ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
+0 بگندیم
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
آذر توران
تاریخه وطن موحاریبه‌سی کیمی کئچن قاراباغ ساواشیندان سونرا روسیه‌نین‌سیاسی چئوره‌لرینده توران پروبلمی گوندمه گلدی. حتّی بونا روسیه‌نین خاریجی ایشلر ناظیری لاوروف دا موناسیبت بیلدیردی... لاوروف احتیاطلا دانیشدی. تخمین‌لرینی دئدی. آما ایندی 1918-جی ایل دئییل، 2021-جی ایل‌دیر. یوز ایل اؤنجه تورکلرین اوزاق اولکوسو - توران مدنی بیر خیال اولا بیلردی. قاراباغداکی وطن موحاریبه‌میز ایسه تورانین مدنی بیر خیالدان‌سیاسی گئرچکلیگه چئوریله بیله‌جگی‌نین مومکو‌ن‌لوگونو ایثبات‌لادی. بو گون صلیب مفکوره‌سی اوروپا بیرلیگی مودلینده یئنیدن احیا ائدیلیرسه و اوروپا کئچمیشده خاچلی یوروش‌لریندن باشقا، هئچ بیر اؤرنگی اولمادان فرقلی توپلوم‌لاری بیرلشدیرمگه جهد ائدیرسه، دونیانین پولیتیک آهنگینه بو موستویده گرک اولدوغوندان دا آرتیق موداخیله ائده بیلیرسه، بس نه اوچون توران یالنیز مدنی بیر خیال اولاراق قالمالی ایدی؟ بیر حالدا کی، " میلاددان 210 ایل اول هون حؤکمداری مته " هونلار " آدی آلتیندا بوتون تورکلری بیرلشدیردیگی زامان توران مفکوره‌سی بیر گئرچکلیک حالینا گلمیشدی، هونلاردان سونرا آوارلار، آوارلاردان سونرا گؤک‌تورکلر، گؤک‌تورکلردن سونرا اوغوزلار، بونلاردان سونرا قیرغیز قازاخ‌لار، داها سونرا کوٌر خان، چنگیز خان و سونونجو اولاراق، امیر تئیمور توران مفکوره‌سینی گئرچکلشدیرمه دیلرمی؟ " (ضیا.گؤگ‌آلپ).
تورک دونیاسیندا تورانین ایلک ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده دیر. و یالنیز آذربایجاندا دئییل، تورکیه‌ده ده، روسیه‌ده ده 20. یوزایل توران ایدئالینا گیریشله سجیه‌لندی. تاتار کومونیست‌لریندن میرسعید سولطان‌قالی‌یئو توران دؤولتی قورماغا جهد ائتدی و استالین طرفیندن قتله یئتیریلدی. رناد محمدی یازیر کی، سولطان‌قالی‌یئوین ایستینطاقی زامانی موستنطیق اوندان ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری‌نین روسجا ایضاحینی ایسته‌میشدی. سولطان‌قالی‌یئوین آراشدیریجی‌لاری اونون فیکری گلیشمه‌سینده ایکی نفرین - یوسف آکچورانین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین رولونو خوصوصی وورغولاییرلار. یئری گلمیشکن، سولطان‌قالی‌یئوچی‌لیک- " سولطان‌قالی‌یئوشینا " (تئرمین استالینه مخصوص‌دور) حسین جاویدین ده ایستینطاق ماتریال‌لاریندان کئچیر. سما شاعیریمیزین" گوناه‌لاریندان " بیری ارمنیستانین آذربایجان اراضی‌سینه قاتیلماسی شرطیله - بؤیوک آذربایجان یاراتماق ایدئیالارینی تبلیغ ائتمه‌سی ایدی. کاشغارلی " دیوان لغات التورک "ی‌نین ترجومه‌چیسی خالید سعید خوجایئو توران دؤولتی یاراتماق ایدئیالارینا دستک وئردیگی اوچون گوللله‌نیر... 1937-جی ایل رپرسیالاری‌نین اساس و عومومی منظره‌سی بوندان عیبارت‌دیر. جاوید ایسه بیر آز دا ایره‌لی گئتمیشدی. سولطان‌قالی‌یئو موسکودا توران دؤولتی ایدئیاسینی اورتایا آتاندا جاوید ده بورادا – باکی‌دا دونیایا گلن قیزینا توران جاوید، یعنی ابدی توران آدینی وئرمیشدی. آد بیرباشا ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیرینه ایستیناد ائدیردی: وطن ابدی توران‌دیر، یعنی " وطن بؤیوک و مؤبّد اؤلکه‌دیر - توران " .
تکجه ادبیاتا دئییل، عئینی زاماندا ایجتیماعی تفکوره، دونیانین ایدئولوژی لوغتینه چاغداش آنلامدا‌سیرایت ائتمیش توران، علی بیگ حسین‌زاده‌نین چوخ گنج یاشلاریندایکن - ایستانبولدا قلمه آلدیغی پوئتیک پارچا ایله - گؤگ‌آلپین تعبیرینجه، " تورک ایتیحادینا دایر یازیلمیش ایلک شعیرله " داخیل اولدو و یئنه ده گؤگ‌آلپین سؤزلری ایله ایفاده ائتسک، حسین‌زاده‌نین " توران " منظومه‌سی " پان‌تورانیزم مفکوره‌سی‌نین ایلک تجلاسی " کیمی تظاهور ائتدی، 1918-جی ایلده توران یولونون تورک بایراقلی ایلک شعیری‌نین- "چیرپینیردین، قارا دنیز"-ین یارانماسینا وسیله اولدو و بونو شعرین اپیقرافینا " سئوگیلی توران مفکوره‌سینه بیرینجی یول گؤستردین. اوستاد علی بیگ حسین‌زاده حضرت‌لرینه تقدیم " - قئیدی ایله احمد جاوادین اؤزو ده تصدیق‌له‌دی و تاریخ‌لشدیردی.
***
" توران " 1917-جی ایلده بوداپست‌ده چیخان " توران " درگیسینده دیولا مِساروشون چئویریسی ایله ماجار اوخوجولارینا دا تقدیم اولوندو.
سیزلرسینیز، ائی قؤومی-ماجار، بیزلره اخوان،
اجدادیمیزین موشترکاً منشأیی توران.
بیر دویغوداییز بیز، هپیمیز حاقپرستان،
مومکون‌مو آییرسین بیزی اینجیل ایله قورآن؟
چنگیزلری تیترتدی شو آفاقی سراسر،
تیمورلاری حؤکم ائتدی شهنشاه‌لارا یک‌سر.
فاتیح‌لرینه کئچدی بوتون کشوری-قئیصر...
ماجارلارلا تورکلرین اقربا میلت‌لر اولدوغونو ایلک دفعه ایره‌لی سورن و توران عالمینی اوروپایا تانیتدیران وامبری اولموشدو. آما وامبری‌نین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین توران عامیلینه یاناشمالاری فرقلی ایدی. علی بیگ تورکلرین بیرلیگینی و یوکسه‌لیشینی تمنا ائدیردیسه، وامبری روسیه‌نین چؤکوشونده ماراقلی ایدی. بو مقاما دیقت یئتیرن ذکی ولیدی توغان یازیردی کی، " پان تورانیزم " فیکری بیدایتده ماجار وامبری طرفیندن 1868-1874-جو ایل‌لر آراسیندا ایره‌لی سورولموش اولوب، اینگیلیس حؤکومتی طرفیندن ده عوثمانلی ایمپراتورلوغونو اورتا آسیادا روسلارا قارشی اؤزونه موتفیق بولوندورماق مقصدیله بیر آرالیق دستک‌لنمیشدیر " .
***
...علی بیگین شعیرینه و مؤلیفین " تورانی " ایمضاسینا ایستیناداً یوسف آکچورا تصدیق ائدیردی کی، " حسین‌زاده، موسلمان تورکلر آراسیندا ایلک تورانی‌دیر " . (حسین‌زاده تخلوص اولاراق گؤتوردوگو تورانی ایمضاسی ایله کیفایت‌لنمه‌دی. 1934-جو ایلده تورکیه ده سوی‌آدی باره ده قانون قبول ائدیلنده او، تورانی اؤزونه سوی‌آدی اولاراق گؤتوردو: " علی توران " . بئله لیکله، تورک دونیاسی‌نین توران سوی‌آدلی ایلک وطنداشی دا علی بیگ حسین‌زاده اولدو).
1915-جی ایلده ایستانبولدا حسین‌زاده‌نین رهبرلیگی و انور پاشانین حیمایه‌سی ایله یارادیلمیش " روسیه تورکلری‌نین حوقوق‌لارینی مودافیعه کومیته‌سی "ده ائله بو آدلا آدلاندیریلمیشدیر: " توران هئیتی " . " توران هئیتی "نین شرقی اوروپا اؤلکه‌لرینه سفرلری، ایستیثناسیز اولاراق، شرقی اوروپا دؤولت‌لری‌نین بوتون پرزیدنت‌لری، مجلیس صدرلری و باش ناظیرلری ایله گؤروش‌لری تکجه روسیه محکومو اولان تورکلرین حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سینی دئییل، عئینی زاماندا، آذربایجاندا سون قاراباغ ساواشیندان سونرا یئنیدن آکتوال‌لانمیش توران بیرلیگی‌نین تمل‌لرینی قویوردو.
حسین‌زاده‌نین دوغوم گونونده یازدیغیم بو یازی ایسه ضیا گؤگ‌آلپ باره‌ده‌دیر. چونکی ضیا گؤگ‌آلپ دا آشاغیدا گؤره جگینیز کیمی، حسین‌زاده‌نین تلقین‌لری ایله " توران " ایسملی شعیر یازمیش و اؤزونون ده بیلدیردیگینه گؤره، " توران " دان سونرا داواملی اولاراق بو شعیرده کی اساس‌لاری شرح و تفسیر ائتمیشدی... غرب تاریخچی‌لری ده بو مقاما بیگانه قالماییب. تادئوش سویاتاخووسکی یهودی شرقشوناسی اوروئل هئیده ایستیناداً یازیردی کی، " حسین‌زاده علی بیگین بیر شعیری‌نین باشلیغی اولان توران ایمضاسی ایله یازدیغی یازی‌لار آیدین‌لاری ائتکیله‌مکده داها باشاریلی اولموشدو. بونلار آراسیندا گله‌جگین تورکچولوگونون پئیغمبری ضیا گؤگ‌آلپ اونا چوخ شئی بورجلودور " .
***
ضیا گؤگ‌آلپ" اینسان‌لارین یالانچی گئرچک‌لریندن اوزاق، گئرچکدن داها دوغرو اولان خیال لار، ناغیل‌لار، رؤیالار ایچینده " یاشادی.
فلاکته دین گؤزویله باخدی؛ فلاکت سعادت اولدو. بولودا شاعیر گؤزویله باخدی؛ بولود قانادلی ملک اولدو. ضعیفه اخلاق گؤزویله باخدی؛ ضعیف گوجلو اولدو. مغلوبا فلسفه گؤزویله باخدی؛ مغلوب غالیب اولدو.
فواد کؤپرولویه گؤره، " ضیانین سوسیولوژی‌سینی، تامامیله عملی و تطبیقی ماهیتده، میلی و ایجتیماعی فلسفه آدلاندیرماق، منجه، ان دوغرو گؤروش‌دور. ایشده اونون ان بؤیوک قیمتی ده بورادا، ایجتیماعی حیاتیمیز اوزرینده یالنیز فیکراً دئییل، فعلاً ده مؤثیر بیر میلی رهبر اولوشوندادیر. تورکیه جومهوریتی قورتولوش ظفرینی تعقیب ائدن اوچ-دؤرد ایل ایچینده اونون باشلیجا فیکیرلرینی سورعتله تطبیق ائتمکله بونون ان بؤیوک دلیلینی وئرمیشدیر... قووتلی بیر حافیظه‌یه، شرق و غربه عایید گئنیش و ساغلام بیلگی‌لره، چوخ اطرافلی سوسیولوژی معلومات‌لارا صاحیب اولان ضیا گؤگ‌آلپ، هر شئیین اوستونده بؤیوک بیر‌سیستمچی‌لیک قابیلیتینه مالیکدی " .
کؤپرولو ضیا گؤگ‌آلپین سیستمچی‌لیک قابیلیتینی وورغولاماقدا حاقلی‌ایدی. اصلینده، گؤگ‌آلپ، دئدیگیم کیمی، " توران " شعیریندن باشلایاراق، " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " ، " تورکچولوگون اساس‌لاری " اثرلرینه قدر بوتون یارادیجی‌لیغی بویو علی بیگ حسین‌زاده‌نین ایره‌لی سوردوگو ایدئیالاری‌سیستم‌لشدیرمکله مشغول اولوب. شرح دئدیگی بلکه ده، اصلینده، ائله بو ایدی. ضیا گؤگ‌آلپ " توران " شعیرینی علی بیگ حسین‌زاده‌نین 1911-جی ایلده سلانیکده ائتدیگی چیخیش‌لاریندان تاثیرلنه‌رک یازیب و شعیرده ایلک دفعه ائله 1911-جی ایلده سلانیکده نشر اولونان " گنج قلم‌لر " درگیسینده چاپ ائدیلیب. و محمت ضیا آدلانان گنج ایتیحاتچی او زاماندان اعتیباراً گؤگ‌آلپ ایمضاسینی ایشلتمگه باشلاییب. مسله بوراسیندادیر کی، ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری ادبیات و فیکیر تاریخیمیزده علی بیگ حسین‌زاده‌نین عئینی آدلی مشهور شعیریندن سونرا ایکینجی " توران " دیر. " توران " شعیرینی 1911-جی ایلده سلانیکده " گنج قلم‌لر " درگیسینده درج ائدن عالی جانیپ یؤنتم ده " گؤگ‌آلپا تورکچولوگو آشیلایان آدام - حسین‌زاده " مقاله‌سینده " بو شعیرده کی روحو ضیا گؤگ‌آلپ علی بیگدن آلمیشدیر " - یازیردی.
بای محمت عالی توفیق‌ین 1914-جو ایلده ایستانبولدا نشر اولونموش " تورانلی‌نین دفتری " کیتابیندا بئله بیر فرازا وار: " 1911-جی ایلده اوستادیم حسین‌زاده علی بیگ سایقیلی بیر هئیت حوضوروندا (و هئیتده آتاتورکون ده وارلیغی ایستیثنا دئییل، چونکی مصطفی کمال‌دا همین گونلرده سلانیکده‌ایدی و " ایتیحاد و ترقی "نین تدبیرلرینه، کونفرانس‌لارینا قاتیلیردی - آ.ت.) آلتی عصردن بری گؤزله‌دیگیمیز سؤزلری سؤیله‌ییر. تورکلره تک بیر اوفوق گؤستریر، اونلاردان مأیوس‌لوغو آلیب عوضینده ایشیقلی اومیدلر تلقین ائدیردی. مذهب وضع ائده‌رک بؤیوک کوتله‌لری زیاندان قورتاران، بارماغی اونلارا یام‌یاشیل فیضلی بیر ایقلیم گؤسترن مورشیدلرین تلقین‌لرده بولوندوغو یئرلر موریدلری اوچون نه قدر قیمتلی ایسه حسین‌زاده‌نین اونودولماز نیطق‌لری ایله وجده گلن سلانیک تورکلری نظرینده بو فیکیرلر او قدر اوجا و عزیزدیر. میلی مفکوره‌نین اگر تعبیر-جایزسه دوغوم شهادتنامه‌سی اولان و: " وطن نه تورکیه دیر تورکلره، نه تورکوستان، // وطن بؤیوک، مؤبّد بیر اؤلکه دیر - توران " میصراع‌لاری‌یلا بیتن مشهور شعیر سلانیکده یازیلدی... " .
حسین‌زاده یه گؤره، ضیا گؤگ‌آلپ " بؤیوک مفکوره‌سینه دوغرو تکامول مرحله‌لرینی موستقیم بیر حال اوزرینده قطع ائتمیشدی " . حسین‌زاده ایسه گؤگ‌آلپین تعبیرینجه ایستانبولا گلیشی ایله تورکیه ده بیر فیکیر اینتیباهی یاراتمیش، عوثمانلی‌یا " تورک ایتیحادی مفکوره‌سینی گتیرمیشدی " . تورکیه‌نین " علم و ادیبانلا تربیه گؤرموش ذکی گنجلری فلسفه یه، میلی و ایجتیماعی مفکوره‌یه بیگانه ایدیلر. علی بیگین تلقین‌لری ایله، ایرشادلاری ایله آز زاماندا گنجلیک سارسیلماز بیر ایستیقامت آلدی. آرتیق ال‌لرده فلسفه و ایجتیماعیت کیتاب‌لاری، فمینیزمه دایر اثرلر... گؤرولمگه باشلامیشدی. آرتیق تورکلرین یالنیز تورکیه‌یه مونحصیر اولمادیغینی، روسیه‌ده، ایران‌دا، چین‌ده یاشایان تورکلرین اللی-آلتمیش میلیوندان فاضلا اولدوغونو بیلن‌لر، اؤیرنن‌لر آز دئییلدی. بو فیکری اینتیباه طلبه‌لره اومید وئرمیشدی " .
بو فیکری اینتیباهین قایناغی‌نین، یعنی علی بیگ حسین‌زاده‌نین ارمنی ترروروندان یایینا بیلمه‌سی عوموم‌دونیا ارمنی تررور تشکیلاتی‌نین - نِمِسیسین قوروجوسو شاان ناتالی - آکوپ تِر آکوپیانین دا دیقتیندن یایینمادی. شاان ناتالی 1928-جی ایلده آفینادا نشر ائتدیردیگی " آنکارادان باکی‌یا تورک ایستیقامت‌لندیریلمه‌سی " کیتابیندا یازیردی کی، "سیاسی تورانچی‌لیغین یارادیجیسی سالیان دوغوملو علی بیگ حسین‌زاده‌نین اونیورسیتت طلبه‌لری آراسیندا وارلیغینی دوشونمه‌لی اولساق، قطعی شکیلده اونون سعی‌لری‌نین هئچ ده بوشا چیخماماسی قناعتینه گلمه‌لی‌ییک. حسین‌زاده سونرالار اؤزونون تورکچولوک گؤروش‌لرینی حیاتا کئچیره‌جک اینتللکتوال نسلی یوغوروب شکیل‌لندیردی " .
ارمنی‌لر علی بیگی دوغما آذربایجاندا ضررسیزلشدیرسه‌لر ده، تورکیه ده بونو باجارمادیلار. آما ارمنی سوی‌قیریمینا رواج وئردیگی اوچون ضیا گؤگ‌آلپین مالتا آداسینا سورگونه گؤندریلمه‌سینه نایل اولدولار.
ضیا گؤگ‌آلپین دامارلاریندا شان و احتیشامی ایله بیر اوغوز خان یاشاییردی. آما کؤنلونه اوغوز خان، چنگیز ایلهام ائتسه ده، اونون میلی کیملیگینی شوبهه آلتینا آلان‌لار دا یوخ دئییلدی. عالی کامال تورک میلی دوشونجه‌سی‌نین بوتون هیجان‌لارینی اوچونجو مین ایل‌لیگه یؤنلده بیلن بئله بیر اینسانین تورک میلتیندن اولمادیغینی ایدیعا ائدیر، گؤگ‌آلپ ایسه ارمنی‌پرست عالی کامالین ایفتیرالارینا رغماً، " حتّی من اولسایدیم: کورد، عرب، چرکز، // ایلک غایه‌م اولوردو تورک میلیتی! // چونکی تورک قووتلی اولورسا، موطلق // قورتاریر هر ایسلام اولان میلتی " - دئییب مسله‌نی قاپاییر.
2007-جی ایلده موسکودا " علی بیگ حسین‌زاده " کیتابیمین تقدیمات مراسیمینده روسیه‌ده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبه‌لردن بیری منه " نئجه اولدو کی، علی بیگ آزبایجاندان ایستانبولدا گئدیب عوثمانلی‌لاشدی؟ " ، - دئیه بیر سوال وئرمیشدی. حالبوکی، سوالی " نئجه اولدو کی، علی بیگ آذربایجاندان گئدیب عوثمانلینی تورکلشدیره بیلدی؟ " شکلینده ده قویماق اولاردی. ایندی ضیا گؤگ‌آلپ باره ده یازدیقجا فؤوق-طبیعی، همین اپیزودو دا خاطیرلادیم. " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " اثرینده عوثمانلی‌نین سون مرحله‌سینی نظرده توتان گؤگ‌آلپ بیلدیریردی کی، 20. یوزیلین ایلک ایل‌لرینه کیمی " ایستانبول‌لولار کندیلرینه شهری نامینی وئرییور، تاشرالیلارا ایسه (پایتاختدان کناردا یاشایانلارا) جوغرافی یاخینلیق‌لارینا گؤره آرناووت، عرب، کورد، لاز دییورلاردی. روم‌ائلی اهالیسی، عومومیتله، آرناووت ایدی. قارادنیز ساحیلی یالنیز لازلارلا، شرقی آنادولو یالنیز کوردلرله مسکوندو. بئله بیر جوغرافی قؤومیت عونوانی بولامایان‌لار دا اؤیونمه‌لی حال‌لارینی داها پارلاق گؤردوگو قؤوم‌لردن بیرینه کؤنوللو یازیلییوردو. بو صورتله اصلا تورک اولان بیر چوخ گنجلر آرناووت‌لوقلا، عرب‌لیکله، یاخود کوردلوکله ایفتیخار ائدییورلاردی. تورکلوگو گؤزل گؤرن تک بیر فرد یوخدو. تورک کلمه‌سینی عاییبلی عونوان‌لار کیمی کیمسه اوزرینه آلمییوردو. تورک شرقی آنادولودا قیزیلباش، ایستانبولدا قابا و کؤیلو معنالاریندا ایدی " .
علی بیگ حسین‌زاده بئله بیر عوثمانلی‌نین یئنیدن تورکلشمه‌سینده مورشید میسیاسینی عؤهده‌سینه گؤتورموشدو و " اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی 1908-دن سونرا... دیگر تورانچی‌لاری، او جومله‌دن ضیا گؤگ‌آلپی یاراتمیشدی " (یوسف آکچورا).
ضیا گؤگ‌آلپ ایسه آتاتورکو یاراتدی، اونون فیکیر آتاسی اولدو. " فیکریمین باباسی ضیا گؤگ‌آلپ‌دیر " (آتاتورک).
" تورک مدنیت تاریخی "نین، " تورک تؤره‌سی " نین مؤلیفی، ایسلامیتدن قاباقکی تورک دینی‌نین - شامانیزمین ایلک آراشدیریجیسی گؤگ‌آلپ چاغداش تورک گنجلیگینه سسله‌نیر: " گنجلیگین ان بؤیوک وظیفه‌سی دینه دوغرو گئتمک‌دیر " . و علاوه ائدیر: " ایسلام اومتیندنم " ، - دئدیگیمیز اوچون، نظریمیزده ان موقدس کیتاب قورآنی-کریم، ان موقدس اینسان حض. محمد، ان موقدس معبد کعبه ، ان موقدس دین ایسلام اولاجاقدیر " و بو کونتکستده ده اوروپادا ایکی مدنیتین - جمعیت و جاماعات مدنیتی‌نین مؤوجودلوغونو خاطیرلادیر: قورولوشوندا موسلمان-تورکلره مخصوص اندلوس مدرسه لری‌نین ده ایشتیراک ائتدیگی جمعیت مدنیتینه طرف یؤنلمه‌نین واجیب‌لیگینی ایصرارلا تلقین ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ تورکولوژی‌نین ان درین قاتلارینا ائندی. 48 ایل‌لیک عؤمرونده، تورک دؤولتی‌نین، تورک عاییله‌سی‌نین تاریخینی یازدی. دیلده، استتیکادا، اخلاقدا، حوقوقدا، دینده، ایقتیصادیاتدا،سیاستده، فلسفه ده تورکچولوگون نظری اساس‌لارینی حاضیرلادی. میلیتچی‌لیک قووغاسینا تورک دیلینی عرب-فارس سؤزلریندن دئییل، عرب-فارس ترکیب‌لریندن تمیزله‌مک ایدیعاسی ایله باشلادی. تورک دیلی‌نین عربجه، فارسجا ترکیب‌لردن، ادات‌لاردان تمیزلنمه‌سینی تفکورده میلی دوشونجه‌نین قورتولوش یولو کیمی گؤستردی.
...ارمنی مسله‌سی 20. یوزایلین اول‌لرینده عوثمانلی‌نین محکمه سالونلاریندا دا دارتیشیلیب. و او دا غریبه‌دیر کی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی، تورکلری ارمنی سوی‌قیریمینا " سؤوق ائتدیگی اوچون " گؤگ‌آلپی بیر باشقاسی دئییل، فرانسیز نظارتینده اولان بیر تورک حاکیمی ارمنی " قتل‌عامی‌نین " سوچلولاریندان بیری کیمی یارغیلاییب.
حاقی سوها گزگین " دیوانی-حرب قارشیسیندا ضیا " مقاله‌سینده 1919-جو ایلده ایستانبولداکی حربی محکمه‌ده ضیا گؤگ‌آلپین سورغولاندیغی گونو بئله خاطیرلادیردی:
" بو‌سیرادا قاپی‌لار موقصیرلره آچیلدی. اسکی ایتیحاد و ترقی ایقتیداری‌نین کابینت و بورو عوضولری گؤروندو، ضیا دا آرالاریندایدی. دیوانی-حرب هئیتی ده ساغداکی قاپیدان گیردی... گؤگ‌آلپا دا، معلوم شئی‌لری سوردولار، تردودسوز جاواب‌لار وئردی. نهایت:
- ارمنی سوی‌قیریمینا‌سیز فتوا وئرمیشسینیز. بونا نه دئیه‌جکسینیز؟ - دئیه سوروشدولار.
بو سوال اونا یانارداغین قاپاغینی فیرلادان بیر خیز وئردی:
- میلتیمیزه ایفتیرا ائتمه‌یین. تورکیه ده، بیر ارمنی قتل‌عامی دئییل، بیر تورک-ارمنی دعاواسی واردیر. بیزی آرخادان ووردولار، بیز ده ووردوق، - دئدی.
بئله بیر جاواب آلاجاقلارینی ظن ائتمیردیلر. ناظم پاشانین آغزی آچیق قالدی. قاشلاری آلنینا دیرمانمیش، گؤزلری فال داشینا دؤنموشدو.
...بوندان سونرا دیوانجا ان آغیر، ان قورخونج سوچ ساییلان شئی‌لر بیر-بیر سادالاندی.
او، هامیسینی " طبیعی " کلمه‌سی ایله جاواب‌لاندیردی.
...دیوان حربی‌نین قانلی دکورونداکی عظمتلی گؤستریشی ییخان بو جاواب‌لاردا، بوتون بیر تاریخ واردیر. رئیس ناظم پاشانین ایستعفا قراریندا، بو تاریخی آنین تاثیری بؤیوک‌دور. ضیا ولی‌لره مخصوص ووقاری، ناموس و فضیلته آیدین اوزو، ایناندیریجی علمی، وجدلی هیجانی ایله، بیر چوجوق کیمی گیردیگی دیواندان، بیر قهرمان اولاراق چیخمیشدی " .
...هر دفعه ایستانبولا گئدنده چمبرلی‌تاشدا، ایستانبولون ان سسلی-کویلو و تاریخی سمت‌لریندن بیرینده قاپیسی آخار-باخارلی دیوان‌یولو جاده‌سینه آچیلان بیر مزارلیغی موطلق زیارت ائدیرم. حوزنله کؤلگه‌لنمه‌لیا‌یکن، " سولطان ایکینجی مرادین توربه‌سی " آدلاندیردیقلاری بو مزارلیق، سانکی فرحله ایشیقلانیب. سولطان ایکیینجی مراد دا، سولطان ایکینجی عبدالحمید ده، حتّی شئیخ بدرالدین ده بوردادیر...
بورادا هم ده آتاتورکون فیکیر باباسی، " شیشمان، دییرمی اوزلو، چوجوق کیمی معصوم، هر کلمه‌سی بیر فیکیر‌سیلسیله‌سینی اویاندیران " (ی.ک.بایاتلی)، "سیخیلقان، موتواضیع، چوخ تربیه‌لی، چوخ آز دانیشان " (ا.ائ.یالمان) و " پارانی تانیمادان یاشاییب و تانیمادان دا اؤلن " (ی.ز.اورتاج) تورک مورشیدی ضیا گؤگ‌آلپ یاتیر...
گنجلیگینده اؤزونو اؤلدورمک اوچون تاپانچادان آچدیغی آتشین قلپه‌سی آلین سومویونو زده‌لسه ده، اؤلمه‌میشدی. یاشاییب علی بیگ حسین‌زاده یه راست گلمک، اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی‌نین ایشیغینا غرق اولوب یئنیدن یارانماق و نهایت، ضیا گؤگ‌آلپا چئوریلمک اوچون محمت ضیا اؤلمه‌مه‌لی ایدی...
***
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین ایستیقلال بئشیگی باکی‌دیر.
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین اوچ فیشقیران قایناغیندان بیرینجیسی آذربایجان‌دیر...
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، قیزیل آلما باکی‌دادیر...
آذر- توران 24 فوریه 2021
کؤچورن: عباس ائلچین
