​

اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوری‌لارین  فعالیت‌لری (1917-1918)

(جیلولوق  فاجیعه‌سی )

دوکتور باریش متین 

  اؤزت 

  اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی.  بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی  و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشه‌‌لره، او جومله‌دن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّه‌لری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشون‌لاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیه‌نین بوشالتدیغی بؤلگه‌لری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّه‌‌‌لریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ‌ائتمک ایسته‌مه‌سینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی‌ ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوری‌لارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوری‌لار دا بو بؤلگه‌لرده کی   تورک قووّه‌لرینه و دینج موسلمان اهالی‌یه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.  

  آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق 

  گیریش 

  روسیه‌ده اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابی‌نین گئرچکلشمه‌سی، دونیا ساواشی‌نین سئیرینی اؤنملی اؤلچوده دَییشدیردی، بو وضیعیته حاضیرلیقسیز یاخالانان موتّحید و موتّفیق دؤولت‌لری‌نین ساواشین گئدیشاتینا دایر یئنی سیاست‌لرین تعیین ائتمه‌سینی ضروری حالا گتیردی و اؤزل‌لیکله موتّحید دؤولت‌لری اوچون اوستونلوک تأمین ائده‌جک اؤنملی دَییشیکلیک‌لری   ده اورتایا چیخارتدی. بولشویک‌لر، تزار سونراسی ایش‌باشیندا اولان کرنسکی حؤکومتینی چئویردیکدن سونرا موتّحید دؤولت‌لری ایله ساواشا دوام ائتمه‌مه قراری آلدی و آتش‌کس موقاویله‌سی طلب ائتدیلر. بو ایستک نتیجه‌سینده 15 دسامبر 1917 تاریخینده آتش‌کس ایمضالاندی و بوتون روس جبهه‌لرینده‌کی  چاتیشمالار دایاندی. 22 دسامبر 1918 تاریخینده برست-لیتووسک شهرینده آلمان، اوتریش-ماجاریستان، عثمانلی دؤولتی، بولغاریستان و بولشویک‌لر آراسیندا باریش گؤروشمه‌لری باشلادی و 3 مارس 1918ده تاریخینده گؤروشمه‌لرین آپاریلدیغی  شهرین آدی‌ ایله باغلی موقاویله ایمضالاندی. برست-لیتووسک موقاویله‌سینده ایرانین طرفسیزلیک  سیاستینه رعایت ائدیلمه‌‌سی و تورپاق بوتونلوگونون قورونماسی (بونون اوچون اینگیلیس ایله روسیه آراسیندا 1907 ایلینده ایرانی اوچ بؤلگه‌یه پارچالایان موقاویله‌نین لغوی) مسله‌سی ده موذاکیره اولوندو  و گونئی آذربایجانداکی روس و تورک عسگرلری‌نین گئری چکیلمه‌سی مسله‌سی قبول ائدیلدی. سؤزوگئدن دَییشیکلیک بؤلگه‌ده روسیه ایله هله‌ده موناقیشه حالیندا اولان عثمانلی دؤولتی و آلمان اوچون اوستون بیر وضعیت اورتایا چیخارتدی، عثمانلی دؤولتی‌نین شرق حودودلاری‌نین  تهلوکه‌سیزلیگی  باخیمیدان بؤیوک بیر تهلوکه اورتادان قالخدیغی کیمی اؤته‌دن بری روس و اینگیلیس تحکّومو آلتینداکی ایسلام جوغرافیالاریندا یورودولن ایتّحادی ایسلام سیاستینه باغلی اولاراق ایران اوزرینده‌کی  نوفوذونون آرتماسینی تأمین ائتدی. برست‌-لیتووسک موقاویله‌سینده ایرانین تخلیه‌سینه دایر آلینان قراردان ممنون اولان شاه،  "‌عثمانلی دؤولتی‌نین ایظهار ائیله‌دیگی حیسّیاتی دوستانه‌دن دویدوغو ممنونیّتی‌" بیذات عثمانلی خاریجه ایشلرینه گؤندردیگی تلقرافلا بیلدیردی. 

   روسلارین ایراندان چکیلمگه باشلامالاری اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابی و اؤلکه ده قاریشیقلیق‌لارین باشلادیغی دؤنمه راست‌لانیر. بو اثنادا گونئی آذربایجاندا و روس عسگرلری‌نین اولودوغو ایران تورپاق‌لارینداکی شهرلرده، قصبه‌لرده، کندلرده اوتوریته بوشلوغونون اورتایا چیخماسی و آساییشین پوزولماسی، ایران حؤکومتی‌نین اوتوریته قوراجاق ژاندارما و پولیس گوجوندن محروم اولماسی سببی ایله بیر قاریشیقلیق اورتامی یاراندی. بو وضعیتده اینتیظام و بیرلیگی پوزولان حتّی معاشی بئله تأمین ائده بیلمه‌ین روس عسگرلری یاغماغا باشلادیلار. گونئی ایراندا  اینگیلیس طرفیندن قورولان گونئی ایران پولیس قووّه‌‌‌لری کوماندانی اولان سِر پرسی مولزورث سایکس ، روس تالانچی‌لاری ایله باغلی آلدیغی حیسّ‌لرینی او سیرادا تبریز‌‌ده اولان بیر دوستوندان آلدیغی مکتوبا  دایاناراق بئله ایفاده ائدیر؛  "‌…بورادا مینلرله روس عسگرلری وار. بو عسگرلر، توفنگ‌لرینی، سورسات‌لارینی، اشیالارینی و آتلارینی و پولا چئویره‌جک  بوتون تجهیزات‌لارینی ساتیرلار. آتلار بیرنئچه شیلینگه گئدیر. آنجاق یئمین قیمتی قدر باهالاشیب کی آتلار تکجه هدیه وئرمگه  دَییر.." اصلینده، غرب و شیمال ایران، حؤکومتی‌نین ضعیفلیگی اوزوندن روسلارین بو وضعیتیندن چوخ ضرر چکدیلر. 

  روسلارین چکیلدیگی و ایران تورپاق‌لاریندا تورک قووّه‌‌‌لری اوچون داها اویغون   بیر اورتامین یارانماغا باشلادیغی بیر دؤنمده 1918 فوریه و مارس آیلاریندا ایراندا یاشایان ائرمنی‌لر و آسوری‌لار ساووج‌بولاق (گونوموزده مهاباد) اطرافیندا روسلارین سیلاح‌لارینی اله گئچیریب اورمیه و دیلمان اطرافیندا توپلانماغا باشلادیلار. وان بؤلگه‌سیندن، عثمانلی قووّه‌‌‌لری‌نین اؤنوندن چکیلن ائرمنی و آسوری‌لار ایله سؤزو گئدن ایران ائرمنی و آسوری‌لاری اورمیه گؤلو چئوره‌سینده بیرلشه رک یئرلی موسلمان اهالی‌یه و عثمانلی قووّه‌‌‌لرینه قارشی ساواش حاضیرلیق‌لاری گؤردولر. بو وضعیت اوزرینه عثمانلی  قووّه‌‌‌لری ده هم وان بؤلگه‌سیندن اورمیه یه دوغرو هم ده اربیل و رواندوز بؤلگه‌سیندن گونئی آذربایجان و قافقازا دوغرو حرکته گئچدیلر. 

  عثمانلی ظابیطلری طرفیندن بؤلگه ده روسلارین تخلیه‌سی زامانی باش‌وئرن‌لرله باغلی موشاهیده‌لر موتمادی اولاراق مووافیق یوخاری کوماندانلیق‌لارا چاتدیریلیردی.  1917-جی ایلین دسامبر آیی‌نین اوّلیندن 1918-جی ایلین ژانویه آیی‌نین اورتالارینا قدر سنه(سنندج) و همداندا اولان کشفیاتچی صادق افندی طرفیندن موشاهیده و ائشیتدیکلری اساسیندا حاضیرلادیغی و 11 ژانویه 1918-جی ایلده بیرینجی شؤعبه  مودیرلیگینه گؤندریلن راپورتا گؤره موصول واسیطه‌سیله؛  " روسلار (بؤلگه‌دن) 12 دسامبر 1917-جی ایلده گئری چکیلمگه باشلادیلار و 26 دسامبر 1917-جی ایله قدر هئچ بیر عسگر قالمادی."

​

  1. روسلارین چکیلمه‌سیندن سونرا بؤلگه‌ده ائرمنی و آسوری فعالیّت‌لری   

  عثمانلی دؤولتی اورمیه بؤلگه‌سینده توپلاشان ائرمنی و آسوری‌لارین فعالیتینی یاخیندان ایزله‌ییر و اونلارا قارشی هر هانسی جهد داها چوخ 6. اوردو کوماندانی خلیل پاشا اؤز اوزرینه گؤتوردو.خلیل پاشا، موصولدان 22.ژانویه.1918 تاریخینده رواندوز قروبو کوماندانلیغینا‌ گؤندردیگی تلقرافدا ؛ چئشیدلی ایستیخبارات قایناق‌لاریندان ساققیز و ساووج‌بولاغین تخلیه ائدیلدیگی‌نین آنلاشیلدیغی و اورمیه‌نین ده تخلیه ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی ایفاده ائتمیش و بو خبرلرین بؤلگه‌یه گؤندریله ‌جک ایستیخباراتچی‌لار طرفیندن تأیید ائدیلمه‌سینی و  "ائرمنی، آسوری‌لارین قووّه و وضعییتی حاقیندا معلومات ایستحصالینا اهمیت وئریلمه‌سینی‌"  ریجا ائتمیشدیر. 22.ژانویه.1918 تاریخینده ایکینجی اوردو کوماندانلیغینا‌ گؤندردیگی، ساققیز و ساووج بولاغین بوشالدیلدیغینا دایر گلیشمه‌لر حاقیندا بیلگی وئردیگی شیفره تلقرافدا ، بؤلگه‌ده‌کی  ائرمنی و آسوری‌لارین فعالیتینه دایر بو بیلگی‌لری ایفاده ائدیر؛ (15 دسامبر 1917 تاریخینده موتّحید دؤولت‌لری ایله روسیه آراسیندا ایمضالانان)  " موتاریکه‌نامه‌نین مادّه‌یی مخصوصه‌سینه توفیقاً ارزاق  تداریک ائتمک اوزره، شمدینان جیواریندا حدی فاصیل  گئچن کؤیلولریمیز روسلار طرفیندن حوسنی موعامیله گؤرموش ایسه‌لر ده موسلحاّ دولاشان ائرمنی و آسوری‌لار طرفیندن قتل‌ائدیلمیشلردیر. اؤزلرینی قورتارا بیلن‌لرین ایفاده‌لرینه گؤره اورمیه جنوبی اطرافیندا ایکی مین قدر ائرمنی و آسوری واردیر. بیرینجی قافقاز روس قازاق اوردوسو کوماندانی نزدینده بو موعامیله  پروتستو ائدیلمیشدیر. هنوز جواب آلینمادی."  خلیل پاشا، باش‌کوماندانلیق وکالتینه گؤندردیگی 5.فوریه.1918 تاریخلی شیفره تلقرافدا اورمیه‌نین روسلار طرفیندن تخلیه ائدیلدیگینه دایر گلن خبرلره باخمایاراق اورمیه یاخینلارینداکی ائرمنی و آسوری‌لارین قووّه‌‌‌لرینی آرتیرماغا چالیشدیغینی، شهرین اله گئچیریلمه سی اوچون گؤروله‌جک بیر حرکتده هرهانسی بیر پیس وضعیته مئیدان وئرمه‌مک و اورمیه‌یه داها گوجلو بیر دسته ایله گیرمک اوچون ایشغالین بیر موّدت ائرته‌لنمه‌سینی ریجا ائتمیش ویاخود وان بؤلگه‌سینده‌کی  3. اوردو طرفیندن حرکته باشلانماسی گرکدیگینی بیلدیرمیشدی. آیریجا اورمیه ایستیقامتینده داها قووّتلی اولماق اوچون قوزئیینده کی  عشایردن ایستیفاده ائتمگی دوشوندوگونو، فصلین عشایرین حرکتینه و معیشتینه موساعید اولمادیغینی، داها چوخ قووّه آیریلماسی مؤضوسونو سینجار (سنجار) عملیاتی‌نین نتیجه‌لنمه‌سینه باغلی اولدوغونو علاوه ائتمیشدی. 

  اینگیلیس، روسلارین ایراندان چکیلمه‌سی ایله، ایران، افغانیستان و هیندیستانداکی موسلمان‌لاری اؤزلرینه قارشی ساواشین باشیندان بری آیاقلاندیرماغا چالیشان عثمانلی و آلمان دؤولت‌لری اوچون هم بو آماج‌لارینی  فعلیاتا گئچیره بیله‌جک، هم ده قافقازا اوزاناراق باکی پترول‌لارینی الده ائده‌جک و روسیه موسلمان‌لارینا چاتا بیله‌جک موساعید بیر زمین اورتایا چیخدیغی‌نین فرقیند‌ه‌دیر. مودافیعه ناظیری چیرچیل بولشویک اینقیلابی سونراسی شرقده اورتایا چیخان وضعیتی  "…باشلیجا تهلوکه  شرقده‌دیر. ایراندا و هیند اوقیانوسوندا اینگیلیس‌ین منفعت‌لرینی قوروماق لازیمدیر‌"   شکلینده کی  سؤزلری ایله دَگرلندیرمیشدی. بو گلیشمه‌لر اوزرینه اینگیلیس، روسلاردان بوشالان بؤلگه‌یه عسگر گؤندرمگه قرار وئرمیشدیر. اینگیلیس‌لرین گونئی ایرانداکی محدود ساییداکی عسگرلری خاریجینده، قوزئیه گؤندریله‌جک یئترلی قووّه‌سی اولمادیغیندان و ان یاخین اینگیلیس بیرلیک‌لری‌نین اولدوغو بغدادین گونئی آذربایجانا اوزاق اولماسی سببی ایله ایلک مرحله‌ده موحتمل  بیر تورک تعروضونو اؤنله‌مک ویا تورکلری دوردورماق آماجی ایله او منطقه‌ده کی  ایش‌بیرلیگی ایچینده اولدوغو ائرمنی‌لری، آسوری‌لاری و موزدور عسگر اولاراق روس اوردوسوندان قاچان ظابیط و عسگرلری تشکیلاتلاندیرماق، تعلیم و تربیه ائتمک اوچون بیر عسگری هئیتین گؤندریلمه‌سینه قرار وئریلمیشدی و بو هئیتین باشیندا ژنرال دانسترویل گتیریلمیشدی.  اورمیه اطرافینداکی ائرمنی و آسوری‌لاری تشکیلاتلاندیرما مؤوضوسوندا آمریکا و اینگیلیس کونسول‌لوق‌لاری فعالیّت‌لرینی سوردورورکن ایکی یوکسک روتبه‌لی کوماندان و 12 ظابیطدن عیبارت  و هدفی خزر دنیزینده بیر لیمان شهری اولان انز‌لی‌یه چاتماق اولان بیر باشقا قروب دا بغداددان ایرانا گئتمک اوزره اوتوموبیل  ایله یولا چیخمیشدیر.  ایرانین عثمانلی سفیری اولان احتشام السلطنه‌نین ایفاده‌سینه گؤره اینگیلیس‌لر،ایراندا اولان روس عسگرلری کوماندانی ژنرال باراتوفدان روس عسگرلری‌نین داها اؤنجه ایشغال ائتدیگی اراضی‌نین اینگیلیس‌لر طرفیندن ایشغال ائدیلینجه‌ یه قدر روس عسگرلرینی ایراندان چکیلمه‌‌لری اوچون یاردیم ائتمه‌سینی ایسته‌میشدیلر.  بو مؤوضویا دایر ایقدام قزئته‌سینده یایینلانان بیر خبره گؤره باراتوف، روس اینقیلابیندن سونرا اورمیه‌ده قالمیش، ظابیط‌لری‌نین و عسگرلری‌نین معاشینی  تأمین ائتمکدن عاجیز و بولشویک‌لردن قورخدوغو اوچون معیتی ایله بیرلیکده اینگیلیس بیرلیک‌لرینه قاتیلمیشدی. باراتوفون معیتینده ‌کی  ظابیط‌لر، ائرمنی و آسوری‌لارین تعلیم و تربیه‌سی ایله مشغول اولوردولار.روسیه‌نین ایرانی تخلیه ائتمه‌سی اوزون مودّتدیر هم عثمانلی تورپاق‌لاریندا هم ده ایران ایچینده موتّفیقی اولان و موستقیل دؤولت اولما امل‌لری داشییان ائرمنی‌لر و آسوری‌لار اوچون خیال قیریقلیغینا سبب اولموشدو. آنجاق قیسا مودّت ایچینده روسیه‌نین یئرینی اینگیلیس دولدورموشدو. 6.اوردو کوماندانی خلیل پاشا، 6.فیرقه  کوماندانلیغینا‌ 13.04.1918 تاریخینده گؤندردیگی تلقرافدا؛ عثمانلی اوردوسو طرفیندن ایندی‌یه قدر ائرمنی‌لره قارشی ائدیلن حرکاتدان الده ائدیلن تجروبه‌یه گؤره ائرمنی‌لرین روسلارین چکیلمه‌سی سونراسیندا بیلدیره‌جگی موناسیبته دایر گؤروش‌لرینی و سونراسی اوچون تعقیب ائدیلمه‌سی گرکن سیاستی ده آچیقلامیشدی. بونا گؤره ائرمنی‌لرین روسلاردان گؤزله‌دیکلری یاردیمین و دستگین انگل‌لنمه‌سی ایله روحیه‌لری بوتونلوکله سیناجاقدی  ائرمنی‌لرین ایندی گؤردوگو ایش داغیدیجی‌لیق و موقاویمتدن عیبارتدیر و آز بیر قووّه ایله اونلارا قارشی غالیب گلمک مومکوندور. ‌ سؤزو گئدن تلقرافدا ایفاده ائدیلدیگینه گؤره؛ ائرمنی‌لر ایرانداکی اینگیلیس،  فرانسه  و آمریکالی‌لار طرفیندن حیمایه اولاجاقلارینی اومید ائدیردیلر و اونلارا قوشولماق فورصتینی گؤزله‌ییردیلر. 

  2. تورک قووّه‌‌‌لری‌نین اورمیه و اطرافینا دایر عسگری حرکاتی 

  روسلارین تخلیه‌سی سونراسیندا ائرمنی و آسوری دسته‌لری‌نین فعالیّت‌لری‌نین یوغونلاشدیغی بؤلگه داها چوخ اورمیه و چئوره‌سی اولموشدور. 6. اوردو کوماندانی خلیل پاشا 13.2.1918 تاریخینده رواندوز قروبو کوماندانلیغینا‌ گؤندردیگی آلتی مادّه‌لیک تلقرافدا، روسلارین اوشنو، پاوه، ساووج‌بولاق منطقه‌سینی تخلیه ائتمه‌لری اوزرینه اورمیه اطرافیندا ائرمنی‌لرین تشکیلات قوردوقلارینا دایر خبر آلیندیغینی بیلدیره‌رک؛  "‌گرک روسلارین ایرانی تخلیه‌سینی نیظامی اولاراق آنلاماق و گرکسه ایران داخیلینده یارانان ائرمنی تشکیلاتی و اینگیلیس تشبّوثاتی، ایرانین حودودوموزا موجاویر منطقه‌سینده‌کی  احوال و ارزاق تداروکو ایمکانی حاقیندا دوغرو معلومات آلماق اوچون رواندوز قوروبو پاوه، اوشنو، مرگَور، ایستیقامت‌لرینه قووّتلی ظابیط کشفیات قوللاری سوره جکدیر.‌"  امرینی وئرمیشدیر. بو کشفیات سفرلری سیراسیندا روسلارلا قارشی‌لاشیلماسی دوروموندا کشفیات قول کوماندان‌لاری‌نین یانلاریندا داشییاجاقلاری آغ بایراغی گؤستره‌رک، عومومی وضعیتی گؤزله‌‌مک آماجی ایله مأمور ائدیلدیکلرینی سؤیلمه‌لرینی، گئری دؤنوشده ائرمنی دسته‌لری‌نین بوسقو قورما احتیمالی‌نین گؤز آردی ائدیلمه‌مه‌سینی  میاندوآب، اورمیه خطینه قدر آیریجا جاسوس‌لار گؤندریله رک ائرمنی تشکیلاتی، اوردو قطعاتی حاقیندا بیلگی الده ائدیلمه‌‌سینی ایسته‌میشدیر. خلیل پاشا، موصولدان، 6. فیرقه کوماندانلیغینا‌ 12.3.1918 تاریخینده گؤندردیگی تلقرافدا دا؛ اورمیه بؤلگه‌سینده‌کی  ائرمنی‌لرین فعالیّت‌لری حاقیندا  "‌ائرمنی‌لرین تحتی ایشغالی اولماق اوزره اورمیه جنوبونا تجاووز ائتمه‌لرینه اهمیّت ائتمه‌م. یالنیز اهالی‌نی تهدید و یاغما اوچون موتفرّیق دسته‌لرین چیخینتی‌لار احتیمال داخیلینده دیر.‌"  شکلینده کی  بیر دَیرلندیرمه یاپاراق، آلیناجاق تدبیرله ایلگیلی اولاراق دا  "‌بونا ایسه بیزیم اوشنونو ایشغال ائده‌رک اهالینی حیمایه و آتلی‌لاردان ایستیفاده ائده‌رک بیر وضعیت آلماقلا مانع اولابیلیریز.‌"‌ دئمیشدیر. اوشنو بؤلگه‌سینده ائرمنی و آسوری‌لار، موسلمان اهالی‌نین ائولرینی یاندیرمیش و موسلمان اهالینی ده قتل ائتمیشدیلر حتّی قاراپاپاق‌لار کیمی بؤلگه‌ده مسکون بعضی موسلمان تورکلری ده اؤزلری ایله بیرلیکده حرکته مجبور ائتمیشدیلر. خلیل پاشادان 3.اوردو کوماندانلیغینا‌ 26.3.1918 تاریخینده گؤندریلن و 3. اوردو کوماندانلیغیندان یازیلان بیر تلقرافا جواب اولماسی موحتمل اولدوغو بیلدیریلن باش‌کوماندانلیق وکالتی جلیله‌سیندن گلن 24.03.1918 تاریخ و 4242 نؤمره‌لی امری احتیوا ائدن تلقرافدا؛ عثمانلی دؤولتی، اؤزل‌لیکله اورمیه گؤلو چئوره‌سینده کی  ائرمنی‌لرین فعالیّت‌لرینی انگل‌له‌مک اوچون آذربایجان‌دا یئرلی موسلمان اهالیدن تشکیل تاپاجاق قووّه‌‌‌لرله 6. و 3. اوردولارین موشترکاً یوروده‌جگی  قارص-ایروان ایستیقامتینده بیر حرکت باشلاتماغی قرارلاشدیرمیشدی. 6.اوردو کوماندانی خلیل پاشا،3.اوردو کوماندانلیغینا‌ ائدیله‌جک موشترک حرکت اؤنجه‌سینده ائرمنی‌لرین ایران داخیلینده کی  وضعیت‌لرینه  دایر وئردیگی بیلگیدن اؤیره‌نیلدیگینه گؤره؛ ایران ولیعهدی کوماندانلیغیندا تبریزدن حرکت ائدن بیر بؤلوک ایران قووه‌سی ایله ائرمنی‌لر آراسیندا خوی‌دا توققوشما اولموش و ائرمنی‌لرمغلوب اولاراق قاچمالاری اوزرینه بؤلگه‌ده‌کی  ائرمنی کندلری ولیعهد طرفیندن ایشغال ائدیلمیشدی. اورمیه‌نین احوالینا دایر 6. فیرقه کوماندانی خئیری‌دن 6. اوردو کوماندانلیغینا‌ گلن 27.03.1918 تاریخلی و ایکی آی اؤنجه رواندوزدن اورمیه‌یه گؤندریلن و یئنی دؤنن ایکی جاسوسون ایفاده‌لرینی احتیوا ائدن تلقرافا گؤره؛  "اورمیه ده اهالی‌نین الینده کی  سیلاح‌لار ائرمنی‌لر طرفیندن توپلانمیش و بعضی اهالی سیلاح‌لارینی یئره قویلامیشدی. اورمیه ده بیر آمریکا کونسولو و بیر ده فرانسه کونسول وکیلی مؤوجود اولوب، فرانسه کونسولونون ائرمنی‌لرین ایشینه موداخیله ائتمه‌دیگی و آمریکا کونسولونون اؤتدن بری اورمیه ده ایقامت ائدن زنگین بیر دوکتور اولوب فقیر اهالی‌یه  یاردیم ائتمیشدی. اورمیه‌نین قوزئیینده خریطه‌ده اوسسی پئیان شرفخانه اولاراق گئچن مؤوقعده روسلار طرفیندن بوراخیلمیش کولّی سیلاح و تجهیزات اولدوغو و اورمیه دن مارشیمون کوماندانلیغی آلتیندا 1.000 ائرمنی بؤلگه‌یه حرکت ائتسه‌ ده ایران والیسی‌نین 1500 سوواریدن عیبارت قوشون‌لاری قارشیسیندا مغلوب اولموش و دیلمان ایستیقامتینده چکیلمکده ایکن ایکی عشیرتین سالدیری‌سینا اوغرایاراق 500 اؤلو و چوخلو میقداردا دا اسیر وئرمیشدی. ایندی اورمیه ده و دیلماندا 2.000 قدر ائرمنی مؤوجوددور و بونلارین فرانسه و روس توفنگی ایله ایکی توپ و ایکی موسلسل توفنگ‌لری واردیر.‌"  باش‌کوماندانلیق وکالتی جلیله‌سی‌نین امری ایله 3. اوردو طرفیندن وان ایستیقامتینه گؤندریلن 3. اوردویا باغلی و باشیندا علی احسان (سابیس)ین اولدوغو 4. قول‌اوردو وانی اله گئچیرمیش و سارای و باش‌قالا ایستیقامتینده ائرمنی‌لری تعقیب ائتمکده‌دیر. 6. اوردودان اورمیه ایستیقامتینده حرکت ائتمک اوزره تخصیص ائدیلن موفرزه‌نین بیر تابورو دا 5.4.1918ده رایات‌دان حودودو گئچمیش اولوب اوشنو ایستیقامتینده، دیگر اوچ تابورو دا اربیل ایله رواندوز آراسیندا یورویوشده دیر. موفرزه اوشنوده توپلاندیقدان سونرا اورمیه‌نین ایشغالی اوچون ایره‌لی‌له‌یه‌جکدیر. خلیل پاشا، 13. قول‌اوردو کوماندانلیغی و 6. فیرقه کوماندانلیغینا‌ گؤندردیگی تلقرافدا  وان‌ین اله گئچیریلمه‌سیندن دویدوغو ممنونیّتی ایفاده ائده‌رک وان بؤلگه‌سیندن چکیلن ائرمنی‌لرین اورمیه جیوارینداکی ائرمنی‌‌لرله بیرلشمه‌سی وضعیتده اونلاری تعقیبده اولان 4. قول‌اوردونون موهیمّات باخیمیندان سیخینتی‌یا دوشه ‌بیله‌جگی و بو سببله 6. فیرقه‌نین عاجیلاً اورمیه‌نی ایشغال ائتمه‌سینی ایسته‌میشدی. بونون اوزرینه 6. فیرقه کوماندانی خئیری، خلیل پاشادان اورمیه‌ده‌کی  ائرمنی‌لرین شهری مودافیعه ائتمک اوچون توپلاشمالاری حاقیندا خبرلر آلدیغینی بو باخیمدان ساووج‌بولاغا بیر بؤلوک گؤندریلمه‌سینی طلب ائتمیشدی. خلیل پاشادان اورمیه‌یه دایر 3. اوردو و بو اوردویا باغلی 4.قول‌اوردو کوماندانلیق‌لارینا اورمیه بؤلگه‌سینده‌کی  ائرمنی‌لرین وضعیتی حاقیندا 13.04.1918 تاریخینده گؤندردیگی تلقرافدا28، اورمیه‌ده اینگیلیس و فرانسه ظابیط‌‌لری کومانداسیندا 3، 4 مین ائرمنی ایله 2 سئری آتیشلی، ایکیسی عادی اولماق اوزره 4 توپ، بیر نئچه موسلسل توفنگ اولدوغونو، ائرمنی‌لرین قاباقجیل دسته‌لری‌نین اورمیه‌نین 20-30 کم گونئیینده کی  رشا خان، هازملار، ماشان، سلواتیده اولدوغونو ایفاده ائتمیشدی. ائرمنی‌لر، اینگیلیس اوردوسونا قوشولماسی اوچون ایران حؤکومتیندن ایجازه ایسته‌میش آنجاق ایران حؤکومتی سیلاح‌لاری ترک اتتیکدن سونرا بونا ایجازه وئریله‌جگی جوابی وئریلمیشدی. بو دؤنمده اورمیه بؤلگه‌سینده‌کی  ائرمنی‌لرین گونئیده موصول بؤلگه‌سینده اینگیلیس قووّه‌‌‌لری ایله توققوشان عثمانلی قووّه‌‌‌لرینه سالدیراجاغی یؤنونده ایستیخبارات‌لار گلمگه باشلامیش و بونون اوزرینه اورمیه-دیلمان بؤلگه‌سینی اله گئچیرمه وظیفه‌سی 4. قول‌اوردویا وئریلمیشدی. قول‌اوردو 10 مئی 1918ده اوشنودن اورمیه‌یه دوغرو حرکت ائتمیشدی. انور پاشا، 6. اوردو کوماندانلیغینا‌ 11.05.1918 تاریخینده گؤندردیگی بیر تلقرافدا؛ ائرمنی‌لرین موصول بؤلگه‌سینه سالدیراجاقلاری یؤنونده‌کی  ایستیخباراتدان  دانیشاراق 4. قول‌اوردونون اورمیه اوزرینه حرکتینی امر ائتدیگینی وعئینی زاماندا بیردسته‌نین  ده ایروان-جولفا اوزرینه یورومه‌سینی و قافقاز حؤکومتیندن ایجازه گؤزله‌مه‌دن تبریز خطی‌نین ایشغال ائدیلمه‌سینی اؤزل‌لیکله  ریجا ائتمیشدیر. 6. اوردو طرفیندن رایات و اوشنو ایستیقامتینده اورمیه‌یه دوغرو عسگری حرکته حاضیرلانیرکن آسوری پاتریکی مارشیمون، 6. لشگر کوماندانلیغینا بیر مکتوب گؤندره رک عثمانلی دؤولتینه باغلی‌لیقدان بحث ائدیب و روسلار طرفیندن قاندیریلدیقلارینی و کوردلره قارشی اؤزلرینی مودافیعه ائتمک مجبورییتیده قالدیقلارینی سؤیله‌یرک آمان ایسته‌میش آنجاق قیسا مودّتدن سونرا عثمانلی قووّه‌‌‌لرینه یئنیدن سالدیرمیشدی.4. قول‌اوردو 18 ژوئن‌ده دیلمانی اله گئچیرمیشدی. دیلمانین و سلماس دوزونون‌ عثمانلی قووّه‌‌‌لری‌نین الینه گئچمه‌سی اوزرینه قافقاز جبهه‌سیندن گلن آندرانیک، ایداره‌سینده‌کی  ائرمنی قووّه‌‌‌لری جولفادان آراز چایینی گئچه‌رک خوی اوزریندن گونئیه دوغرو ایره‌لی‌له مگه باشلامیشدی. ائرمنی‌لرین  آماجی تبریز بؤلگه‌سینه  قدر ایره‌لی‌له‌ین اینگیلیس قووّه‌‌‌لری ایله بیرلشه‌رک عثمانلی قووّه‌‌‌لرینی مغلوب ائتمک و قافقاز جبهه‌سینه گئری دؤنمکدیر. فقط عثمانلی قووّه‌‌‌لری ائرمنی‌لرین اینگیلیس‌لرله بیرلشمه‌سینه ایذین وئرمه‌دن مغلوب ائده رک آراز چایی‌نین قوزئیینه دوغرو چکیلمک مجبورییتیده بوراخمیشدیر 22 آقوست 1918 تاریخینده سنه(سنندج)  شهبندرلیگیندن باش‌کوماندانلیق وکالتینه گلن بیر تلقرافدا؛ اینگیلیس‌لرین کیرمانشاهداکی قووّه‌‌‌لرینی سنه‌یه گتیردیگی و اینگیلیس‌لرین ساووج‌بولاق و داها قوزئیه دوغرو حرکته گئچمک اوزره اولدوقلاری ایستیخباراتی وئریلمیشدی. بیر مودّت سونرا اینگیلیس‌لر رشت-اورمیه خطینه قدر چاتمیشدیلار و تبریزه 10 کم مسافه ده باسمیج کندینه قدر یاخینلاشمیشدیلار. 

  باش‌کوماندان وکیلی انور پاشا، 06.05.1918 تاریخینده قافقاز جبهه‌سینده اولان اوچونجو اوردو کوماندانلیغینا‌ گؤندردیگی تلقرافدا گونئی آذربایجان و تبریزده کی  ائرمنی و اینگیلیس‌لرین او اطرافدا یاراتدیقلاری داشقینلیق‌لارا دیقتی چکمیش و مومکون اولدوغو قدر سورعتله تبریزه قووّتلی بیر قیته گؤندریلمه‌سینی و بونون اوچون قافقازدان تبریزه قدر گلن ترن یولونون اله گئچیریلمه‌سینی ایسته‌میشدی. پاوه ده اولان 46. ایستیخبارات ظابیط‌لیگیندن 03.06.1918 تاریخینده 6. اوردو کوماندانلیغینا‌ گلن تلقرافا گؤره؛ عثمانلی دؤولتی بیرلیک‌لری‌نین تبریزه دوغرو یؤنلمه‌سی اوزرینه اینگیلیس و فرانسه کونسول‌لوق‌لاری شهری ترک ائتمیش و تبریزده کی  ائرمنی‌لر ده فرار ائتمگه باشلامیشدی. عثمانلی قووّه‌‌‌لری قیسا مودّتده، تبریزی اینگیلیس‌لردن اؤنجه اله گئچیرمیش داها سونرا میانه، تیکمه‌داش، قاراچام، تورکمنچای  مؤوقع‌لرینده اینگیلیس‌لری شیدّتلی ساواش‌لار نتیجه‌سینده گونئی‌دوغویا چکیلمگه مجبور ائتمیشدی. 

  اینگیلیس‌لر، روسلارین ایراندان چکیلمه‌لری سونراسی بیر طرفدن اورمیه بؤلگه‌سینده‌کی  ائرمنی و آسوری‌لارلا بیرلشه‌رک عثمانلی دؤولتی‌نین اؤنونو کسمگی هدفله‌یرکن دیگر طرفدن تهران-قزوین یولویلا رشت ویلایتینی اورادان دا خزر دنیزی ساحیلینده  یئرلشن لیمان شهری انزلینی اله گئچیره‌رک دنیز یولویلا باکی‌یا  چاتماغی و او دؤنمده شهری اللرینده ساخلایان ائرمنی‌لرله بیرلشه‌رک شهری ایشغال ائتمگی پلانلامیشدیلار. آنجاق رشتینن گؤرکملی شخصیت‌لریندن میرزا کوچوک خان ایله گیلانلی آقا احمد خانین رهبرلیک ائتدیگی، سؤز صاحیب‌لری آراسیندا آقا سید عبدالوهاب، آقا سید محمود، آقا حاجی شیخ محمدحسن، آقا شیخ علی، آقا شیخ محمدحسین‌ین اولدوغو و گیلاندا اورتایا چیخان ایچلرینده بعضی تورک ظابیط‌لری‌نین ده اولدوغو بیلینن جنگلده یاشامالاری سببی ایله بو آد ایله آنیلان جنگلی‌لر حرکتی بؤلگه‌ده‌کی  ائرمنی‌لره و اینگیلیس‌لره قارشی اؤنملی موباریزه‌لر آپارمیشدی. جنگللی‌لرین ایران داخیلینده داغیتدیقلاری بیان‌نامه‌لرده اؤز آماج‌لاری حاقّیندا وئردیکلری بیلگی‌یه گؤره هدف؛ وطن‌لری‌نین حوریّت و ایستیقلالینی گئری آلماق و ایرانلی‌لارین چئوره موسلمان قونشولاری‌ ایله یاخشی گئچینمه‌سینه انگل اولان اینگیلیس‌لره قارشی موقاویمت و موحاریبه ائتمکدن عیبارتدیر. عثمانلی دؤولتی، ایراندا کی مشروطیت حرکت‌لری زامانیندا اؤن پلانا چیخماغا باشلایان میرزا کوچوک خانی  روس فعالیّت‌لرینه قارشی هنوز ساواشین باشیندان اعتیباراً دستکله‌میش، روسلارین چکیلمه‌سی سونراسیندا دا اؤزل‌لیکله 6.اوردو کوماندانلیغی واسیطه‌سی ایله سیلاح و دگرلی هدیه‌لر گؤندرمیشدی. قووّه‌‌‌لری حاقیندا کسین بیلگی  الده اولمایان میرزا کوچوک خان رهبرلیگده کی  جنگلی‌لر، اینگیلیس‌لرین رشتدن قافقازا گئچمه‌سی اوچون اؤنملی اولان منجیل کؤپروسونون مودافیعه‌سینده باشاریلی اولموش  و رشتده کی  اینگیلیس بانکینا ال قویاراق رشت کونسولو مک لورن و یوزباشی نؤویلی توتوقلامیشدی. 

  سونوج

  بولشویک اینقیلابی سونراسیندا ایراندان روسلارین چکیلمه‌سی اؤزل‌لیکله روس ایشغالی آلتیندا اولان و عثمانلی دؤولتی ایله روسلارین هر تورلو موناقیشه‌سینه صحنه اولان ایران اوچون روس، اینگیلیس، ائرمنی و آسوری تهلوکه سینی داها دا آرتیرمیشدی. تزار ایمپیراتورلوغونون ییخیلماسی ایله بیرلیگی پوزولان روس عسگرلری ایرانی تخلیه‌لری سیراسیندا گئچدیکلری بؤلگه‌لری یاغمالامیش و ائولری یاندیرمیشدیلار. ساواشین باشیندان اعتیباراً روس اوردوسو ایچینده یئر آلان ویا روس اوردوسونون آنادولو ایچلریندن  دؤنوش‌لری سیراسیندا اونلارلا برابر گئری چکیلیب اورمیه بؤلگه‌سینه گلن و بؤلگه‌ده‌کی  سویداشلاری ایله بیرلشن ائرمنی و آسوری‌لار، روس اوردوسونداکی سیلاح‌لاری اله گئچیره‌رک گونئی آذربایجانداکی تورکلره سالدیرمیشدیلار و بیر چوخ قتل‌عام‌لار تؤرتمیشدیلر. اینگیلیس ایسه اؤزو  اوچون چوخ اؤنملی بیر سؤمورگه اولان هیندیستانین  تهلوکه‌سیزلیگینی هم ده باکی  پترول‌لاری‌نین موتّحید گوجلری‌نین الینه گئچمه‌سینی اؤنله‌مک آماجی  ایله  روسلارین چکیلدیگی بؤلگه‌یه عسگر گؤندرمگه باشلامیشدی. اینگیلیس، تورکلرین روسلارین بوشالتدیغی بؤلگه‌نی اؤزلریندن اؤنجه اله گئچیرمه‌سینی انگل‌له‌مک اوچون -آمریکا، فرانسه کونسولوقلاری‌نین یاردیمی ایله- ائرمنی و آسوری‌لاری دستکله‌میشدی. حتّی ائرمنی و آسوری دسته‌‌لرینی تربیه ائتمک اوچون باراتوف کیمی روس اوردوسونون قالان حیصه‌لری ‌کوماندان‌لارینی ‌ پول قارشی‌لیغیندا ایستیخدام ائتمیشدی. 

  ائرمنی و آسوری‌لارین اؤزل‌لیکله اورمیه بؤلگه‌سینده‌کی  تورک اهالینی قتل‌عام ائتمه‌لری اوزرینه 6. اوردویا و 3. اوردویا باغلی بیرلیک‌لر اورمیه‌یه دوغرو قوزئیدن و گونئیدن حرکته گئچه‌رک بو بؤلگه‌ده کی  ائرمنی و آسوری‌لار مغلوب ائتمیش و خوی ایستیقامتینده ایره‌لی‌له‌یرک تبریزی اله گئچیریلمیشدی. اینگیلیس قووّه‌‌‌لری‌نین باکی‌یا  دنیزدن چاتا بیلمک اوچون خزر دنیزی‌نین ساحیلینده یئرلشن لیمان شهری انزلی‌یه  ائتدیکلری تعروض گیلان بؤلگه‌سینده  اولان و جنگلی‌لر اولاراق بیلینن، رهبرلیگینی میرزا کوچوک خانین ائتدیگی سیلاحلی بیرلیک‌لر طرفیندن اوزون مودّت باشاری ایله  انگل‌لنمیشدی. 30 اوکتوبر 1918-جی ایلده موندروس باریشیق موقاویله‌سی‌نین ایمضالانماسی و ساواشین باشا چاتماسی ایله آتش‌کسین ایلگیلی مادّه‌سینه اویغون اولاراق، عثمانلی قووّه‌لری 1914-جو ایل سرحدیندن کناردا قالان بیرجه بؤلگه اولان قوزئی ایرانی بوشالتمالی اولدولار. 

کؤچورن: عباس ائلچین

قایناق‌لار

• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE), Klasör. 484, Dosya.1896, Fihrist. 001-11
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, Genel Kurmay Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, C.3, 2.Kısım, Ankara 2002.
• BLAGA Rafael; İran Halkları El Kitabı, Yayın evi ve yeri yok, 1997.
• QASIMOV Musa, Birinci Dünya Muharibesi İllerinde Büyük Devletlerin Azerbaycan Siyaseti 19914-1918. Yıllar, Adiloğlu Neşriyat, Bakü 2001
• SARISAMAN Sadık, “İranlı Bir Türk Lider Mirza Küçük Han” Türk Dünyası Tarih Dergisi Mayıs 1998.
• SYKES Percy, İran Tarihçesi Harb-i Umumide İran, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye İstihbarat Dairesi Neşriyatı, İstanbul 1341.
• YÜCEER Nâsır, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı,Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918, Genel Kurmay Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basım Evi, Ankara 2002.