. Marğulan. Ejelgi jır-añızdar. A., 1985, 135-bet).

    Zerttewşiler men şejireniñ anıqtawınşa, Qorqıttıñ anası qıpşaq ta, äkesi oğız taypasınan. Qorqıttıñ  el qamın jegen  bedeldi qoğam qayratkeri,  oyşıl retinde türki xalıqtarınıñ arasında asa tanımal bolwına, tipti atı añızğa aynalıp ketwine onıñ öziniñ jan-jaqtı darın ïesi bolwımen birge şıqqan tegi men  ösken ortası da äser etken. Türki äleminiñ är jerinde onı äwlïe, payğambardıñ dosı, ïmam, baqsı, qızır arwaq, batır, öner ïesi, qobızşı, jırşı, jıraw,  aqın, aqılgöy dana, köripkel kemeñger, ulı ustaz, ulı gwmanïst retinde uğınıp, özderiniñ babaları sanaydı.

   Qazaqtar arasında Qorqıt xalıq qamın jep, küñirengen ulı gwmanïst, ulı mwzıkant, ulı qobızşı retinde añız bolıp, keñinen tarağan. Xalıq añızında Qorqıt jepmayasına minip alıp, ölimnen qaşıp, adam ölmeytin jer izdep, dünïeniñ tört burışın şarlaydı. Biraq onday jerdi taba almaydı; kerisinşe, qayda barsa da qwarıp, sarğayıp bara jatqan sarı dalanı, müjile bastağan tawlardı, kör qazıp jatqan adamdardı kezdestiredi. «Qayda barsañ, Qorqıttıñ köri» degen  añız sodan qalğan deydi xalıq añızı.

   Ölimnen qaşıp, qutılatın jer tappağan Qorqıt «ölmeytin närse joq eken» degen qorıtındığa kelip, qalğan ömirin qobız tartwmen ötkizedi. Ölmewdi, mäñgilik ömirdi añsap, ömir jırın qobızında sayratadı. Soñında Sırdıñ swınıñ betine kilemin jayıp jiberip, sonıñ üstinde otırıp, kündiz-tüni uyıqtamay, qobızımen küñirentip,  ömir küyin   tartadı. Közin ilmey, äbden şarşağan Qorqıttıñ mülgip ketken sätinde aspannan tüsken qaraqurt şağıp öltiripti.

   El awzındağı añızdarğa qarağanda, Qorqıt asqan küyşi, kompozïtor bolğan. Xalıq arasında «Qorqıttıñ küyi», «Qorqıttıñ sarını» degen ömirdiñ sırın şertetin küyler saqtalıp qalğan. Qazaq mwzıkasınıñ tarïxında Qorqıt qobız öneriniñ atası sanaladı. Qoylıbay baqsı, Nısan abız, Mekeş baqsı, Nayman bala sekildi köptegen öner ïeleri Qorqıttı özderine ustaz tutqan. Qorqıttıñ küy sazı tek qazaq xalqında ğana emes, twısqan xalıqtardıñ köpşiliginde kezdesedi. Sondıqtan da ğasırlar tükpirinen fïlosofïyalıq sır şertetin Qorqıttıñ mwzıkalıq murası – türki tektes xalıqtarğa ortaq asıl qazına.

    Uzaq ömir sürgen Qorqıt türki jurtınıñ üş xanınıñ tusında wäzirlik qızmet atqarğan. Kezinde qazirgi qazaq dalasınıñ köp jerleri kirgen ulan-ğayır ölkede xandıq qurğan Ïnal, Köl-Erken, Qañlıqoja xandar Qorqıttıñ tikeley ıqpalında bolğan. Epdiñ tutastığın, işki birligin saqtaw maqsatımen Qorqıt bïliktiñ barınşa ädil bolwın, xalıqtıq müddelerge say kelwin qamtamasız etetin älewmettik joranıñ (zañnıñ) negizin qalap, onıñ jüzege aswına at salıstı. Onda ata-baba mekenin sırtqı jawdan ärbir adamnıñ qasıq qanı qalğanşa qorğaw, jer-sw dawların belgilengen tärtip boyınşa, adamdar arasındağı türli daw-janjaldardı aqılğa sala otırıp, barınşa ädil şeşw, kinäli bolğan adamdardı mindetti türde jazalaw sïyaqtı mäselelerge barınşa köñil bölip, kündelikti turmıs-tirşilikte xalıqtıq dästürlerdi ustanw, soğan say ömir sürw basşılıqqa alınğan.

   El awzında Qorqıt ayttı degen, keyinnen maqal-mätelge aynalıp ketken sözder jïi kezdesedi: «Eski mamıq böz bolmas, käri duşpan dos bolmas», «Ölgen kisi tirilmes, ötken qaytıp kelmes», «Şöldi jerdiñ otın kïik biler, swlı jerdiñ qadirin qulan biler, uzaq joldıñ sırın tüye biler, şıtırmandı taw qoynawın tülki biler».

   Sonımen Qorqıt – segizinşi ğasırda ömir sürgen, türki tektes xalıqtarğa keñinen tanımal asqan öner ïesi, zamanınıñ ozıq oylı aqsaqalı, aqılgöy danası, demek, tarïxï tulğa. Desek te Qorqıt esiminiñ añızğa aynalıp ketken tustarı basım. Key tustarda añızı qaysı, şını qaysı ekenin ajıratwdıñ özi qïın soğatın tustarı da barşılıq. Atı añızğa aynalıp ketken Qorqıttıñ ädebï beynesi «Qorqıt-ata kitabınan» anıq körinedi.

   «Qorqıt ata kitabı» türki tektes xalıqtardıñ arasına keñ tarağan añızdar negizinde X1 ğasır şamasında jazılğan. Kitap negizinen Qorqıttıñ ömirine, tarïxï oqïğalarğa qatıstı derekter negizinde jazılğanımen, xalıqtıñ arman-añsarınan bastaw alğan ädebï qïyalğa, körkemdik amaldarğa  da köbirek orın berilgen.

   «Qorqıt ata kitabında» ärqaysısı ayaqtalğan jeke dünïe sanalatın 12 jır biriktirilip, tutas bir épopeyalıq jelini quraydı. Onda türki xalıqtarı ömiriniñ on ğasırday tarïxı qamtılıp, tutas bir däwirdiñ körkem beynesi jasaladı. Oqïğalar bir kezderde türki xalıtarı ömir sürgen Orta Azïyada, Ïranda, Kavkazda, Deşt qıpşaq dalasında ötedi. Türki xalıqtarınıñ basınan on ğasırday waqıt işinde ötken  elewli oqïğalardı qamtıp, tarïxï ömiriniñ éncïklopedïyası ispettes «Qorqıt ata kitabınıñ» är tarawı mañızdı bir oqïğalarğa arnalıp, jekelik sıpat tanıtadı.

«Qorqıt ata kitabı» mınaday on eki tarawdan turadı:      

1. «Dersexan ulı Buqaş xan twralı jır», 

2. « Salar Qazannıñ ordasına jaw şabwılı twralı jır »,              

3. «Xan Bwranıñ) balası Bamsı-Beyrek twralı jır»,                                                                                                                 

4. «Qazanbektiñ balası Orazbektiñ tutqındalwı twralı»,                                                                  

5. «Buqa Qojanıñ ulı Dombawıl (Domrwl) twralı jır»,                   

 6. «Qañlı Qoja ulı Xan-Turalı (Töräli) twralı jır»,                  

 7. «Qazılıq Qoja ulı Yügenek twralı jır»,                                    

 8. Bïsattıñ Döpe Gözdi qalay öltirgeni twralı jır»,                     

 9. «Begil ulı Ämiren twralı jır»,                                                  

 10. «Üysin Qoja ulı Sekrek twralı jır»,                                        

 11. «Salar-Qazannıñ tutqınğa tüswi, onı balası Orazdıñ qutqarwı twralı jır»,

 12. «Sırtqı oğızdardıñ işki oğızdarğa qarsı köteriliske şığwı, Beyrektiñ ölimi twralı jır».

   «Qorqıt ata kitabında» swretteletin oqïğalardıñ syujettik jelisi, épïzodtardıñ köbi türki tektes xalıqtardıñ köpşiliginiñ awız ädebïetindegi épostıq jırlarda kezdesip otıradı. Munıñ bastı sebebi tübi bir twıstıqtan bolsa, sonımen birge turmıs-tirşiliktiñ, arman-maqsattardıñ birliginen, jürip ötken tarïxï joldıñ uqsastığınan bolsa kerek. Munday uqsastıqtardı qazaq éposınan da jïi kezdestirwge boladı. Mısalı, qazaqtıñ «Alpamıs», «Qobılandı», «Er Tarğın», «Er Sayın», «Qırımnıñ qırıq batırı» sïyaqtı jırları men «Qorqıt ata kitabı» arasınan batırlar beynesiniñ  somdalwı, oqïğalardıñ swrettelwi, negizgi ïdeyaları turğısınan köptegen uqsastıqtardı köremiz.

  «Qorqıt ata kitabı» – türki xalıqtarınıñ bolaşaq üşin qalay küreskendigin, elin, jerin qorğağan erlerdiñ erligin keyingi urpaqqa ülgi etip jırlağan, köringenge jem bolmay, qaytse baqıttı ömir sürwge boladı degen sawaldarğa birşama jawaptar bergen, qoğamdıq ömirdiñ asa mañızdı öñirleri jaylı fïlosofïyalıq oylar tüygen keñ tınıstı épïkalıq twındı. «Qorqıt ata kitabında» köterilgen mäseleler, onda aytılğan oylar, usınılğan erejeler  küni büginge deyin mañızın joya qoyğan joq. Mısalı: «Aq saqalı jarasqan şal körikti, ïnabattı bolsa, äyel körikti, sıylas bolsa, ağayın körikti, ülken şañıraqtıñ qasında otaw körikti, jibek şatırdıñ jibi körikti, önegeli bolsa, bala körikti», «Mıqtı, jüyrik bedewge qorqaq jigit mine almas», «Qonaq kelmegen üydiñ qulağanı artıq», «Köp qorqıtadı, tereñ batıradı», «Şirigen maqtadan mata şıqpaydı, nağız jawdan dos şıqpaydı», «Qïıp tüser qılıştı muqaltqanşa, şappağan jaqsı», «Ötirik söz örge baspas», «Qara tawdıñ basınday baylıq jïsa da, buyırğannan artıq eşkim eşteñe jey almaydı», «Atasınıñ atın şığarmağan jigersiz uldıñ twğanınan twmağanı ïgi, jalğan sözdiñ bolğanınan bolmağanı ïgi», «Ötirik söz örge baspas», «Eski kïimniñ bïti aşçı, jetim balanıñ tili aşçı», «Qanşa tasıp twlağanmen özen swı teñizdi toltıra almaydı, qanşa qalıñ jawğanmen qar köktemnen qalmaydı», «Ajal jetpey, ölmek joq, ölgen qaytıp tirilmes, şıqqan jan keri oralmas», t. b.

   Ömirdiñ mänin osılayşa tereñ tolğağan, buralañı köp bu dünïede adamdardıñ twra jolda jürip, baqıttı ömir sürwine kömektesetin osı sïyaqtı qanattı söz tirkesteri kitapta molınan kezdesedi. Munday tereñ oylı sözder türki xalıqtarınıñ türkilik bolmısın, ömirdiñ damw zañdılıqtarına say ömir sürwin anıqtawmen birge, odan qaldı adamzat balasınıñ jer betinde beybit qatar baqıttı ğumır keşwge ündewimen de asa qundı.

 Qorıta aytqanda, Qorqıt – türki äleminen şıqqan ulı oyşıldardıñ biri. Qorqıttıñ artında qalğan rwxanï murası, sonımen birge onıñ atına qatıstı türli añız-äñgimeler tek  türki xalıqtarınıñ ğana emes, külli adamzat balasınıñ bolaşağına qızmet etetin rwxanï asıl qazına.

Ädebïetter:

«Knïga moego deda Korkıta» ogwzskïy geroyçeskïy épos. M., 1962; Ä. Marğulan. «Ejelgi jır-añızdar». A., 1985; Ä. Qoñıratbaev. 1-tom, A., 2004;                 

 Ş. Ibıraev. «Qorqıt ata» kitabı», A., 1977;  «Oğız batırlıq éposınıñ poétïkası», A., 1997; X. Süyinşälïev. «Qazaq ädebïetiniñ tarïxı», A., 1997; N. Kelimbetov. Ejelgi däwir ädebïeti», A., 2005; «Qazaq ädebïetiniñ tarïxı», 2-tom, A., 2006.

Qaynaq: turkiya.kz