تورانین باشکندی – اؤتوکن

  نامیق حاجی‌حئیدرلی 

          اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان‌ لغات التورک اثرینده بو یئر  حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر:  " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " . 

  تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی  ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باش‌کندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا  داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.   

خودافرین: سیرری آچیلمایان کؤرپو

جبراییل بؤلگه‌سی‌نین قوملاق کندینده یئرلشن خودافرین کؤرپوسوندن زامان-زامان بحث اولونوب. حاقّیندا رومان‌لار، بایاتی‌لار یازیلان بو تاریخی آبیده‌نین باشی‌نین اوستوندن قارا بولودلار اسکیک اولماییب.       

  ایکی یئره پارچالانمیش آذربایجانین اورتاسیندا 19.عصردن باشلایاراق سرحد چایینا چئوریلمیش آراز اوزرینده یئرلشمه‌سی بو کؤرپونو خالق دوشونجه‌سینده وطنین اراضی بوتؤولوگونون سمبولو دورومونا یوکسلدیب.   

  مرحوم یازیچی فرمان کریم‌زاده نین  " خودافرین کؤرپوسو "  رومانی شاه ایسماییل ختایی‌نین حیاتی و دؤولتچی‌لیک اوغروندا موباریزه‌سینه حصر اولونسا دا، اثرده همچنین خودافرین کؤرپوسو قدیم‌لیک و تورکون تاریخی هونرلرینه شاهیدلیک رمزی کیمی تصویر اولونوب. 

 ​

اودلو یورد (تورکجه. Odlu yurt) — تورکیه جومهوریتینده قورولموش اولان درگی.[۱]آذربایجان سیاسی موهاجیرتی‌نینایستانبولدا نشر ائتدیگی آیلیق ایجتیماعی-سیاسی توپلودور. 

تاریخی

  ایلک نؤمره سی 1929-جو ایلین مارس‌یندا، سون - 31-جی نؤمره سی ایسه 1931-جی ایلین آقوستوندا چیخمیشدیر. توپلونون نشری نین ایمتییاز صاحیبی عباس‌قولو کاظم‌زاده، مسئول مودیری کامل، باش موحریری ایسهمحمد امین رسول‌زاده ایدی.  " اودلو یورد "  اؤزوندن اول نشر اولونموش  " یئنی قافقاسیا " ،  " آذری تورک "  مجموعه‌لری‌نین ایدئیا ایستیقامتینی داوام ائتدیرمیشدیر. توپلونون بیرینجی ساییندا وئریلن پروقرام-مقاله ده آذربایجانچی‌لیق فیکرینه اؤنم وئرمک مقصدیله تأسیس اولونان  " اودلو یورد "-ون، هر شئیدن اول، میلّیتچی، تورکچو، جومهوریتچی و خالقچی اولدوغو؛ آذربایجان خالق جومهوریتیمفکوره‌سینی اوستون توتدوغو و مودافیعه  ائتدیگی آچیقلانیر، توپلودا تورک خالق‌لاری و تورک دونیاسی‌نین یئگانه موستقیل دؤولتی اولان تورکیه جومهوریتی حاقیندا اوخوجولارا معلومات وئریله‌جگی؛ قافقازین ایستیقلال و خیلاصی‌نین رئال‌لاشماسی اوچون قافقازلی‌لارین عومومی دوشمنه قارشی ایتتیفاقا چاغیریلاجاغی؛ شرقین، خوصوصاً مظلوم و محکوم تورک خالق‌لاری‌نین ایستیقلال ساواشینی دوغرولتماق و میلّی موجادیله‌سینی یوکسلتمک ایشی‌نین تبلیغ اولوناجاغی بیان ائدیلیردی. 

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ائلشن میریشلی

     اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.

 آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.

بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور.

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگانفارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .  

 تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو

 تورال اسماعیل‌اوف 

  دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسا‌ن‌لیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالی‌دیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک: 

səs fayili endir

Türklərdə cümhuriyyət fikri

Türklər tarixləri boyunca çox geniş coğrafiyalara dağılmışlar, oralarda dövlətlər qurmuşlar və varlıqlarını tarixin dərinliklərindən bu yana kəsintisiz sürdürmüşlər. Onlar, millət olaraq bir yerdə çeşidli səbəblərlə yaşama imkanını itirdiklərində, başqa bir yerdə əskisinə görə daha güclü dövlətlər quraraq, dünya tarixindəki yerlərini almışdılar. İşdə Türklərin bir-biri arxası sıra, bəzən bir öncəkindən daha böyük və daha gəlişmiş dövlət qurmalarının sonsuz və böyük bir yaşama potensialına dayandığı bilim çevrələrincə qəbul edilməkdədir. Hətta onlar dövlətlərinin yox olma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya gəldikləri zamanlarda, yenidən yığışaraq, bütün çətinliklərdən qurtulmağı bacara bilmişlər və varlıqlarını davam etdirə bilmişlər.

ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.

دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.

تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.

انجمن (قزئت) - ۱۹۰۶-جی ایل اوکتوبر آیی‌نین ۱۹-دان - ۱۹۱۱-جی ایله‌دک تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونان مطبوع اورقان.

حاقّیندا

تبریزده مشروطه قانونو اعلان ائدیلدیکدن سونرا چیخان ۱-جی مطبوع اورقانی «روزنامه ملّی» («میلّی قزئت») اولوب. بیر مدت سونرا بو آد دا دَییشیلیب. «جریده‌ ملّی» آدی ایله چیخدی. قزئت ۳۸ ساییندان «آذربایجان ایالت انجمنی»‌نین رسمی اورقانی کیمی فعالیت گؤستره‌رک «انجمن» آدی ایله یاییلدی. قزئت ۱۹۰۶-جی ایل اوکتیر آیی‌نین ۱۹-دان تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونوب. ایلک ایللرده هفته‌ده ۲ دفعه، محمود غنی‌زاد‌ه‌نین باش یازار اولدوغو ایللرده ایسه هفته‌ده ۳ دفعه چاپ اولونوب. قزئتین باشلیغیندا ۱۱-جی-۱۴-جو عصرده آذربایجا‌نین آتابیگلر دؤولتینه منسوب اولان سونرالار ایسه قاجارلارین رسمی نیشانینا چئوریلن آسلان و گونش عکس اولونموشدو. قزئتین نشری ۱۹۱۱-جی ایله‌دک داوام ائتمیش‌دیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، «انجمن» مشروطه اینقیلابی دؤورون‌ده ایشیق اوزو گؤره‌ن ایلک میلّی اورقان ایدی. بونونلا یاناشی، او دؤورده قبول اولونموش ایران و گونئیآذربایجان مطبوع اورقانلارینا تطبیق ائدیلن قایدالاردان یان کئچه‌رک، یعنی مطبوعات ناظیرلیگی‌نین ایجازه‌سی اولمادان نشره باشلامیشدی. بو قزئت او دؤورده ایراندا آزاد مطبوعات آنلاییشی‌نین ایلک قارانقوشو ایدی. قزئتین آدی‌نین آلتیندا بو سؤزلر یازیلیردی:

خالقین و تاجیرلرین ایستگی اوزرینه بو قزئت چوخ ساده بیر دیلده یازیلیر.[۱]