پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی

     پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین‌ سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.‌[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-‌ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.  

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.  

  قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان 

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

      20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس‌ ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورک‌لرین علئیهینه، فارس‌‌لارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی  وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس‌ اثری اولا بیلمز:  " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" . 

محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی     

  20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر. 

  بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب. 

حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی  

       میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان  " ایتیحادی-ایسلام "  یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.  

  میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.   

  روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو –  " ایتّیفاق یارادیلماسی "  فیکری زردابی‌نین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی. 

  زردابی‌نین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی‌ ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی  " اوجاغین "  اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین  " فیکیر آتاسی "  و موعلیمی ح.زردابی‌ اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.

  اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه  دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.    

"تیفلیس اخباری" قزئتی

تیفلیس اخباری "  (قزئت) — 1832-جی ایلده آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان ایلک قزئت. 

حاقیندا بیلگی

​

"Tiflisskiye vedomosti" قزئتی

قوزئی آذربایجانین روسیه‌نین ترکیبینده اولماسی نتیجه‌سینده تزار حاکیمیتی اؤز موستملکه‌چی‌لیک ‌سیاستینی حیاتا کئچیرمک اوچون تبلیغات واسیطه‌سینه احتییاج دویدو وتیفلیسده روس دیلینده ایلک مطبوع اورقان اولان  " Tiflisskiye vedomosti "  قزئتینی 1828-جی ایلده نشر ائتدی.  " Tiflisskiye vedomosti'نین بیر نئچه دیلده علاوه‌سی نشر اولونوردو. قزئت آذربایجان تورکجه‌سینده1832-جی ایلده نشر اولونموشدور و قزئتین آذربایجانجا آدی  " تیفلیس اخباری "  ایدی. قزئتین هم روس، هم ده یئرلی دیل‌لرده چیخان علاوه‌لری جیدی سانسور نظارتینده چاپ اولونور، حربی اورقان اونلاری دایم دیقتده ساخلاییردی.

رهبر درگیسی

" رهبر "  (درگی) — 1906-1907-جی ایللردهباکی‌دا نشر اولونان آیلیق پداقوژی درگی.[۱][۲]

حاقّیندا بیلگی

 " رهبر "  درگیسی‌‌ نین ایلک نؤمره‌سی 1906-جی ایل سپتامبرین 24-ده چیخمیشدیر. درگی‌نین ناشیری و رداکتورو محمود بیگ محمودبیگوف ایدی. درگی‌نین جمعی 5 نؤمره سی (1906-جی ایلده 4، 1907-جی ایلده 1) چیخمیشدیر.  " موللا نصرالدین "  درگیسی‌‌  " بشارت "  فلیئتونوندا " رهبر " -ین مقصد و مرام‌لارینی تقدیر ائتمیش،  " ایرشاد " ،  " حیات"  و " دبستان "-ین قارشیلاشدیقلاری آبونه‌چی آزلیغی نین اونو دا گؤزله دیگینی اوّلجه‌دن تأسوف حیسی ایله خبر وئرمیشدیر. درگی مادّی چتینلیک اوزوندن 1907-جی ایل ژانویه‌نین 17-ده باغلانمیشدیر.[۱][۲]