توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئیبر گؤی‌یاللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر».

عراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی

سکینه قایبالی‌ئوا

اؤزت

۲۰. یوز ایلین ۵۰.لی ایللریندن باشلایاراق میلّی و کولتورل باشاری‌لار قازانمیش عراق تورکمان‌لاری یالنیز تورکمان ادبیاتی چرچیوه‌سینده دئییل، عئینی زاماندا عوموم‌تورک، عوموم‌آذربایجان ادبیاتی‌نین تبلیغی و تدقیقی ساحه‌سینده بؤیوک ایشلر گؤرموشلر. عراق تورکمان شاعیرلری اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا آذربایجان ادبیاتیندان، اؤزل‌لیکله نظامی، فضولی، نسیمی کیمی داهی سؤز اوستادلاری ایله یاناشی، شهریار کیمی وطنپرور، بشری دویغولارین ترنومچوسو اولان شاعیرلرین یارادیجیلیغیندان دا بهره‌لنمیشدیلر. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا و عئینی زاماندا عراق تورکمان‌لاری‌نین آیدینلانماسیندا مؤهوم رول اوینایان مطبوعاتدا بو ساحه‌نین ایشیقلاندیریلماسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر. ۱۹۵۰.لی ایللردن بو یانا بیلیمسل، ادبی موحیطین ایشیقلاندیریلماسیندا، خالقین آیدینلانماسیندا بؤیوک اؤنم داشییان مطبوعات عراق تورکمان‌لاری اوچون قلم مئیدانی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا بیر موباریزه میدانینا چئوریلمیشدیر. اونلار یالنیز اؤز دردلرینی دئییل، عئینی زاماندا قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان دوغما سویداش‌لاری‌نین دا حالینا یانمیش، سورون‌لارینی اؤز مطبوعات اورقان‌لاریندا دایم گؤز اؤنونده ساخلامیشدیلار.

آچار سؤزلر: عراق-تورکمان، ادبیات، ایران تورکلری، گونئی آذربایجان شعری، مطبوعات.

​

محمدامین رسول‌زاده‌نین نظامی‌سی

پروفسور نصیب نصیبلی

احمد کسروی‌دن شیخ الاسلامی‌یه قدر بوتون پان ایرانیست‌لرین و فارس عیرقچی‌لاری‌نین بؤیوک ایستکله تکرار ائتدیکلری تِزه گؤره، آذربایجانین اسکی خالقی آذری‌لردن عیبارت ایمیش. اونلار دا شعرلر سؤیله‌میش، فارس ادبیاتی‌نین زنگینلشمه‌سی اوچون چالیشمیشلار. بو فیکرین یانلیشلیغینی گؤسترن اثرلر آراسیندا محمد امین رسول‌زاده‌‌نین آذربایجان شاعیری نظامی‌ آدلی آکادمیک آراشدیرماسی اؤزل بیر یئره صاحیب‌دیر. بو اینجله‌مه محمد امین بیگین اوروپا‌دا یاشاماق مجبوریتینده قالدیغی 30‌.لو ایللرینده یازیلمیش، بؤیوک‌ شاعیر نظامی‌‌نین 1941 ایلینده‌کی 800.جو دوغوم ایلی آنیسینا اتحاف ائدیلمیشدیر. او دؤنم‌لرده، ایراندا و ایران ائشیگینده نظامی‌ اوچون آنما تؤرن‌لری گئچیلیرمکده ایدی. نظامی‌، عنعنه‌وی اولاراق ایران یا دا فارس شاعیری اولاراق تقدیم ائدیلیردی. بو قونودا شوروی ایستیثنا ایدی. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی‌ ابدی اثرلرینی فارسجا یازماسینا باخمایاراق، اونو ایران/فارس شاعیری سایماق دوغرو دئییلدیر. نظامی‌، تورک اوغلو تورکدور. نظامی‌‌نین اتنیک کیملیگینه آیدینلیق گتیرن یازار، میلّی تاریخیمیزین بعضی اؤنملی قونولارینی بیلیمسل، اوبژکتیو شکیلده اینجه‌له‌یرک میلّی تاریخ آلغیسی‌نین اولوشماسیندا بؤیوک پایی اولموشدور.

محمد امین رسول‌زاده میلّی تاریخیمیزین ان حسّاس و چلیشکیلی مسله‌سی اولان بوگونکو ایران جوغرافیاسیندا بؤیوک‌ ایمپیراتورلوق‌لار قورموش تورک خاندان‌لاری‌نین فارسجانی ندن دؤولت دیلی و فارس ادبیاتی‌نین گلیشمه‌سینی ندن حیمایه ائتدیکلرینه آیدینلیق گتیرمیشدیر.

ضیا گؤک‌آلپ و دوشونجه دونیاسی

سیف‌الدین آلتایلی

عثمانلی دؤولتینده فاتح سلطان محمددن سونرا علمی آنلامدا باشلایان یاواشلاما و دؤولت ایداره‌سینده یولوخان روشوت، سویغون، یئرلی‌بازلیق، قوهوم‌بازلیق کیمی منفی وضعیتدن آسیلی اولاراق، یارانان دورغونلوق قانونی سلطان سلیمان دؤورونده سونونجو مرحله‌سینه گلمیش و بو دؤنمده خالق ایله دؤولت بیر-بیریندن تامامیله آرالانمیشدیر، آنجاق باخمایاراق کی، بو دؤنم عثمانلی‌نین ان قودرتلی چاغی‌دیر. دئمه‌لی، ایقتیصادی و حربی یؤندن گوجلو اولماق بیر دؤولتین طالعیینی موعین‌لشدیره‌جک اساس گؤستریجی‌لر اولمور.

آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات

آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی‌دیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصه‌سی کیمی آذربایجان حیاتی‌نین جانلی سالنامه‌سینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچری‌سینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتی‌نین سجیه‌وی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجی‌سینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌نین  "‌ترجومان‌"-ی: مودرنیزمین جارچیسی 

ادوارد لاززِرینی 

  اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین حیاتی، فعالیتی، یارادیجی‌لیغی دایم دیقت مرکزینده اولوب، آراشدیریلیب. بؤیوک فیکیر آدامی‌نین شخصیتینه  اولان ماراق چوخدان سرحدلری آشیب. بو جهتدن آمریکانین ایندیانا بیلیم‌یوردونون پروفسورو ادوارد لازرینی‌نین قلمه آلدیغی مقاله دیقتی چکیر. مقاله‌نی ایختیصارلا اوخوجولاریمیزین دیقتینه چاتدیریریق. 

  بدنه جان وئرن روحدور

  فریدریک شیلر 

فیکیر و غایه یوخلوغو اینسانین جسارتینی قیریر، اونو اویوشدورور و ضعیفله‌دیر. 

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌ 

 ... اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین ایستراتژی‌نین مرکزینده قزئت یاراتماق و اونو یاشاتماق قطعیتی دایانیردی. زامان-زامان قازان، تیفلیس، تاشکند و باکی‌دا بو یؤنده ائدیلمیش جهدلره باخمایاراق او، روسیه‌نین ان اوزون عؤمورلو تورک‌دیللی قزئتینه چئوریله‌جک مطبوع اورقانین نشری اوچون رسمی ایجازه آلانا، یعنی 1917-جی ایله‌دک موباریزه آپاردی. او، مطبوعاتی اؤزونون بؤیوک لاییحه‌سینی ان تاثیرلی فورمادا تبلیغ ائدن، ان گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه چاتدیران و مودرنیزمه موخالیف اولان‌لارین عؤهده‌‌سیندن گله بیلن واسیطه ساییردی. بو، عئینی زاماندا، جهالت و سهو معلوماتدان قایناقلاندیغینا ایناندیغی، روسلارلا موسلمان‌لاری بیر-بیرینه قارشی قیزیشدیران غرضلی احکامی آرادان قالدیرماق اوچون فؤوق‌العاده گوجه مالیک بیر واسیطه ایدی. اوسته‌لیک، قزئت، مودرنیزم طرفدارلاری‌نین پروقرامی اوچون فوروم تشکیل ائتمکله ائله ایندیدن اینکیشاف یولونا قدم قویموش، آما هله ضعیف، داغینیق اولان گوجلرین بیرلشدیریلمه‌سینه و شوبهه‌سیز، قارشیداکی چتین دؤور عرضینده اونلارین تشویقینه ده فایدا وئره بیلردی. 

قدیم تورکلرده  تربیه  

پیرالی علی‌یئف

 تورکلر میلادان اؤنجه 2. مین‌ایل‌لیگین اولّ‌لرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلاری‌نین شیمالی‌غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور. 

  ایلک تورک دؤولت‌لریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر. 

  تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلی‌لیق یوکسک اولموشدور. عالیم‌لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی  " قون " ، گون "  آدلاندیرمیشلار کی، بو دا  " ائل-گون " ،  " گون " ،  " خالق "  معنالاریندا ایشلنمیشدیر. 

  میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌نین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (‌" تورک‌"  سؤزونون معناسی  "‌گوجلو‌" ،  "‌مؤحکم "  دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر. 

  قدیم تورکلر اوشاق‌لارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانری‌یا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلی‌لیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور. 

  قدیم تورکلرین اوریژینال، زنگین، بیتگین تربیه سیستمی اولموشدور. گؤرکملی تورکولوق عالیم ضیا گؤکالپ یازیردی:

  "یونان‌لار استتیکده، روملولار حوقوقدا، ایسرائیللی‌لر و عرب‌لر دینده، فرانسه‌لی‌لار ادبیاتدا، ...تورکلر ایسه اخلاقدا بیرینجی‌لیک قازانمیشلار " . تورکلرده وطن اخلاقی، مسلک اخلاقی، عاییله اخلاقی جوخ گوجلو اولموشدور. "

اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوری‌لارین  فعالیت‌لری (1917-1918)

(جیلولوق  فاجیعه‌سی )

دوکتور باریش متین 

  اؤزت 

  اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی.  بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی  و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشه‌‌لره، او جومله‌دن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّه‌لری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشون‌لاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیه‌نین بوشالتدیغی بؤلگه‌لری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّه‌‌‌لریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ‌ائتمک ایسته‌مه‌سینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی‌ ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوری‌لارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوری‌لار دا بو بؤلگه‌لرده کی   تورک قووّه‌لرینه و دینج موسلمان اهالی‌یه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.  

  آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق 

روسیه دؤولتی‌نین دایم موحاریبه  آپارماق و قان تؤکمک پسیکولوژیسی هارادان قایناقلانیر: ‌ فاکت‌لار و رقم‌لر 

حربی ناظیر،  پیادا قوشون‌لاری‌نین ژنرالی آ.ن.کوُروْپاتکی‌نین معروضه‌سیندن 

  1900-جو ایل 

  ایمپراتور اعلاحضرت‌لری! 

    روسیه 18 و 19-جو عصرلر عرضینده 128 ایلی موحاریبه‌لرده کئچیریب و یالنیز 72 ایل صولح ایچینده اولوب. 128 ایلدن یالنیز بئشی مودافیعه  موحاریبه‌لرینه دوشور، قالان هامیسی ایشغالچی یوروش‌لردیر.

 اعلاحضرت ایمپراتورون موعین آنلاییشی اولسون دئیه کرونولوژی شکیلده باشلاییرام:

    18-جی عصر روسیه اوچون بیر سیرا حربی وظیفه‌لرله علامتداردیر:   

• شیمالی-غربده بالتیک ساحیلینی سوئددن دؤیوشله آلماق قصدیله تزار اوچونجو ایوان و دؤردونجو ایوانین باشلادیقلاری موحاریبه‌لر سوروب.     
• غربده  لهیستانی بلاروس و اوکراینی قوپارماق قصدیله تزار آلکسئی میخایلوْویچ‌ین موباریزه‌سینی داوام ائتدیرمک.    
• جنوبدا سرحدلری قارا دنیزه دک گئنیشلندیرمک اوچون کنیاز ایسویاتوْسلاو و کنیاز اوْلِقین موعین ائتدیگی یوللا گئتمک. تورکیه‌نی دوغراماق و سونراکی ضربه‌لر اوچون اؤزول حاضیرلاماق. 
• جنوبی-شرقده گله‌جکده فیودور ایوانوْویچ و بوْریس قوْدوُنوْوون حربی تدبیرلرینی گؤرمک و خزر دنیزینی داخیلی دنیزه چئویرمک و قافقاز سیرا داغلاریندا مؤحکم‌لنمک. 
• آسیادا ایکی یؤنده - تورکوستان و ساکیت اوقیانوس ساحیل‌لری بویو سرحدلری گئنیشلندیرمک. 

 آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی 

  (1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)  

     بیرینجی دونیا ساواشی‌‌نین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی. 

  ساواش  ایللرینده ایران اراضیسی، او جومله‌دن اؤلکه‌نین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاق‌لاری دا خاریجی دؤولت‌لرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچی‌‌لارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی  ضیدیت‌لری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیه‌ده  فوریه اینقیلابی نتیجه‌سینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشون‌لاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچی‌‌لارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمه‌دن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی. 

  روسیه‌ده باش وئرن حادیثه‌لر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتی‌نین غلبه‌سی، میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لار اؤلکه‌نین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی. 

  گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچی‌لیق ائدیردی. 

​

خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچی‌‌لری‌نین گؤزو ایله 

  عین‌الله مدتلی

آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوق‌العاده و صلاحیتلی سفیر  

   1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجه‌لنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتاب‌لار، خاطیره لر، مقاله‌لر یازیلیب. هم سووئت‌لر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیل‌لیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکات‌لاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.   

صفوی‌لر دؤولتیندن آذربایجان خالق جومهوریتی

  قدیم تاریخه و دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینه مالیک اولان آذربایجان خالقی‌نین دؤولت‌چی‌لیک تاریخی چوخ زنگیندیر. قدیم دؤورلردن باشلایان بو دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری تاریخین موختلیف مرحله‌لرینده اینکیشاف ائتمیش، فورمالاشمیش و دونیا تاریخینده اولدوقجا اهمیتلی ایز بوراخمیشدیر. 

  اون بئش-اون آلتینجی عصرلر آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخی‌نین اینتیباه دؤورودور. بو دؤورو آذربایجان تاریخینده دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین برپاسی، اینکیشافی و مؤحکم‌لنمه سی دؤورو کیمی کاراکتریزه ائتمک اولار. آذربایجان قاراقویونلو، آغ‌قویونلو، شیروانشاه‌لار و صفوی دؤولت‌لری‌نین یارانماسی و فعالیتی نتیجه‌سینده اؤلکه‌میزین بین‌الخالق موناسیبت‌لر سیستمینده سیاسی، ایقتیصادی مؤوقعیی و رولو گوجلنمیش، اونون اوروپا و شرق اؤلکه‌لری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری داها دا گئنیشلنمیشدیر. 

  تأسوف‌لر اولسون کی، ایستر دونیا تاریخ‌چی‌‌لیگینده، ایسترسه ده موختلیف دینی و سیاسی دونیاگؤروشه مالیک اینسان‌لار آراسیندا آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینه و بو تاریخین ان پارلاق دؤورلریندن بیری اولان آذربایجان صفوی‌لر دؤولتینه موناسیبت بیرمعنالی دئییلدیر و داها چوخ سوبیئکتیو کاراکتر داشیییر. 

  ییرمینجی عصرده سیاسی و ایدئولوژی سیفاریش‌لر اساسیندا یازیلان دونیا تاریخ‌چی‌لیگی آذربایجانین یئرلی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی اینکار ائتمیش، دؤورون موختلیف مرحله‌لرینده مؤوجود اولان آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی‌نین یارانماسینی موختلیف غئیری-آذربایجان منشالی اتنوس‌لارا، گلمه طایفا و سولاله‌لرین آدینا باغلامیشدیر. 

بوُقوُت آبیده‌سی

بوُقوُت داش یازماسی و یا بوُقوُت آبیده‌سی— موغولیستان خالق جومهوریتی سرحدلری داخیلینده بوقوت داغی یاخین‌لیغینداکی بیر اووادا اوجالدیلمیش، بیر گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید دیکلی داش.[۱] 

  بیلینن قدیم تورک بنگو داش‌لارینداندیر. 572-580-جی ایل‌لر آراسیندا کئچن تاریخ حادیثه‌لردن بحث ائدیلدیگی بیوقرافیک و دیداکتیک اثردیر.[۲]

  آدینی آرهانقای آیماق ائلی‌نین باین تساقاان گول (موقدّس بیاض گؤل) بؤلگه‌سینده کی  بوقوت داغیندان آلمیشدیر. بو داغین تخمیناً 10 کم شرقینده‌کی  گئنیش اووادا اینشا ائدیلمیشدیر. بیرینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغیدؤورونه عایید خاطیره مزار کوللیه‌سینده کی  اثرلردندیر. آبیده تیسباغا فورمالی داش اوزرینده اوتوردولموشدور.آبیده‌نین یئری 1956-جی ایلده موغول علم خادیمی تس. دورژسورن طرفیندن آشکارلانمیشدیر. بوقوت آبیده سی و بو آبیده یه عایید تیسباغا فورمالی داش بو گون چچرلق موزه‌سی‌نین باخچاسینداکی آچیق ساحه‌ده نوماییش ائتدیریلیر.