موریدیزم و شئیخ شامیل حرکاتی

رامین صادیقوو

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

       ایسلام تصوّوفونه گؤره مورید، اؤزونو دین، یعنی ایسلاما تسلیم ائدن شخصه وئریلن آددیر. آنجاق قافقاز خالقلاری‌نین دیلینده مورید سؤزو تصوّوفله بیرلیکده روسلارا قارشی ساواشماق آنلامیندا دا ایشلنمیشدیر. موریدلر اوزون ایللر روسلارا قارشی آزادلیق موباریزه‌سی آپاردیقلاریندان، بو سؤزو بیر "دین دؤیوشچوسو" کیمی ده ایفاده ائتمک اولار.

       موریدیزم حرکاتینا ایشتیراک ائدن اینسانلارین چوخو کندلیلر ایدی. بو اینسانلارین بیر چوخو موریدیزمین اونلاری آزادلیغا چیخاراجاغینا و روسلاری قافقازدان قوواجاغینا اینانیردی. موریدیزم اصلینده نقشیبندی طریقتی‌نین منسوبلاری طرفیندن منیمسه‌نن بیر حرکات ایدی. موریدلر، حؤکم ائتدیکلری بوتون قافقاز خالقلاریندان ایسلام شرعیتینه و پئیغمبرین سوننتینه اویغون یاشاماغی طلب ائدیردیلر. داغلی خالقلاردان دینی، صوفیلیک درجه‌سینده یاشامایانلار بئله مورید اولا بیلیردیلر. چونکو ساده‌جه روسلارا قارشی ساواشماق نیتی ایله موریدلر آراسیندا یئر آلیردیلار.

       موریدیزمین ایلک تبلیغچیسی داغیستانلی محمد یاراقلی اولموشدور. او اؤزونو شیروانلی ایسمایل افندی‌نین داوامچیسی اولاراق گؤروردو. 1823-جو ایلده شیروانا باغلی کوردمیر بؤلگه‌سینده ایسمایل افندی ایله گؤروشن محمد یاراقلی، اونون فیکیرلری‌نین تاثیری ایله شیمالی قافقازدا موریدیزمین تبلیغاتینا باشلادی. تاریخچی و. پوتتو، "قافقاز موحاریبه‌سی" اثرینده، بو گؤروش حاقیندا بئله یازیردی: "بو گؤروش قافقاز اوچون تهلوکه‌نین باشلانغیجی اولدو". بو گؤروشده بوتون داغیستان خالقلارینی تک مقصد اطرافیندا بیرلشدیرمک، خالقلار آراسینداکی فیکیر آیریلیقلارینا، دعاوالارا، کوسلوکلره و قان دعاوالارینا سون وئریلمک قرارا آلیندی.

تورک دستانلاری

پروفئسور دوکتور، اومای گونای

کؤچورن: عباس ائلچین

     بوتون دونیا ادبییاتلاریندا اولدوغو کیمی تورک ادبییاتی‌نین دا ایلک اؤرنکلری دستانلاردیر. تورک ادبییات گله‌نگی ایچینده "دستان" تئرمینی بیردن چوخ نظم شکلی و تورو اوچون ایشلنمیش و ایشلنیلمکده‌دیر. اسکی تورک ادبییاتی نظم شکیللریندن مثنویلرین بیر بؤلومو و منظوم حیکایه‌لر، آنونیم ادبییاتدا و آشیق ادبییاتیندا قوشما ویا مانی(بایاتی) دؤردلوکلری ایله یازیلان ویا سؤیله‌نن فردی، سوسیال،تاریخی، آجیقلی ویا گولونج اولایلاری تحکییه تئکنیکی ایله چئشیدلی اوسلوبلارلا کؤچورن نظم تورونه و بو یازیدا اله آلینان کایناتین، اینسانلیغین، میلّتلرین یارادیلیشینی،گلیشیمینی، حیاتدا قالما موباریزه‌لرینی و چئشیدلی اولای و نسنه‌لرله ایلگیلی سبب آچیقلایان و باتی ادبییاتیندا "ائپوس" تئرمینی ‌ایله آنیلان اثرلرین تمامی ده تورک ادبییاتی گله‌نگی ایچینده "دستان" آدی ایله آنیلماقدادیر.

اوُرال خان دستانی 

     باشقوردلار - اوُرال بؤلگه‌سینده‌کی  باشقوردیستان جومهورییتی‌نین اصل نوفوسونو اوْلوشدوران روسیا فدراسیونونون تورک دیلی قونوشان بؤیوک بیر خالقیدیر. 

    ‘اوُرال-باتیر’ دستانی کوُبایر(kubair) آدلی اسکی باشقورد خالق شئعیر ادبییات تورونه عاییددیر. اثر 4576 شئعیرر و 19 نثر سطریندن عیبارتدیر. 

  ‘اوُرال-باتیر’، باشقورد خالقی‌نین میتولوژیسینی و کؤکلری ایلکل کومونال سیستمین اگَمن اولدوغو دؤنمه اوزانان آرکایک گؤروشلری و اینانجلاری یانسیدان بیر اثردیر.

 آذربایجان میلّی هیمنی حاقیندا

 1920-جی ایل یانوارین 30-دا آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ناظیرلر شوراسی جومهوریتین میلّی هیمنی‌نین حاضیرلانماسی حاقیندا قرار قبول ائتدی و بو مقصدله خالق معاریف ناظیرلیگی طرفیندن موسابیقه ائلان ائدیلدی. خالق معاریف ناظیرلیگی دؤولت هیمنی‌نین لاییحه‌‌‌سی‌نین شرطلرینی  " آذربایجان "  قزئتینده دفعه‌لرله ائلان ائده‌رک بیلدیرمیشدی کی، تقدیم ائدیله‌جک ان یاخشی دؤولت هیمنی لاییحه‌سینه گؤره 50 مین مانات موکافات تعیین ائدیلیر. موسابیقه ایشتیراکچیلاری لاییحه‌لرینی همین ایلین مای آیی‌نین 1-دک خالق معاریف ناظیرلیگی‌نین دفترخاناسینا تقدیم ائتمه‌لی ایدیلر. موسابیقه‌نین نتیجه‌لری مایین 28-دک آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایکینجی ایل‌دؤنومونه قدر ائلان ائدیلمه‌لی ایدی.لاکین 1920-جی ایل آپرئلین 28-ده آذربایجانین سووئت روسییاسی قوشونلاری طرفیندن ایشغالی و خالق جومهوریتی‌نین صوقوطو آذربایجانین میلّی هیمنی‌نین قبول اولونماسینا ایمکان وئرمه‌دی. 1992-جی ایل مایین 27-ده پارلامئنت  " آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت هیمنی حاقیندا "  قانون قبول ائتدی. قانونا اساسن، 1919-جو ایلده بسته‌کار اوزئییر حاجی‌بیگوو و شاعیر احمد جاواد طرفیندن ترتیب ائدیلمیش  " آذربایجان مارشی "  آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت هیمنی کیمی تصدیق ائدیلدی. 

  آذربایجان هیمنی:

سؤزلری‌نین مؤلیفی: احمد جاواد، 1919 

بسته‌کاری: اوزئییر حاجی‌بیگوو، 1919 

  آذربایجان! آذربایجان! 

  ائی قهرمان اؤولادین شانلی وطنی! 

  سندن اؤترو جان وئرمه‌یه جومله حاضیریز! 

  سندن اؤترو قان تؤکمه‌یه جومله قادیریز! 

  اوچ‌ رنگلی بایراغینلا مسعود یاشا! 

  اوچ رنگلی بایراغینلا مسعود یاشا! 

  مینلرله جان قوربان اولدو، 

  سینه‌ن حربه مئیدان اولدو! 

  حوقوقوندان کئچن عسگر، 

  هره بیر قهرمان اولدو! 

  سن اولاسان گولوستان، 

  سنه هر آن جان قوربان! 

  سنه مین بیر محبت 

  سینمه‌ده توتموش مکان! 

  ناموسونو حیفظ ائتمه‌یه، 

  بایراغینی یوکسلتمه‌یه 

  ناموسونو حیفظ ائتمه‌یه، 

  جومله گنجلر موشتاقدیر! 

  شانلی وطن! شانلی وطن! 

  آذربایجان! آذربایجان! 

  آذربایجان! آذربایجان! 

اسکی تورکلرین قوتسال سایی - دوققوز  

 نامیق حاجی‌حئیدرلی

کؤچورن: عباس ائلچین 

تورکلر دوققوز رقمینی قوتسال قبول ائدر و اوندان آرتیغینا اعتیبار ائتمزلر. 

  میرزه اولوغ بیگ «دؤرد اولوس تاریخی» 

  «ساها تورکلری‌نین برکت و دوغوم تانریچاسی آیزیت`ین دورومو، دوققوز ائرکک و دوققوز قیز ائولادلی بای-اولگئن`ین حالی توپراغا باغلی کولتورلرین تصوورلریدیر دئییلمکده‌دیر ».

(سعادت‌الدین گؤمئچ «شامانیزم و اسکی تورک دینی»)  

  «ایبن فضلان سیاحتنامه‌سینده ده آغ‌هونلارین باقییه‌سی اولان دوققوز کارلوق بویوندان بیری‌نین بولاقلار اولدوغو بلیرتمکده‌دیر».

(بیلدیریلر کیتابی، 1 جیلد، ائدیتور: اولکو چئلیک شاوق، آنکارا-2011 ص.52) 

  «شامانلارین، آیینلرده دوققوز قات گؤیه چیخیب، دوققوز قاتی دا دولاشاراق تکرار ائندیکلری سؤیله‌نیر»

( دوکتور. بایرام دوربیلمز. «قریم تورک خالق آنلاتیلاریندا سایی سیمگه‌چیلیگی») 

  «ماناس`م دیریلدیگی گئرچک ایسه، قویوندان دوققوز آلاییم، سیغیردان دوققوز آلاییم، دوه‌دن دوققوز آلاییم، آت سورولریندن دوققوز آلاییم. قیرخ جوُرانین هربیری اوچون بیره‌ر دوققوز گئنه دیلک ائدیب قوربان ائده‌‌ییم " . قیرغیز حیاتیندا توغوزدا-دوققیزدا- عددی سون ایللره قدر اؤنملی کادار ا رول اوینامیشدیر. آلتای-یئنی‌سئی تورکلری‌نین دستانلاریندا دا بو دوققوز ساییسنا چوخ راستلانیر».

.........

قدیم تورکلرده فوتبال - تئپوک

    قوتبالا چوخ اوخشایان اویون قدیمده تورک بویلاریندا دا اوینانیب. آدینا تئپوک(Tepük) دئییبلر (تپمک، تپیکله‌مک سؤزوندن). 

       اورتا آسیا تورکلری ایله باغلی  "La Tartarie"  (اوروپادا خزر دنیزیندن ساکیت اوکئانا قدر اراضیلره، آسیایا اوزون مودّت تارتارییا دئییلیب) آدلی فرانسیزجا اثرده هم اوغلانلارین، هم ده قیزلارین اوینادیغی بیر اویوندان بحث ائدیلیر. اویونو هیجانلا ایزله‌میش بیر چینلی‌نین دیلیندن قئید ائدیلیر کی،  " بؤیوک معبدلرده تئز-تئز آیاق توپو موسابیقه‌لری دوزنله‌نیر. بو اویوندا توپا ال ایله توخونماق اولماز، توپا ضربه یا آیاقلا، یا دا باشلا وورولور. بئله‌جه، توپو رقیب قاپیسیندان ایچری سالماغا چالیشیلیر " . 

      بؤیوک تورک موتفکّیری و دیلچیسی ماحمود کاشغارلی اؤزونون مشهور سؤزلوگونده -   " دیوان لغات الترک " ده (11-جی عصر) یازیر کی،...........

نووروزون گئرچک ماهیتی

ائلچین بایراملی

کؤچورن: عباس ائلچین

  ان قدیم قایناقلارین وئردیگی معلوماتلارا گؤره، بشریتین ایلک مدنیت و اینجه صنعت ائلئمئنتلری - یازی، فولکلور، موسیقی، پوئزییا، خالق تئاتری، خالچاچیلیق، صنعتکارلیق، علمی-فلسفی بیلیکلر، ایدمان یاریشلاری و س. محض بو تورپاقلاردا تشککول تاپیب. 

  مؤحتشم مدنیت یارادان آذربایجان خالقی‌نین دونیا مدنیتینه وئردیگی میثیلسیز تؤحفه‌لردن اولان باهار بایرامی‌نین ماهیتینی آنلاماق او قدر ده چتین دئییل. چونکی، زمانمیزده مقصدلی شکیلده بو بایرامین تحریف ائدیلمه‌سی جهدلری بئله مین ایللر بویو بو بایرامی یاشادان خالقلارین گئن یادداشیندان اونون دییشمز عنعنه‌لرینی سیله بیلمه‌ییب. 

  سون تدقیقاتلارا گؤره، یاشی 10 مین ایله چاتان بو بایرامین ان یوکسک سویییه‌ده آذربایجاندا قئید ائدیلمه‌سی اودلار یوردونون تا قدیمدن یوکسک سیویلیزاسییا مرکزی اولدوغونو تصدیقله‌ین اساس فاکتورلارداندیر. 

  بشریتین ایلک بایرامی 

      باهار بایرامی حاقدا معلوماتلارا قدیم شومئر متنلرینده، 10 مین ایله یاخین یاشی اولان ایلک موقدس کیتابدا - آوئستادا، ایلک پئیغمبر زردوشتون قاتلاریندا، 5-6 مین ایللیک تاریخه دایانان دده قورقود داستانلاریندا و دیگر قدیم منبعلرده راست گلینیر. 

      شرقشوناس عالیم عاییدا ایمانقولییئوا نووروز بایرامینی مضمون باخیمیندان شرطی اولاراق مرکزی آسیا، اؤن آسیا و شرقی آوروپا اولماقلا 3 قیسمه بؤلور. مرکزی آسیایا قازاخیستان، سیبیر، آلتای و شیمال-قربی چین تورکلری - اویغورلار داخیلدیر. 

چرشنبه‌لرین فلسفه‌سی

آیگون تئلمان قیزی

کؤچورن: عباس ائلچین 

   نووروزون ائتنیک-میفولوژی مضمونو  

         آذربایجان خالقی‌نین معنوی مدنیتی‌نین ائتنیک-میفولوژی کئیفیتی‌نین موعینلشدیریلمه‌سینده، بو خالقین قدیم میفیک گؤروشلریندن توتموش، عادت-عنعنه‌سی و حیات حاقیندا دوشونجه‌لری باره ده آیدین تصوورلر الده ائدیلمه‌سینده خالق بایراملاری‌نین رولو اولدوقجا اهمیتلیدیر. خالق معنویاتی‌نین گوزگوسو اولان فولکلورون تظاهور فورمالاریندان ساییلان متنلردن فرقلی اولاراق، بایرام میللی خاراکتئری، میللی تفککورون سپئسیفیکاسینی چوخسایلی پارامئترلردن عکس ائتدیریر. چونکی بایرام (طبیعی کی، سونرادان موختلیف ‌سیاسی-ایدئولوژی تاثیرلره، خالق شوعورونا مونجر ائدیلن بایراملار دئییل، خالقین میللی وارلیغیندان قوپوب گلن بایراملار نظرده توتولور) بیر طرفدن ائتنیک-میفیک گؤروشلری، دیگر طرفدن کوسموقونیک باخیشلاری اؤزونده موکممل بیر‌سیستئم اولاراق عکس ائتدیریر و‌ سیستئم خاراکتئری کسب ائدن ریتوال-میفولوژی سئمانتیکایا مالیکدیر.  

دوچئنت. دوكتور حالوك بركمن

كؤچورن: عباس ائلچین         

    یؤنتیجی قوتسال آنالار آنادولویا آسیادان گلن اؤن-تورك كولتورونون شامان قادینلاریدیر. او زامانكی دین شامانلیق و یؤنتیم ده قادین ایله كیشی آراسیندا پایلاشیلماقدا ایدی. قادینلارین، كیشلر قدر سؤزو كئچیردی. بو دورومو گؤسترن بیرچوخ قانیت واردیر. 

 آنادولودا قادین یؤنتیجی  

آنادولو تونج چاغینا عایید     

     شكیللر آنادولو كول‌تپه كولتورونه عاییددیر. لووور (پاریس) موزه‌سینده بولونان بو پارچالارا /ایكیز ایدوْل/ آدی وئریلمیشدیر.

  یازان : عادیل تاپدیق اوو

       آذربایجاندا قئیده آلینان میفولوژی توپونیملرین بیر قیسمی ده  " اود-ایشیغا "  ایناملا علاقه دار اولاراق مئیدانا گلمیشدیر. بللیدیر كی، میفولوژی دونیاگؤروش، او جومله دن ده كوسموقونیك تصوورلر موختلیف شكیلده فولكلور نومونه لری نین تركیبینده آیری-آیری ژانرلار واسیطه سی ایله دؤوروموزه قدر قلیب جاتمیشدیر.اؤزو ده ماراقلیدیر كی، تورك خالقلاری نین اكثریتینده و بو سیراداندا آذربایجانلیلاردا میفولوژی موتیولر آیری-آیری فولكلور ژانرلاری نین استروكتورونا ائله هوپموشدور كی، اونلاری آییرماق چوخ زامان موموكون اولمور. 

 باسماجی تئریمی كؤكن اولاراق توركجه دیر. بو قاورام روسلارجا قوللانیلمیشدیر، باسقینچی، عاصی آنلاملارینی ایچرمكده دیر. احمد جبه جی بونون روس سؤموروسونون بؤلگه توركلوگونه نفرتی نین بیر تظاهورو اولدوغونو ایفاده ائتمكده دیر. 

     1917 بولشویك دئوریمینی موتعاقب گؤیرن  باسماجی حركتی نین ایلك اؤنجولری محمد امین بك، كیچكینه ائرگش ایدی. خوقند موختار حوكومتی نین مرگیلان پولیس مودورو اولان كیچكینه ائرگش و محمد امین بك، بؤلگه یه یئرلشدیریلن روس گؤچمنلره قارشی اؤنجه لیكله خالقی  بیلینجلندیرمه یولونا باشلامیشدیلار. بورادا بیراز دا، مرگیلان شهریندن و مرگیلان شهری نین باغلی بولوندوغو فرغانادان سؤز آچماق استه ییریك: 

    واحید عؤمراوْو، 

    فلسفه اوزره فلسفه دوكتورو 

       موعاصیر ایران تاریخ‌شوناسلیغیندا، تأسوف كی، آذربایجان دؤولت‌چیلیك تاریخی تحریف  اولونموشدور. عبداله فاضیلی قئید ائدیر كی، ایران تاریخچیسی احمد كسروی (تبریزی) ساسانی حاكیمیتی دؤورونده آذربایجان حاقیندا یازیر:  " ساسانیلرین واختیندا ایرانشهر آدلانمیش اؤلكه دؤرد حیصه یه (كۇستا) بؤلونموشدور.كۇست سؤزونه پهلوی دیلینده یازیلمیش ادبیاتدا دا تصادوف اولونور. لاكین سونرالار بو تئرمین آرادان چیخمیشدیر.ا.كسروی‌یه گؤره، كۇستلارین آدی آشاغیداكی كیمی اولموشدور: 

  1. خوراسان (شرق). بورایا موعاصیر خوراسان، خارزم، بوخارا، سوْغد، گورگان، سیستان، بلوجیستان و ایرانشهرین شرقینده اولان باشقا ایالتلر داخیلدیر. 

  2. خوْربَرانه (غرب). بورایا ایراق، كیرمانشاه، كوردوستان، هابئله، غرب ایالتلری داخیلدیر. 

  3. باختر (شیمال). بورایا آذربایجان، ائرمنیستان، گورجوستان، قافقاز، تپوریستان و دماوند داخیلدیر. 

  4. نیمروز (جنوب). بورایا خوزیستان، پارس، كیرمان، سكیستان و سند داخیلدیر. 

محمد امین رسولزاده ایله ستارخانین تاریخی گؤروشو         

 دوسئنت دوكتور  فایق علی‌اكبراوو (غضنفر اوغلو)

     ییرمینجی عصرین اوّللرینده ایراندا باش وئرن حادیثه‌لری، خوصوصیله مشروطه حركاتینی  " ایران ایشلری "  باشلیغی آلتیندا سیلسیله مقاله‌لرله دَیرلندیرن محمد امین رسولزاده‌نین بو مسله‌لرده آچیق‌فیكیرلی، آزادلیق‌سئور، اوبیئكتیو فیكیرلرینی گؤرمه‌مك مومكون دئییلدیر. بئله كی، او، 1906-جی ایلده ایراندا باش وئرن اینقیلابی حادیثه‌لری موثبت قییمتلندیریر و قیسا بیر زامان كسیگینده ایراندا  " عدالتخانا "  مجلیسی‌نین آچیلماسینی موهوم بیر ایش كیمی قییمتلندیریردی. اونون فیكرینجه، حرّّیت، آزادلیق و سربست‌لیك قیمت‌سیزدیر كی، ایراندا باش وئرن اینقیلاب دا بونونلا باغلیدیر. ایراندا حرّیتین باش وئرمه‌سینه هئچ كسین اینانمادیغینی،  " چوخلاری، بو میلّت اؤلدو دخی دیریلمز "  دئییب، - دوردوغو فیكرینی وورغولایان رسولزاده قئید ائدیردی كی، اصلینده ایران خالقلارینا بو جور یاناشماق دوزگون دئییل.

Qədim Azərbaycan Manna dövlətində yazı və dil mədəniyyəti

Vahid ÖMƏROV,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru