اسكی تورك طیبّی

پرفئسور-دوكتور؛ علی حیدر بایات

كؤچورن:عباس ائلچین

            اوْتاچی و اَمچی اولاراق آدلاندیران حكیملر، قاملارین عكسینه بیتكی، حئیوان و مینرال كؤكنلی درمانلارلا خسته‌لیك‌لری تداوی ائدیردیلر. اوْتاجی، اوْت كلمه‌سیندن تؤره‌دیلمیشدیر. اسكی توركجه ده اوْت، طیبّی بیتكی، درمان، زهر و اؤزباشینا یئتیشن بیتكی آنلامیندادیر. اوْتاجی ایسه، اوْتاماق (درمان ائتمك) فئعلی‌نین كؤكونه مسلك بیلدیرمه اَكی (جی، چی) گتیریله‌رك تؤره‌دیلمیش توركجه بیر كلمه اولوب حكیم آنلامیندادیر. 

  قارا باشلاردان (سومئر)،  قارا پاپاقلارادك(تورك)  ایل‌باشی بایرامی

  علی شامیل حسین‌اوغلو 

  كؤچورن: عباس ائلچین

 اؤزت:

      آذربایجاندا  یئنی ایل آسترونومیك تقویمله گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی  یاز برابرلیگی دئییلن واختدا قئید ائدیلیب. روسییا قافقازی ایشغال ائدندن سونرا آذربایجاندا رسمی تقویم دَییشدی. لاكین خالق حؤكومته بویون اَیسه ده، عادت-عنعنه‌سیندن ده ال گؤتورمه ‌دی.یاساقلارا باخمایاراق  ائولرده هر ایل نووروز بایرامی طنطنه  ایله قئید ائدیلیردی.  

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشوندن سونرا آذربایجاندا، قازاخیستاندا،قیرغیزیستاندا، اؤزبكستاندا، توركمنیستاندا، تاجیكیستاندا نووروز بایرمی دؤولت سویییه‌سینده رسمی قئید ائدیلمه‌یه باشلاندی. توركییه ده، قوزئی قیبریسدا، ائلجه‌ده روسییا فئداراسییاسینا داخیل اولان تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و باشقا تورك بؤلگه‌لرینده ده نووروز بایرامی اؤز یاشامینی برپا ائله‌دی.بو مؤوضودا آراشدیرمالارین، علمی كونفرانسلارین دا سایی آرتدی. 

       قایناقلاردا شومئرلر، سومئرلر، قاراباشلار و س. آدلانان خالقین یئنی ایلی قئید ائتمه‌سیله آذربایجانلیلارین بایرام مراسیملری آراسینداكی اوخشارلیق دیقتیمیزی چكدی. سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائتمیش، توركوستاندان، ایندیكی روسییا فئدئراسییاسی‌نین گونئییندن تا توركیه و ایرانادك یاییلمیش قاراپاپاقلارلا سومئرلرین یئنی ایلی قئید ائدیلمه‌سی‌نین اوخشارلیقلارینی آراشدیردیق. 

آچار سؤزلر: سومئر، شومئر، قاراباش،قاراپاپاق، توركلر، قیپچاقلار،ایل‌باشی، نووروز بایرامی. 

آذربایجاندا آغاج كولتو 

ت.خ.شاهبازوو 

  AMEA-نین آرخئولوگییا و ائتنوقرافییا اینستیتوتونون علمی ایشچیسی، تاریخ اوزره فلسفه دوكتورو 

  آچار سؤزلر: آغاج كولتو، پالید، نیلی، ولَس، قارا آغاج، دونیا آغاجی، انجیر، " جنّت آغاجی ". 

   ایبتیدای ایناملار سیستئمینده آغاجلارا پرستیش موهوم یئر توتور. زامان-زامان اطراف عالمی و طبیعتده كی  پروسئسلری درك ائتمه‌‌یه چالیشان اینسان آیری-آیری آغاج و بیتكیلری فؤوق‌طبیعی قودرته مالیك حساب ائده‌رك ایلاهی‌لشدیرمیش، چتین مقاملاردا اونلارین كؤمگینه موراجیعت ائتمیشدیر. اونا ائله گلیردی كی، آغاجلارین دا روحو وار و اونلار دا بیر اینسان طالعیی یاشاییرلار.

میللی شوعورون مئعیاری:دیل و كولتور بیرلیگی

موباریز سولئیمانلی

صنعت‌‌شوناسلیق اوزره فلسفه دوكتورو، دوسئنت  

   دونیانین بیر چوخ علم، مدنیت و سییاست خادیملری دیل و كولتور بیرلیگینی میللی شوعورون و اؤزونودركین اساس عامیلی حساب ائتمیشلر. حیاتلارینی آذربایجانین مدنی ترققی‌سینه و میللی ایستیقلال ایدئیالاری اوغروندا موباریزه‌‌یه حصر ائتمیش ضیالیلار دا خالقین بو ایدئاللار اطرافیندا بیرلشمه‌‌سی‌‌نین، بو ایدئاللارین مفكوره حالینا گتیریلمه‌سی‌نین، میللی شخصیتین فورمالاشماسی اوچون معنوی-روحی بیرلیگین واجیب و موهوم شرط اولدوغونو بیلدیرمیشلر. بو معنادا اونلار، دیل ده داخیل اولماقلا،  " كولتور "  آنلاییشی آلتیندا بیر خالقین روحی و معنوی دَیرلری‌نین مجموسونو ایفاده ائتمیشلر. بیز ده بو یازیمیزدا  " كولتور "  دئیركن، دیقتی اساسن مدنیتین معنوی آسپئكتلرینه یؤنلتمیشیك. اونا گؤره كی، اگر اؤزوموزو میللی-مدنی ترققی و ایستیقلال جارچیلاری اولان موتفككیرلرین كولتورولوژی دوشونجه‌‌سی‌نین واریثی حساب ائدیریكسه، او زامان بو عامیلی دیقتدن قاچیرمامالی و آنلاییشلارین چرچیوه‌‌سی‌نین موعین‌لشمه‌سینده ده اونلارین یاناشمالارینا تاریخی-موقاییسه‌‌لی شكیلده یاناشمالیییق (بیزجه،  " كولتور "  تئرمینی ایله میللی روحی-معنوی دَیرلر كومپلئكسی‌نین،  " مدنیت "  مفهومو ایله كولتورلر مجموسو حساب ائدیلن بشری مدنی دَیرلرین،  " سیویلیزاسییا "  ایله ایسه ماددی-مدنی و تئخنوگئن اینكیشاف سویییه‌سی‌نین ایفاده ائدیلمه‌سی منطیقی اولار). 

A حرفی‌‌نین ایزله‌دیگی یوللار

دوچئنت دوكتور، حالوك بركمن 

كؤچورن: عباس ائلچین        

    بو یازیدا A حرفی‌‌نین ماجراسینی آنلاداجاغام. بو ماجرانی بو قدر گئرییه آتمامین ندنی چوخ قارماشیق بیر ماجرا اولدوغونداندیر. بو ماجرانی آنلاتمادان اؤنجه K حرفی‌نین ماجراسینی و OK بویلاری‌نین گؤچ یوللارینی اوزون اوزادییا آنلاتماغیم گركدی. لاتین (روما) الیفباسینداكی بؤیوك A حرفی ایكی فرقلی یول ایزله‌‌یرك  ایتالیا یاریم آداسینا اولاشمیشدیر. بو قونو گئنلده هئچ‌بیر دیلچی طرفیندن اله آلینمامیشدیر. بورادا آنلاداجاغیم ماجرا تامامن اؤز آراشدیرمالاریم سونوجو اورتایا چیخارمیش اولدوغوم سون درجه ایلگینج بیر سونوجدور. 

   A حرفی نین ایزله‌‌‌دیگی یوللار 

خیابانی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ادبی موحیط 

   ایسلام قریبلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو   

    ییرمینجی یوزیللیگین اوللری یاخین و اورتا شرق اؤلكه‌لرینده، او جومله دن شرقین آیریلماز بیر حیصه سی اولان آذربایجاندا اویانیش، اینتیباه دؤورو كیمی خاراكتئریزه اولونور. بو اویانیش و میللی اؤزونودرك سایه‌سینده ایستر شیمالی، ایسترسه ده جنوبی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا بیر سیرا یئنیلیكلر مئیدانا چیخدی. آذربایجانین هر ایكی تاییندا آزادلیق حركاتی گئنیش ووسعت آلدی، ان اساسی یئنی ایدئیالارین رواج تاپماسینا، یاییلماسینا ایمكان و شراییط یاراندی.

  نووروز بایرامی- تاریخی و كؤكلری باره ده

 عاریف خلیل اوغلو 

خالقیمیزین مین ایللردن بری ائل آراسیندا یاشایان ائله بایراملاری وار كی، یاراناركن نه بیر سؤزونو، نه بیر نغمه سینی یازییا آلیبلار. اولو قایناقلاردان  سوزولوب گلن، بیر-بیریندن اویناق، شوخ، لطافتلی  بایرام نغمه لری، داها ائركن  گؤروش و تصوورلرله  باغلی آیینلر، اعتیقادلار، عادت-عنعنه لر، مراسیملر، تاماشالار نسیللرین یادداشیندا یاشایاراق عصرلر، قرینه لر آشمیش، گلیب بو گونوموزه چاتمیشدیر. 

جئیهون بایراملی 

          بو گون دونیادا قوردلا باغلی چوخلو میقداردا یئر آدی، عادت-عنعنه لر، مراسیملر واردیر كی، بو دا قوردون اینسان یادداشیندا اؤزونه یئر توتماسینی، بو نادیر جانلی نین حقیقتن جسارت، مردلیك، دوزگونلوك، همچنین، آزادلیق سیموولو اولماسینی گؤستریر. اگر آمئریكادا یاشایان ماییا طایفالاری بو گون ده قوردا سیتاییش ائدیرسه، رومانین سیموولو كیمی قورد قبول ائدیلیرسه، دئمك، قوردلار هئچ ده اینسانلارا ضرر وئرن یوخ، عكسینه، دونیامیزی اَیریلیكلردن تمیزله مك كیمی تانری میسسییاسینی اؤز اوزرینه گؤتورموش بیر جانلیدیرلار....................

  مطبوعات تاریخیمیزده  " موللا نصرالدین"  ژورنالی: میللی مدنی نایلییت كیمی   

  شفق ناصیر  

     20. عصر آذربایجان ادبیاتی نین گؤركملی نوماینده لریندن اولان قودرتلی سؤز اوستاسی، یازیچی-دراماتورق ج.محمدقولوزاده نین ادبی-پوبلیسیست فعالیتینده  " موللا نصرالدین"  ساتیریك مجموعه سی خوصوصی بیر صحیفه  تشكیل ائدیر. ان باشلیجاسی، اونا گؤره كی، بو مجموعه میللی مطبوعاتیمیزین اؤزونه قدركی و اؤزوندن سونراكی قزئت و ژورناللاردان فرقلی اولاراق یئنی بیر ایجتیماعی موحیطین، ادبی دؤورون تملینی قویوب. ائله جه ده ساتیریك ژورنالیستیكانین یارانماسی و اینكیشافی پروسئسینه تكان وئریب. گؤركملی ادبیاتشوناس-عالیم، تنقیدچی ا.میراحمدوو  " آذربایجان موللا نصرالدینی "  اثرینده یازیردی:  " هئچ شوبهه سیز، آذربایجان ساتیریك ژورنالیستیكاسی نین تشككول تاپماسی اوچون  "موللا نصرالدین"  گوجلو عامیللردن بیری، هر جهتدن گؤزل نومونه،  " رهنوما "  (محمدقولوزاده) ایدی. محمدقولوزاده، صابیر، حاقوئردی یئو، نظمی، فایق، اوردوبادی، غمكوسار و باشقا موللا نصرالدینچیلر ساتیرا یولونا دوشنلره یالنیز ایدئیا تاثیری گؤسترمكله قالماییب، ندن و نئجه یازماغی دا اؤیرتمه یه چالیشیر، باشقا سؤزله، ساتیرانین اینكیشافی نامینه ایفشا هدفی، پرئدمئتی، گولوش اوصوللاری و واسیطه لری حاقیندا ادبی-ائستئتیك پرینسیپلری ده بدیعی یارادیجیلیق پراكتیكاسیندا و مقاله لرینده ایشله ییب حاضیرلاییردیلار " . او، هم ده  " موللا نصرالدین" ای خالقین معنوی-روحی عالمینده بؤیوك یئنیلیكلر عمله گلمه سینه تكان وئرمیش بیر باشلیجا قوووه حساب ائدیردی. 

  نرمین ممدلی 

  هر زامانكی كیمی مؤوضونو سئچدیكدن سونرا آراشدیرمالاریما باشلادیم. قارشیما دیقت چكیجی  مقاملار چیخدی. اونلاری سیزلرله ده بؤلوشمك ایسته ییرم. ایلك اؤنجه قئید ائدیم كی، تورك تاریخینده بایراق آنلاییشی  داها چوخ  ایسلامدان سونراكی دؤورلرین احاطه سینده اؤیره نیلیب. خوصوصن دیگر تورك خالقلاری ایله موقاییسه ده داها چوخ عوثمانلی توركلری نین بایراقلاری آراشدیریلیب، بونا دایر كیتابلار نشر اولونوب. مؤوضویا دایر  قدیمده تورك خالقلاری نین حاكیمیتی آلتیندا یاشامیش خالقلارلا هله ده موباحیثه لرین داوام ائتمه سینه باخمایاراق، چوخ دا دریندن آراشدیرمالار آپاریلمامیشدیر. و بئلجه بو مسله ده هله ده گیزلی مقاملار آچیلمامیش قالماقدادیر. لاكین قدیم تورك داستانلاریندا، روایتلرینده، كاشغارلی ماحمودون اثرینده، علاوه  اولاراق چین منبعلرینده توركلره عایید بایراق آنلاییشلارین یئر آلدیغی آیدین گؤرولور. محض بو مؤوضونون آراشدیرماجیلاری دا بو منبعلره ایستیناد ائدیر. 

یازان : آغاوئردی خلیل

كؤچورن: عباس ائلچین 

    نووروز آذربایجان خالقی نین زنگین ماددی و معنوی دیرلری نین موهوم بیر حیصه سینی اؤزونده احتیوا ائدن بؤیوك مدنیت حادیثه سیدیر. نووروزون تركیبی قورولوشجا مورككب، مضمونجا درین و گئنیش احاطه لیدیر. موعاصیر دؤوروموز اوچون بو بیر میللی بایرامدیر. بو بایراما تاریخی اینكیشاف بویونجا باخدیغیمیز زامان اونون قدیم مدنی كؤكلره و معنوی قایناقلارا باغلی اولدوغونو گؤروروك. كئچمیشده اولدوغو كیمی، بو گون ده آذربایجاندا، دیگر تورك دؤولتلرینده و بیر چوخ قونشو اؤلكه لرده نووروز باهار بایرامی كیمی قئید اولونماقدادیر. 

یازان : محرم كایا

كؤچورن : عباس ائلچین 

  آنا، اینسانین حیاتی نین باشلانغیجی اولدوغو اوچون بیر چوخ كولتورده، میتولوژیده چئشیدلی آنلاملار، قوتساللاشدیرمالار قازانمیشدیر. تورك میتولوژیسینده ده آنا ایشله وی  چئشیدلی عونصورلره راست گلمكده ییك. آما بونلارا گئچمه دن اؤنجه ایلكل سورو توپلولوغوندان آوجی توپلاییجی توپلوما گئچیلدیگینده، قادینین بیتكی، میوه توپلاییجیلیغی یاپماسی و ایلكل تاریمی باشلاتماسییلا قوتساللاشدیریلدیغینی دا بلیرتمه میز گره كیر.[2]تورك میتولوژیسینده آغاجدان تؤره مه نین سببی ده بو گئچیم طرزیله باغلانتیلی دیر.[3] 

پیوندهای فرهنگی ؛ تاریخی تركستان شرقی و آذربایجان

اوختای قاسیملی

    تركستان شرقی با مساحتی به وسعت 65/1 میلیون كیلومترمربع سرزمینی وسیع با آب و هوای معتدل و خشك است كه درست در وسط قاره آسیا قرار گرفته است كه از طرف غرب  به تركستان غربی،از جنوب به پاكستان ، كشمیر، افغانستان و تبت،از شمال به سیبری ودر نهایت از طرف شرق و شمال شرقی به چین و مغولستان محدود می باشد.در این سرزمین جمعیتی بالغ بر 50 میلیون ترك اویغور زندگی می كنند .تركستان شرقی  از سال1949 تحت اشغال دولت كمونیستی چین درآمده است و مردم این سرزمین از آن تاریخ به مبارزات استقلال طلبانه خود ادامه می دهند.

غربی آوروپا دیللرینده توركیزملر 

    یازان : ووقار زیفر اوغلو 

  «اوغوز» موستقیل آراشدیرماچیلار قروپو ایداره هئیتی نین صدری،  فلسفه دوكتورو 

          توركولوگییا اوزون مودت قارشیسینا قویولان سددلری آشاراق، نهایت كی، آدینی اؤز اوزرینه گؤتوردویو اولو بیر ائتنوسون تاریخ و ادبیاتی نین قارانلیق صحیفه لرینه قووولموش شانلی ایرثینی اؤیرنمك ایستیقامتینده جیدی نتیجه لر الده ائتمكده دیر. اساسن 20-جی عصردن پوپولیارلاشان  «بشریتین ان مدنی و شانلی ایرثینی هیند-آوروپالیلار یاراتدیلار» شوعاری ایله اوتوروب-دوران «عالیملر» طرفیندن اورتایا آتیلمیش پارادوكسلارلا زنگین بیر افسانه، نهایت كی، بیر چوخ توركولوق ضیالیلارین گؤستردیكلری چابا ایله گئرچك صیفتینی آچماغا باشلادی. اولژاس سولئیمانوو دئمیشكن، «بوددا آیاغینا تاپینان بوددالیلار تك، هیند-آوروپا چكمه سی نین دار قلیبینه سیتاییش ائدن چكمه چیلر بیزه حقیقتی سؤیله یه بیلمز، بو حقیقتی بیز اؤزوموز یادا سالمالی ییق».  بؤیوك بیر مدنی ائپوخانین یارادیجیسی اولان توركلره او درجه ده حقارت ائدیلیردی كی، اونلاردا حتّی بیر یازی و الیفبانین اولمادیغی بئله موزاكیره پرئدمئتینه چئوریلمیشدی. «توركلر كؤچری دیر، مالداردیر، اونلارین مدنی ایرثی اولا بیلمز، یالنیز اوتوراق ائتنوسلار مدنیت یارادا بیلرلر» كیمی جیلیز و هئچ نه یه اساسلانمایان آرقومئنتلرله، هیند-آوروپاچیلار، اصلینده اورتادا اولان زنگین مدنیته صاحیب چیخماق آرزوسو ایله آلیشیب-یانیردیلار. آز قالا هر قبیر داشینی و تاریخی -آرخئولوژی تاپینتینی اؤز آدلارینا چیخارماق هوهسینده اولان بو «عالیملر» تاریخی عدالت پرینسیپی دئییلن آنلاییشی اؤزلرینه یاخین بوراخماق باره ده بئله دوشونموردولر.  حالبوكی، توركلر هم اوتوراق، هم ده كؤچری اولموشلار. سون اون ایللرین آرخئولوژی قازانتیلاری ثوبوت ائتدی كی، اورال، غربی سیبیرین مئشه-چؤل حیصه سیندن ایرتیش و ایشیم چایلارینا قدر اولان اراضیلر، همچنین، مركزی و اورتا آسیا، قارا دنیز، خزر دنیزی اطرافی، آذربایجان، آنادولو و ایران یایلاسینی  احاطه ائدن اؤن آسیا ایله بیرگه نهنگ بیر آرئالدا نئولیت و ائنئولیت دؤورونون تجسسومو اولان قودرتلی و واحید مدنی - تاریخی ائپوخا مؤوجود اولوب. و بو ائپوخانین یارادیجیلاری دا محض توركلر اولموشلار. حربی قودرتی و مدنیتی ایله قونشو ائتنوسلاری اؤز تاثیری آلتینا سالا بیلن توركلر اونلارین مدنیتینه هر وجه له تاثیر ائدیردیلر. محض بو جور تورك اؤز دیلی واسیطه سی ایله دونیا لینقویستیكاسینا اؤز تؤهفه لرینی وئردی. 

باتی و دوغو توركلری نین  آراسیندا اولان كؤرپولر

یازان:اوختای قاسیملی

اینسان دونیا اوزرینه چیخیشیندا اؤزونو یالقیز حیس ائدیردی.او، سونرالار اؤز سس و بدنی نین حركتلری ایله دیگر اینسانلارلا ایلیشكی قورماغین فرقینه واریر.بو ایلیشكی اؤنجه چوخ ساده اولوب زامان سورجینده گئنیشله نیر.بو گئنیش ایلیشگی اینسان توپلولوقلارینی بیچیملندیریر.

اینسان توپلولولاری دیل اساسیندا ایلیشگیلره كئچه رك بؤیوك توپلولوقلار و داها سونرا حكومت سیستم لرینی قورورلار.اینسانین تاریخینه باخدیغیمیز زامان ،دیل ین هر شئی دن چوخ ایلیشگی یه اساس اولماغینی گؤروروك.اینسانلار بیربیرلریله ایلگی نین گوجلندیرمه سینه گؤره اوخوللاری یارادیب دیللرینی یازما و اؤیرنمه یه باشلاییرلار.اوخوللاردا یازیلی كیتابلار اورتایا چیخیر . بو كیتابلار اؤز دؤنمیندن باشقا،گله جك عصیرلرله ده ایلیشكی قورماغی باجاریر.