​

 آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی 

  (1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)  

     بیرینجی دونیا ساواشی‌‌نین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی. 

  ساواش  ایللرینده ایران اراضیسی، او جومله‌دن اؤلکه‌نین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاق‌لاری دا خاریجی دؤولت‌لرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچی‌‌لارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی  ضیدیت‌لری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیه‌ده  فوریه اینقیلابی نتیجه‌سینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشون‌لاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچی‌‌لارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمه‌دن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی. 

  روسیه‌ده باش وئرن حادیثه‌لر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتی‌نین غلبه‌سی، میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لار اؤلکه‌نین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی. 

  گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچی‌لیق ائدیردی. 

  شیخ محمد خیابانی‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی آزادلیق موجاهیدلری داخیلی ایرتیجایا و یادائللی ایشغالچی‌‌لارا قارشی موباریزه آپارماقلا برابر، اؤلکه میقیاسیندا یئنی‌لشمه -دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر آپاریلماسینی طلب ائدیر، بوتون ایراندا خالق اینقیلابی‌نین غلبه‌سینه، شاهلیق رژیمی‌نین لغوینه و جومهوریت تیپلی دموکراتیک دؤولت یارادیلماسینا چالیشیر، یئنی یارادیلاجاق دموکراتیک ایران دؤولتی‌نین ترکیبینده گونئی آذربایجانا موختاریت وئریلمه‌سی اوغروندا موباریزه ائدیردیلر. گونئی آذربایجان اهالی‌سی‌نین واحید جبهه  حالیندا آزادلیق موجادیله‌سینه قالخماسیندا آذربایجان دموکرات فیرقه سی (آدف) موهوم رول اویناییردی. آدف-‌نین مرکزی کومیته‌سینه شیخ محمد خیابانی رهبرلیک ائدیردی. 

  خیابانی‌نین گؤستریشی ایله حرکت ائدن دموکرات‌لار تبریز، اردبیل، خوی، اورمیه، سراب، زنجان و ب. آذربایجان شهرلرینده اهالینی میتینق‌لره قالدیریر، اینگیلیس‌پرست ایران حؤکومتی‌نین ایستعفاسینی و اؤلکه‌ده دموکراتیک ایصلاحات‌لار کئچیریلمه‌سینی طلب ائدیردیلر. 

  میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین گئنیشلنمکده اولدوغو بیر شراییطده - 1918-جی ایلین اول‌لرینده روس قوشون‌لاری گونئی آذربایجاندان چیخاریلدی. بوندان ایستیفاده ائدن اینگیلیس اؤز حربی قووّه‌لرینی گونئی آذربایجاندا یئرلشدیرمگه باشلادی. اینگیلیس‌لر باکی نفتینه جان آتیردیلار. اینگیلیسه حؤکومتی، علاوه  اولاراق، ایرانا ژنرال دنسترویلین باشچی‌لیغی ایله یئنی حربی قووّه‌لر ده گؤندردی. ژنرال دنسترویله انزلی، رشت و باکینی اله کئچیرمک باره ده گؤستریش وئریلمیشدی. 

  اینگیلیس‌لرین، گویا  "‌تورک تهلوکه‌سینی‌"   "‌قاباقلاماق‌"  مقصدیله، گونئی آذربایجانین تورکیه ایله هم‌سرحد  بؤلگه‌لرینی اله کئچیرمه‌سی و بونونلا بوتون ایرانی نظارت آلتینا آلمالاری اؤلکه ده ناراضی‌لیغی داها دا آرتیردی، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی. 

  بئله بیر شراییطده کئچمیش روس ظابیط‌لری طرفیندن سیلاح‌لاندیریلمیش ائرمنی قولدورلاری دوغو آنادولو و قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجانین تورکیه ایله سرحد بؤلگه‌لرینده ده آذربایجان تورکلرینه قارشی سوی‌قیریمینا باشلادیلار. فرانسه ظابیط‌لری و آمریکا میسسیونرلری طرفیندن قیزیشدیریلان آیسورلار و کوردلر ده آذربایجان خالقینا قارشی تؤره‌دیلن بو قانلی قیرغیندا فعال ایشتیراک ائدیردیلر. یارانمیش آغیر وضعیتده قارداش تورکیه‌نین حربی قووّه‌‌لری گونئی آذربایجان تورکلری‌نین کؤمگینه چاتدی. 1918-جی ایلین مارسیندان باشلایاراق ماکو، اورمیه ‌و سالماسی ایشغالچی‌‌لاردان و ائرمنی-آیسور-کورد قولدورلاریندان تمیزله‌ین تورک حربی حیصه‌لری تبریزه داخیل اولدولار. بئله‌لیکله، گونئی آذربایجان اراضی‌سینده ده خالقیمیزا قارشی حیاتا کئچیریلن سوی‌قیریمی‌نین قارشیسی آلیندی. لاکین تورکیه اوچون یارانمیش چوخ آغیر بین الخالق شراییطده تورک حربی قووّه‌‌لری 1918-جی ایلین نوامبریندا گونئی آذربایجانی ترک ائتمه‌لی اولدولار. بوندان ایستیفاده ائدن اینگیلیس‌لر تبریز ده داخیل اولماقلا بوتون گونئی آذربایجانی ایشغال ائتدیلر. بئله‌لیکله، ایران اراضی‌سی تامامیله اینگیلیس‌لرین نظارتی آلتینا کئچدی. 

  1919-جو ایل آقوستون 9-دا ایشغالچی‌لارین تضییقی آلتیندا ایرانلا اینگیلیسه آراسیندا سازیش باغلاندی. سازیشین شرطلرینه اساساً ایران اینگیلیسدن آسیلی دؤولته چئوریلیردی. اودور کی، 9 آ‌قوست سازیشی خالق حرکاتینی داها دا آلوولاندیردی. بوتون ایران، او جومله‌دن گونئی آذربایجان بو آلچالدیجی سازیشه قارشی آیاغا قالخدی. گونئی آذربایجانین هر یئرینده ایزدیحاملی میتینق‌لر و نوماییش‌لر باشلاندی. 1919-جو ایلین اوکتوبروندا عوصیانا قالخان تبریز موجاهیدلری ایران والی‌سینی شهردن قوودولار. بوندان چوخ کئچمه‌میش تبریز اهالی‌سی‌نین طلبی ایله اینگیلیس حربی حیصه‌لری ده شهردن چیخاریلدی. 

  میلّی آزادلیق حرکاتی گئتدیکجه داها آردیجیل کاراکتر آلدی و اؤزونون حل‌ائدیجی مرحله‌سینه داخیل اولدو. 1920-جی ایل آوریلین 7-ده شیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله تبریزده سیلاحلی عوصیان باشلاندی. بوتون تبریز اهالیسی عوصیانچی‌لارین مودافیعه‌سینه قالخدی. عوصیانی یاتیرتماق اوچون مرکزدن گؤندریلمیش پولیس دسته‌لری بونا جسارت گؤسترمه‌یه‌رک شهری ترک ائتدیلر. خالقین میثلی گؤرونمه‌میش فعال‌لیغی نتیجه‌سینده 1920-جی ایلین 7 آوریل عوصیانی قان تؤکولمه‌دن غالیب گلدی. عوصیانین غالیب گلدیگی 7 آوریل گونو خالق قارشیسیندا چیخیش ائدن شیخ محمد خیابانی همین گوندن اعتیباراً آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین آدینی  "‌آزادیستان‌"  ( " آزادلیق اؤلکه‌سی‌" ) آدلاندیریلاجاغینی بیان ائتدی. 

  تبریز عوصیانچی‌لاری درحال عملی فعالیته باشلادیلار. مرکزدن گؤندریلمیش دؤولت مأمورلاری و حربی قوللوقچولار وظیفه‌لریندن کنار ائدیلدیلر. بوتون دؤولت ایداره‌چی‌لیگی آدف فعال‌لاری‌نین الینه کئچدی. بئله‌لیکله، بوتون ایران اراضی‌سینده دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر و یئنی‌لشمه اوغروندا باشلانمیش حرکات، نتیجه اعتیباریله، میلّی آزادلیق حرکاتینا چئوریلدی. آذربایجانین موستقیل دؤولتچی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلدیلمه‌سینه باشلاندی. خالق آزادلیغا جان آتیر، اؤزونون موستقیل، میلّی دؤولتینی یاراتماق ایسته‌ییردی. 

  تبریزده سیلاحلی عوصیان غلبه چالدیقدان سونرا خوی، اردبیل، آستارا، ماراغا، اهر و زنجاندا دا عوصیان‌لار باش وئردی. گونئی آذربایجاندا باش وئرن میلّی آزادلیق حرکاتی ایرانین باشقا یئرلرینده ده داخیلی ایرتیجادان و اینگیلیس‌لردن ناراضی اولان قووّه‌لر طرفیندن رغبتله قارشیلاندی. 

  ایرتیجایا و اینگیلیس آغالیغینا قارشی عوموم‌خالق ناراضی‌لیغی‌نین بوتون ایرانی احاطه ائتدیگی شراییطده تبریز عوصیانچی‌لاری داها قطعی آددیملار آتماغا باشلادیلار. 1920-جی ایل ژوئن‌ین 23-ده تبریزده ش.م.خیابانی‌نین باشچی‌لیغی ایله میلّی حؤکومت یارادیلدی. آدف فعال لاریندان عیبارت اولان میلّی حؤکومتین ترکیبی اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لری‌نین نوماینده‌لریندن عیبارت ایدی. 

  میلّی حؤکومتین فعالیته باشلادیغی 24 ژوئن گونو تبریزده عوموم‌خالق بایرامینا چئوریلدی. بوتون موسسیسه‌لرده، تدریس اوجاق‌لاریندا ایش دایاندیریلدی، بازارلار باغلاندی. میلّی حؤکومتین قراری ایله، مرکزدن گؤندریلمیش بوتون دؤولت مأمورلاری، ایران والی‌سی ده داخیل اولماقلا تبریزدن چیخاریلدیلار. بو، فاکتیکی اولاراق، گونئی آذربایجاندا مورتجع شاهلیق رژیمی‌نین - ایران حاکیمیتی‌نین دئوریلمه‌سی و میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی دئمک ایدی. شیخ محمد خیابانی‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی میلّی حؤکومت ایسه موستقیل دموکراتیک جومهوریتی فونکسیونونو یئرینه یئتیریردی. 

  بونونلا بئله، خالقین تامامیله موستقیل یاشاماق عزمی‌نین علئیهینه اولاراق، میلّی حؤکومت بوتون ایرانین دموکراتیک‌لشدیریلمه‌سی و اؤلکه‌ده آنایاسالی قورولوش یارادیلماسی، داخیلی ایرتیجایا و اینگیلیس آغالیغینا سون قویولماسی اوغروندا موباریزه خطینی داوام ائتدیریر، گونئی آذربایجانا قارشی یئریدیلن آیری-سئچکی‌لیک سیاستینه قارشی چیخیش ائدیردی. 

  بئله لیکله، خالقین تام موستقیل‌لیگه جان آتماسینا و فاکتیکی اولاراق، اؤزونون موستقیل دموکراتیک جومهوریتینی یاراتماسینا باخمایاراق، میلّی حؤکومت گونئی آذربایجانین تام موستقیل‌لیگی اوغروندا دئییل، یئنی یارادیلاجاق دموکراتیک ایران دؤولتی‌نین ترکیبینده میلّی موختاریت حوقوقو الده ائتمک اوغروندا موباریزه آپاریردی. 

  میلّی حؤکومتین رهبرلری اینانیردیلار کی، تبریزدن سونرا بوتون ایران آیاغا قالخاجاق، شاهلیق ایداره اوصولو دئوریله‌جک، خالق حاکیمیته گله‌جک و بوتون اؤلکه‌ده جومهوریت قورولوشو برقرار اولاجاقدیر؛ یئنی یارادیلاجاق عوموم‌ایران خالق حؤکومتی‌نین تشکیلینده آذربایجانلی‌لار موهوم رول اوینایاجاقلار. خیابانی امین ایدی کی،  "‌تبریز ایرانا نیجات وئره‌جکدیر! "     

  بئله‌لیکله، قارشیسینا ایراندان آیریلیب موستقیل آذربایجان دؤولتی یاراتماق کیمی سیاسی وظیفه  قویمایان میلّی حؤکومت ایقتیصادیات، معاریف، صحیه و ب. ساحه‌لرده ایصلاحات‌لارا باشلادی. ایلک نؤوبه ده دؤزولمز وضعیته دوشموش یوخسول اهالی‌نین، او جومله‌دن تبریزلی‌لرین وضعیتینی یاخشی‌لاشدیرماق اوچون موختلیف کاراکترلی تدبیرلر گؤرولدو. ساوادسیزلیغین لغوینه باشلاندی. میلّی مکتب‌لر، خستخانالار آچیلدی. تبریزده یوخسول اوشاق‌لاری اوچون پولسوز قیز مکتبی فعالیته باشلادی. یئنی آچیلمیش میلّی مکتب‌لرده درس دئمک اوچون باکی‌دان، تورکیه‌دن، هابئله تیفلیسدن موعلیم‌لر دعوت اولوندو. میلّی قواردییا یارادیلماسی اوچون حاضیرلیق ایشلرینه باشلاندی. میلّی حؤکومتین اؤز ژاندارم و پولیس دسته‌لری یارادیلدی. پولیس مکتبی آچیلدی. عئینی زاماندا یئنی ایش یئرلری آچیلماسی، پول ایصلاحاتی کئچیریلمه‌سی، بانک-مالیه سیستمی یارادیلماسی، بلدیه سئچکی‌لری کئچیریلمه‌سی اوچون حاضیرلیق ایشلری گؤرولمه‌سینه، تورپاق ایصلاحاتینا باشلاندی. بو مقصدله یئنی ایداره لر، موسیسه‌لر، ناظیرلیک‌لر یارادیلدی. 

  گؤروندوگو کیمی، میلّی حؤکومتین حیاتا کئچیردیگی بوتون تدبیرلرین، هابئله نظرده توتولان ایصلاحات‌لارین اؤزو ده، اصلینده، گونئی آذربایجاندا جومهوریت تیپلی موستقیل، دموکراتیک دؤولت یارادیلماسینا یؤنلمیشدی. یارادیلماقدا اولان موستقیل آذربایجان دؤولتی آزادیستان مملکتی آدلانیردی. بونا مووافیق اولاراق بوتون رسمی سندلرده، بلانک‌لاردا، هابئله ناظیرلیک‌لرین، ایداره و موسیسه‌لرین آدی عکس اولونان لؤوحه‌لرده آذربایجان آدی  "آزادیستان‌" لا عوض اولوندو. 

  خیابانی اؤز دوغما خالقینی دایم معاریف‌لنمگه، اینکیشاف نامینه موباریزه‌یه چاغیریر، موستقیل‌لیگین، آزادلیغین یالنیز بو یوللا الده اولوناجاغینا اینانیردی. او، تبریزین شهر باغیندا تشکیل اولونموش ییغینجاق‌لاردا ترقّی‌پرور فیکیرلرینی تبلیغ ائدیردی. شیخ محمد خیابانی‌نین 15 ژوئن 1920-جی ایلده سؤیله‌دیگی نیطقینده اونون موباریزه‌سی‌نین اساس ایدئیالاری اؤز عکسینی تاپیب: 

 " منلیگینی سئومک طبیعی و عومومی بیر قانوندور. هر بیر آدام، هر بیر جانلی بشر اؤزونو باشقاسیندان چوخ سئور. بونا گؤره ده بیر جمعیت اؤز ریفاه حالینی یاخشی‌لاشدیرماغی باشقاسیندان گؤزله‌مه‌ملی‌دیر. خوصوصیله اؤزونه نیسبتاً رابیطه  و یاخین‌لیغی اولمایان‌لاردان یاردیم و خیدمت گؤزله‌مک یئرسیزدیر. اؤز شخصیتینه حؤرمت ائتمک، اونا اینانماق دا منلیگینی سئومکله بیر سیرادا قویولمالی‌دیر. بیر خالق، بیر جمعیت تکبّورلو و اؤزونه بدگومان اولمامالی‌دیر. اینسان اؤز شخصی اعتیمادی‌نین اساسینی لاخلادان آلچاقلیغی، عاجیزلیک قدر تواضؤکارلیغی قبول ائتمه‌ملی‌دیر. بشریت بوتون عوضولری‌نین بیرلیکده اولان فعالیت و یاردیمینا مؤحتاجدیر. ائله تصوور ائتمه‌ملی‌دیر کی، دونیادا یاشایان کیچیک بیر خالق بشریته خئییر وئره بیلمز و اونون وارلیغینا اعتیناسیز موناسیبت بسله‌مک اولار. چوخ تأسوف اولسون کی، بیز اؤز قدیر و قییمتیمیزی چوخ آز بیلمیش، بلکه ده اؤزوموزده اولان منلیکدن خبر توتمامیشیق. بو، فردلرین حیاتیندا تجروبه‌دن کئچیریلمیشدیر. یوکسک خوصوصیته مالیک اولان، عالی فیکیرلره خیدمت ائدن، اؤز درجه و حئیثیتینی قییمت‌لندیرن و بونون قورونماسی اوچون چالیشان شخص‌لر همیشه یوکسک مقاما چاتمیشلار. محض بونا گؤره دیر کی، بیر چوخ ادیب و فیلوسوف‌لار اؤز شخصیت‌لری نامینه عالی درجه‌یه چاتمیش و پادشاه‌لاری بئله اؤز زحمت و قودرتینه قارشی حؤرمت ائتمگه مجبور ائتمیشلر. اونلار سارای‌لاردا ان پارلاق یئر توتموشلار. خالق‌لار دخی بو عظمتی، معنوی قووّه‌‌نی، منلیگی و اؤز وارلیغینا اعتیمادی اوزه چیخارماقلا ترقّی و اینکیشافا نایل اولا بیلرلر. آزاد و موستقیل اولماق ایسته‌ین بیر خالق، اؤز حیاتینا و ایجتیماعی مسله‌لره لاقئید قالا بیلمز. بیز دخی موترقّی خالقلار جرگه‌سینه چاتماق اوچون اؤز فیکیر و حیسیاتیمیزی اونلارین درجه‌سینه قالدیرمالی‌ییق. 

  بیر خالقین شرافتی اوچون بیرینجی شرط اونون موستقیل اولماسی‌دیر. 

  موستقیل اولمایان بیر خالقین عزمی و حؤرمتی یوخدور. خالقین ایستیقلالیتینی اونون اخلاقی فضیلتی ساخلایا بیلر. هر بیر خالقین ایستیقلالیتینی قورویان اونون مردلیک و شوجاعتی‌دیر " . 

  گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی درینلشمکده ایدی. آذربایجان خالقی، فاکتیکی اولاراق، اؤزونون جومهوریت تیپلی دموکراتیک دؤولتینی یاراتماغا باشلامیشدی.

  آزادیستان مملکتی‌نین اوغورلاری بوتون ایرانی حرکته گتیرمیشدی. لرزه‌یه دوشن شاهلیق رژیمی، همچنین، ایرانی اؤز آسیلی‌لیغیندا ساخلاماغا چالیشان و باکی نفتینه جان آتان اینگیلیس‌لر رئال تهلوکه قارشیسیندا قالمیشدیلار. اودور کی، ایران ایرتیجاسی و اونا یاخیندان کؤمک ائدن اینگیلیس‌لر تهراندا میلّی حؤکومته قارشی قصد حاضیرلاماغا باشلامیشدیلار. 

  تهران رژیمی بیر طرفدن میلّی حؤکومتین باشینی قاریشدیرماق اوچون ش.م.خیابانی ایله دانیشیق‌لار آپاریر، موختلیف وعدلر وئریر، دیگر طرفدن ایسه تبریزه هوجوم پلانی حاضیرلاییردی. بوتون حاضیرلیق ایشلری باشا چاتدیریلدیقدان سونرا 1920-جی ایل سپتامبرین 12-ده تپه‌دن دیرناغادک سیلاح‌لانمیش ایرتیجاع‌  قووّه‌‌لری تبریزه هوجوم ائتدیلر. تبریز عوصیانچی‌لاری ایکی گون عرضینده قهرمانجاسینا موقاویمت گؤستردیلر. لاکین سایجا چوخ اولان و یاخشی سیلاح‌لانمیش نیظاملی حؤکومت قووّه‌‌لری اوستون‌لوگو اله آلا بیلدی. سپتامبرین 14-ده خیابانی اؤلدورولدو و عوصیان قان ایچری‌سینده بوغولدو. بئله‌لیکله، آذربایجان خالقی‌نین ایستیقلال موباریزه‌سی‌نین داها بیر پارلاق صحیفه‌سی تاریخه قوووشدو. قوزئی آذربایجاندا سووئت روسیه‌سی‌نین قانلی بولشویک رژیمی آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین وارلیغینا سون قویدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا ایرانین ایرتیجاچی شاهلیق رژیمی آزادیستان مملکتینی قان ایچینده بوغدو. واختیله گولوستاندا و تورکمنچایدا آذربایجانی اؤز آرالاریندا ایکی یئره پارچالامیش قووّه‌‌لر اونون آزادلیغا چیخماسینا یول وئرمه‌دیلر. یئنه ده آذربایجانین قوزئیی روسیه‌نین، گونئیی ایسه ایرانین ترکیبینده قالدی. 

کؤچورن: عباس ائلچین