​

حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی  

       میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان  " ایتیحادی-ایسلام "  یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.  

  میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.   

  روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو –  " ایتّیفاق یارادیلماسی "  فیکری زردابی‌نین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی. 

  زردابی‌نین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی‌ ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی  " اوجاغین "  اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین  " فیکیر آتاسی "  و موعلیمی ح.زردابی‌ اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.

  اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه  دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.    

  ح.زردابی‌ بوتون حیاتی بویو تحصیله بؤیوک دَیر وئره‌رک بوتون میلّتینی اوخویوب اینکیشاف ائتمگه سسله‌ییردی. 1872-جی ایلدن باشلایان موعلیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، اینسان‌لار آراسیندا  "اؤولادینیزی اوخودون، ان سون اشیانیزی بئله ساتیب اؤولادینیزی اوخودون"  تبلیغاتی ایله خالق آراسیندا دولاشاراق اینسان‌لاری علمین گوجونه ایناندیرماغا چالیشماسی، علم-تحصیلین اینکیشافی اوچون باکی، شاماخی، گنجه، تیفلیس، ایروان، ناخچیوان، قاراباغ، قوبا، قوساری گزه‌رک ایلک خئیریه جمعیتی یاراتماغی اؤز اوزرینه گؤتورمه‌سی اونو اصل میلّی لیدر کیمی کاراکتریزه ائدن حادیثه‌لر ایدی.      

  ایلک تئاتر یاراتماق، میلّی اویانیشا چاغیریش روحلو اثرلری تاماشایا قویماق ایدئیاسی‌ دا اونون معاریفچی‌لیگیندن ایره‌لی گلیردی. 

  حسن بیگین حیات و فعالیتی بویو اوغروندا موباریزه آپاردیغی ایدئیالار عوموم‌تورک، عوموم ایسلام دونیاسی‌نین پروبلم‌لرینی عکس ائتدیردیگیندن اوندان سونرا گلن بوتون تورک آیدین‌لاری، فیکیر آدام‌لاری اونون کونسپسیالاری اوزریندن بو ایدئیالاری مؤحکم‌لندیرمکده چتینلیک‌لری دفع ائده بیلدیلر. 

  مکتب، تحصیل حاقیندا ایستر 1875-جی ایلدن نشر ائتدیگی  " اکینچی " ، ایستر سونرالار  " کاسپی " ، ایسترسه ده  " حیات "  و دیگر قزئت‌لرده اؤز فیکیرلرینی تاریخی نصیحته چئویره‌رک، روسیه قزئت‌لرینی اوخویان عوموم روسیه تورکلرینه و سویداش‌لارینا، بوتون یاخین شرق موسلمان‌لارینا بئله دئییردی: 

   " بادیکوبه قوبرنیاسیندا اوخویان کیملردیر؟ بیزیم قوبرنیادا بیرجه گیمنازیا وار کی، اورادا اوخویان 500 نفرین 250-سی روس، 150-سی ائرمنی و 100 نفری موسلمان‌دیر " . اونو دا قئید ائدیردی کی، باکی‌نین چوخ آز سایدا ائرمنی اهالیسی و اوندان بیر قدر آرتیق روسلارین اولماسینا رغماً، یئرلی اهالی آذربایجانلی‌لار اولا-اولا، بو یئرلری غئیری-میلّتدن اولانلارین توتماسی میلّتین اینکیشافینا ضربه‌دیر. 

   " …بئله اولاندا بیز موسلمان‌لار علم تحصیل ائتمکدن، یعنی زیندگان‌لیق جنگی‌نین اساسینی اله گؤتورمکدن قاچماغا گؤره او جنگده مغلوب اولوب، سوندا تلف اولاجاغیق. نئجه تلف اولمایاق کی، بیزیم قونشولار بیزلردن بیره اللی آرتیق علم تحصیل ائتمگه سعی ائدیرلر؟ ائی موسلمان‌لارین میلّت تعصوبو چکن کسلری، بیر آچین گؤزونوزو، دونیایا تاماشا ائدین… " 

("اکینچی " ، نؤمره 8. 4 نوامبر 1875).     

  ایل‌لر سونرا، زردابدا یاشادیغی زامان مین عذابلا ایبتیدایی مکتبین آچیلماسیندان سونرا  " کاسپی "  قزئتینه یازدیغی مقاله‌سینده، نهایت، زردابدا مکتبین آچیلماسینی میلّتی‌نین بؤیوک اوغورو کیمی دَیرلندیریردی.  

  ح.زردابی‌ ایدئیالاری میلّی موباریزه‌نین بوتون مرحله‌لرینده ایستیناد دایاغی، گوج مرکزی ایدی. چونکی حسن بیگ زردابی‌دن گلن هر بیر ایدئیا – ایستر تحصیل، ایستر مطبوعات، ایستر میلّی، عوموم‌تورک بیرلیگی، دینی بیرلیک ایدئیالاری سیستملی شکیلده قیریم تورکلری‌نین لیدری اولان اسماییل قاسپیرالی یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوگون وحدت فلسفه‌سینی یاراتماقدا منبع رولونو اوینادی. 

  اسماییل قاسپیرالی حسن بیگ زردابی‌نین فیکیر خزینه‌سیندن هله  " اکینچی "  درج اولوناندان بهره‌له‌نیردی. بوتون عوموم‌روسیه تورکلری‌نین موعلیمی و آتاسی ساییلان زردابی یارادیجی‌لیغی‌نین قاسپیرالی کیمی ایچینده میلّت و تورکچولوک ایدئیالاری گزدیرن بؤیوک شخصیت‌لر اوچون منبع رولو اویناماسینا ضروری ساییلان سبب‌لر وار ایدی. واختیله ضیا گؤک آلپ  " روسیه‌ده یاشایان بؤیوک تورکچو "  دئیه‌رک فیکرینده چوخ حاقلی اولاراق اسماییل بیگین فعالیتینی اؤنه چکیردیسه، او، بؤیوک تورک حسن بیگی اؤزونه ایدئیا رهبری حساب ائدیردی.     

  حسن بیگ میلّتی جهالتدن چیخارماغین اساس یولونون علم اولدوغونو گؤستردی. او، موعلیمین جمعیتده اساس رولونون جهالتی علمین ایشیغی ایله محو ائتمک اولدوغونو وورغولاییردی. اسماییل بیگ داها ایره‌لی گئده‌رک مکتب‌لرین سایینی چوخالداراق، خوصوصی درسلیک و یئنی پداقوژی متودلارین تطبیقی ایله منیمسه‌مه پروسه‌سینه هم ده موعاصیرلیک گتیردی.    

  اسماییل بیگین روسیه‌ده تحصیل ایله باغلی نئچه-نئچه مقام‌لاردان توتموش سونراکی فعالیت چتینلیک‌لری، کاراکترجه ایصلاحاتچی‌لیغا، تکاموله اوستونلوک وئرمه‌‌سی بیزی حسن بیگین ضیالی طالعیینده‌کی  اوخشارلیق‌لارلا بعضاً عئینی گؤرَوین داوامچیسی اولدوغو قناعتینه گتیریر. بلکه اونا گؤره اسماییل قاسپیرالی‌نین  " اکینچی "‌نین سپدیگی توخومدان بیر دنه‌سی قیریما دوشدو،  " ترجومان "  گؤیردی "  فیکری بؤیوک اینسان‌لارین میلّت طالعیینده تورکچولوگون علمی اساسدا ایشلنه‌رک مین‌ایل‌لیک‌لرین گله‌جک بیرلیک دوستورونا چئوریلمه سی قناعتینی یارادیر. مین عذابلا عرصه‌یه گلن، آلتی ایل یولو گؤزلنن  " اکینچی "  1875-جی ایلین ژوئیه‌سینده آچیلسا دا، 1877-جی ایلده باغلاندی. بوتون روسیه‌ده و یاخین شرقده یاشایان تورک‌دیللی خالق‌لارین سئویملیسی اولان  " اکینچی "  ایل‌لر سونرا  " ترجومان "-ی گؤیرتدی. حسن بیگ کیمی اسماییل بیگ ده  " ترجومان "-لا مشغول اولا-اولا، عئینی زاماندا هم ده مکتب‌لرین آچیلماسی و یئنی تحصیل پروقرام‌لاری‌نین ایشلنمه‌سی ایله ده مشغول اولوردو.    

  حسن بیگ  " حیات "  قزئتی‌نین 1906-جی ایل 5-جی نؤمره سینده یازیردی:

  " ایندی… روسیه‌یه تابع اولان طایفالار اؤز اوشاق‌لارینی اؤز آنادیل‌لی مکتبخانالاریندا، اؤز دیل‌لرینده اوخودا بیلرلر و اونلار پادشاه مکتب‌لرینده اوخویاندا اؤز دیل‌لرینی و ادبی-مذهب‌لرینی ده اوخوتسونلار... قارداش‌لار، یاتماق واختی دئییل. آییلیب بیر فیکیر ائدین، بو ایشلرین آخیری نئجه اولاجاق؟ یوخسا حقیقت کی، بیزیم روحوموز گئدیب، بیرجه جسدیمیز قالیب؟ بئله ده وای بیزیم حالیمیزا " .      

  ایل‌لر سونرا یئنه سیستملی میلّت و تورکچولوک ایدئولوژی‌سی‌نین داوامی کیمی اسماییل بیگ قاسپیرالی بو کلاسیک اؤیود اوزریندن یئنی دؤورون کؤهنه پروبلم‌لرینه نظر سالاراق داها چاغداش، ایصلاحاتچی ایدئیالارلا 1895-جی ایلده  " ترجومان " دا  " شرق مسله‌سی "  مقاله‌سینده معاریفچی‌لیگه یئنی باخیشلارینی شرح ائتدی. اونون فیکرینجه، شرق، غرب مسله‌سی باخیمیندان معاریفچی‌لیک فرقلی آسپکت‌لردن اینکیشاف یولو کئچدیگی کیمی، بو گون ده فرقله‌نیر. اوروپا کولتورو و معاریفینه نه قدر اوستونلوک وئرسه ده، یئنه شرق معاریفچی‌لیگینده هم ده تورکچولوک روحونون حاکیم‌لیگینی اونوتمایاراق دیل، دین و تاریخی کولتور، معنویات، روح بیرلیگی‌نین موسلمان‌لارین عوموم‌بیرلیگینده اوینایاجاغی رولو اؤن پلانا چکیردی. او هم ده  "...میلّتین ایستیقبالی و ترقّیسی اوچون هر شئیدن اول فیکیر لازیم‌دیر. فیکیر اویانمادان ترقّی اولماز "  دئییردی. 

  گؤروندوگو کیمی، تحصیلده دیلین آنا دیلی اولماسی مسله‌سی، دینی اینانج‌لارین تدریسی مسله‌سی‌نین ایلکین اساسی هله چوخ-چوخ اول، 1906-جی ایلده حسن بیگین  " حیات "  قزئتینده چاپ اولونان  " دیل و دین "  مقاله سینده بئله اساسلاندیریلیردی:

 " …علم، تحصیل ایله ترقّی ائدیب ایره‌لی گئدن واختدا هر طایفا گرک ایکی شئیی برک ساخلاسین کی، بو شئیلر طایفانین دیرک‌لری حساب اولونور، اونلارین طایفا اولماغینا سبب‌دیر. بو شئیلرین بیری دیل، او بیری ایسه دین و مذهب‌دیر… هر حالدا، علم تحصیل ائدن واخت گرک اؤز دیلینده، اؤز دین مذهبینده ترقّی ائله‌سین کی، دونیادا قالا بیلسین. اونلارسیز طایفا اولماز (طایفا دئدیکده میلّت نظرده توتولوردو) " .   

  اسماییل بیگ دین، دیل و میلّت بیرلیگینی  " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک "  دوستورونا چئویره‌رک داها ایره‌لی گئده بیلدی. هم ده بو دؤورده میلّتی‌نین  میلّی اؤزونودرک موباریزه‌سی ائله یوکسلمیشدی کی، دؤور، زردابی‌نین گنجلیک موباریزه سی دؤوروندن تامامیله فرقلی شکیلده اینکیشافا شراییط یاراتمیشدی. مسله‌لره یاناشما، نیسبتاً دموکراتیک آب-هاوا شراییطی‌نین یئتیشمه‌سی وضعیتی یونگول‌لشدیرمیشدی. خالقین اؤز طالعیینی حل ائتمک حوقوقو قازانماق ایستیقامتینده نؤوبتی مرحله  – عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین 1. و 2. قورولتای‌لاری‌نین باش توتماسی محض بو دؤورون موباریزه سی‌نین نتیجه‌سی ایدی. 

  حسن بیگ زردابی‌نی واختسیز قوجالدان، صحتینده پروبلم‌لر یارادان، آما اینکیشافا دوغرو ایشیقلی یولا چئوریلن میلّی مسله‌لر قیریمدا ای.قاسپیرالی، آذربایجاندا ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده کیمی ایدئولوق و سیاسی موباریزلر طرفیندن داوام ائتدیریلیردی. 

  روسیه و یاخین شرقده عئینی دینی و دیلی پایلاشان خالق‌لارین ایدئیا وحدتینی اؤن پلانا چکسه ده، قزئتین باغلانماق تهلوکه سینی ده گؤز اؤنونه آلاراق ح.زردابی‌ 1875-جی ایلده  " اکینچی "‌نین 11-جی نؤمره‌سینده یازیردی:  " هر قزئت گرک ویلایتین آیناسی اولسون… البتته، قزئتین بئله آیینه اولماسی خالق ایله دیر. …یعنی هر کس گرک اؤز دردینی و خواهیشینی قزئت‌لرده بیان ائتسین… هر قزئتین عومده مطلبی موباحیثه‌دیر و اگر بیزیم دونیادان و علمدن خبردار اولان‌لاریمیز  " اکینچی " ده یازیلان مطلب‌لر باره ده موباحیثه‌یه باشلاسالار، بیزه ده کؤمکچی اولارلار " .    

  ح.زردابی‌‌نین توخوندوغو مسله‌لر اؤزوندن سونراکی فیکیر آدام‌لاری اوچون موباریزه یول‌لاری‌نین دوزگون حلینده اساس واسیطه‌یه چئوریله بیلدی.      

  قونشو ایران مطبوعاتی ایله علاقه‌لرین اینکیشافینی آرزولاسا دا، سعی گؤسترسه ده، چاغیریش‌لاری جاوابسیز قالیر و ایدئیالاری حیاتا کئچمه‌یه‌رک ناتامام گؤرونور:

  "قزئتیمیزی تهراندا چاپ اولونان ایران قزئت‌لری‌نین ایداره سینه گؤندریب ایلتیماس ائتدیک کی، اونلار دا بیزه اؤز قزئت‌لرینی گؤندرسین. آما ایران قزئت ایداره‌سی بیزه محل‌گوذار اولمادی " .      

  حسن بیگین قیزلارین تحصیلی ایله باغلی تورکیه ایجتیماعیتینه، تحصیل ایداره‌سینه عونوانلانمیش تؤوصیه لرینده قیزلارین تحصیلی ایله باغلی مسله لره دیقتین آیریلماسی کیمی فیکیرلر سانکی پلانلی شکیلده تورکچولوگه، ایسلام دینینه و موعاصیرلشمگه باخیشین یئنی پروقرامی کیمی سونرالار ای.قاسپیرالی‌یا حواله اولونور.     

  احتیاطلی داورانیشلا، سیاسی دیپلوماتیک آغیرلیقلا یئرینه یئتیریلمه سی واجیب و مومکون اولان هر ایشی یئرینه یئتیرمک مسله‌سی هم عاغیلین، هم ده میلّی تعصوبه مالیک اولماغین نتیجه‌سی کیمی ای.قاسپیرالینی تاریخی شخصیت کیمی دَیرلندیردی. بئله‌لیکله، او، تک قیریم تورکلری‌نین دئییل، دونیایا سپه‌لنن تورکلرین غئیرتلی تعصوبکشینه چئوریلدی.   

   " اوصولی-جدید "  باغچاسارای‌دا آچیلسا دا، دونیانین تحصیل سیستمینده ایلک راست گلینن  " 40 گونه آنا دیلینده اوخویوب-یازماغی اؤیره‌دن "  بیر متودون یارادیجیسی اولان ای.قاسپیرالینی مشهورلاشدیردی. بو مکتب‌لرین سایی روسیه‌ده 700-او کئچدی. بو فعالیتی نظره آلاراق  " ترجومان "  قزئتی یازیردی:  " اسماییل بیگین اوصولی-جدید جریانی اؤز زامانیندا  " ترجومان "  سایه‌سینده قیریم حودودلارینی آشاراق ایدیل-اورالدا، تورکوستاندا، آذربایجاندا، …قافقازدا، حتّی روسیه‌نین حودودلارینی آشاراق ایران، چین، هیندیستاندا کندیسینه بؤیوک بیر طرفدار بولدو " .    

  1914-جو ایلده بو مکتب‌لر سرحدلری آشاراق بئش مینی کئچدی.      

  1893-جو ایلده ای.قاسپیرالی باغچاسارای‌دا آنادیللی قیز مکتبی‌نین آچیلماسینا نایل اولدو. بو ایدئیا هر زامان میلّتی‌نین ترقّی‌سینی آرزولایان ح.زردابی‌‌نین ده ان واجیب آرزولاریندان بیری ایدی. ائله بو آرزو ایله ده حسن بیگ زردابی تاغی‌یئوه قیز گیمنازیاسی آچماغین ایدئیاسینی وئره‌رک، هم ده بو ایدئیا اوغروندا فعّال‌لیق گؤستره‌رک 1901-جی ایلده باکیدا موسلمان قیزلار گیمنازیاسینی آچماغا نایل اولموشدو.   

  ح.زردابی‌ تک باکیدا خالقین گله‌جک میلّی آزادلیق موجادیله‌سینده رول اوینایان فیکیر آدام‌لاری‌نین دئییل، هم ده عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری ایچریسینده تورکچولوگون درکی و اونون اوغروندا موباریزه آپاراراق وحدت فلسفه‌سینی یارادان‌لاری اساس ایدئیا اطرافیندا سفربر ائده بیلمیشدی.   

  ای.قاسپیرالی و اونون آذربایجانلی دوست‌لاری، ایدئیا سیلاحداش‌لاری ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده و باشقالاری عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین  قورولتای‌لاریندا ح.زردابی‌‌نین اونلارا یؤنلتدیگی سیستملی تؤوصیه‌لری اساس پروقرام کیمی قبول ائده‌رک روسیه‌دن اونا اطرافلی ایضاحلا مکتوب‌لار گؤندریردیلر.   

  1905-جی ایلده روسیه‌ده یاشایان موسلمان‌لارین روسلارلا عئینی حوقوق برابرلیگی طلبی: سئچکی حوقوقو، وقف تورپاق‌لاری‌نین موسلمان‌لارا بوراخیلماسی، قیریمین تورپاقسیز اینسان‌لارینا تورپاق پایلانماسی ایدئیالاری ایله دولو موراجیعتین مؤلیفی اسماییل بیگ قاسپیرالی اصل تورکچو لیدرلیگینی تصدیق ائده بیلمیشدی. دونیا موسلمان‌لاری‌نین بیرلیگی، تحصیلین بو بیرلیکده رولونو یوکسلتمک اوچون هیندیستان و میصیره سیاحتی و اورادا تحصیل شبکه‌لری آچماق و ایتیفاق یاراتماق ایدئیالاری‌نین تبلیغاتچیسینا چئوریلمه‌سی‌نین اساس قایناق‌لاری دا ح.زردابی‌‌نین  " فیکیر و ایدئیا آتاسی "  اولماغینا نومونه ایدی. چونکی حسن بیگ باکیدا، دومادا میلّتین طالع‌یوکلو مسله‌لرینده صحتی باهاسینا اولسا دا، اوغورلارا نایل اولا بیلیردی. کاسیب‌لار اوچون مکتب و کیتابخانالارین آچیلماسی، صحیه خیدمتی‌نین پولسوز گؤستریلمه‌سی زردابی‌نین یئنی فیکیرلری ایدی.    

  زردابی‌نین بوتون تورک‌دیللی خالق‌لارا ان درین اساس‌لارلا تؤوصیه ائتدیگی دیل، دین، میلّت مسله‌سی تحصیل و معاریف‌لندیرمکدن کئچه‌رک ای.قاسپیرالی‌نین یاراتدیغی  "دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک "  شوعاریندا تورکچولوگون ابدی یاشام دوستورونو موعین‌لشدیردی. 

  اسماییل قاسپیرالی روسیه ایمپرتورلوغوندا یاشایان تورکلرین ایلک  " قادین دونیاسی "  ( " عالمی-نیسوان " ) دئدیگی درگیسینی درج ائده‌رک  " ایلک "  اولان فعالیت ساحه‌لرینه ح.زردابی‌‌نین فیکیر داوامچیسی کیمی ایمضاسینی آتدی.  

  بؤیوک اینسان‌لاری بیرلشدیرن علاهیده بیر مقام مؤوجوددور. میلّت، خالق سئوگیسینه لاییق فؤوق‌العاده دوشونجه و عملی فعالیته مالیک اولماق! 

  حسن بیگ زردابی ایله اسماییل بیگ قاسپیرالی‌نین قیسمتینه دوشن میلّت یولوندا فداکارلیقدان علاوه ، اونلاری شخصی طالع اوخشارلیق‌لاری دا بیرلشدیریر. هر ایکیسی‌نین ایکی قیز، ایکی اوغول اؤولادی‌نین اولماسی، هر ایکیسی‌نین بؤیوک کورکنی‌نین آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسیندا و اینکیشافیندا بؤیوک رول اوینامالاری دا بو بؤیوک اینسان‌لارین طالع یازیسی ایدی. 

  حسن بیگین کورکنی علیمردان بیگ توپچوباشوف ایلک آذربایجان پارلامنتی‌نین صدری، نصیب بیگ یوسف‌بیلی ناظیر، هم ده میلّت فعال‌لاری اولاراق تاریخی شخصیت‌لر کیمی آنیلیر. 

  حسن بیگ  " اکینچی "-نی یاخین سیلاحداشی، حیات یولداشی حنیفه خانیملا چیخاریردی.    

   " ترجومان "  قزئتی‌نین ان محصولدار فعالیتی دؤورونده قیزی شفیقه خانیم، کورکنی نصیب بیگ، اوغلان‌لاری رفعت و حیدر بیگ قاسپیرالی‌یا یاردیمچی اولموشلار. 

  بو بؤیوک شخصیت‌لرین کاراکترلرینده کی  مادّیاتا اؤنم  وئرمه‌یه‌رک منسوب اولدوقلاری هر نه وارسا، خالقین اینکیشافی یولوندا ذؤوقله، جانی-کؤنولدن صرف ائتمک کیمی کئیفیت‌لر اونلاری بیر-بیرینه یاخینلاشدیریردی.  

  حسن بیگ 1907-جی ایلده، اؤلومونه یاخین وصیتنامه ترتیب ائده رک اونا مخصوص مولک و تورپاق‌لارین ایستیفاده‌سینی اؤولادلارینا و خانیمی حنیفه خانیما حواله ائدیردی. احسان وئریلمه‌مه‌ سینی، اونا چکیلن خرجی کاسیب اؤولادلاری‌نین اوخوماسینا صرف ائتمگی وصیت ائدیردی.    

  ج.سیداحمدقیریم‌ار ای.قاسپیرالی‌نین حیاتی‌نین سون گونلرینی بئله یازیر:    

   " 1914-جو ایلده قیریمدا روسیه تورکلری‌نین ایکینجی بؤیوک فیکیر آدامی تانری‌یا دوغرو یول آلماقدایدی. سپتامبرین 8-ده اؤولادلاری شفیقه خانیمی، نیگار خانیمی، رفعت و حیدر بیگی، همچنین کورکنی نصیب بیگی اطرافینا توپلایاراق سون وصیتینی ائتمیشدی. مزاری‌نین زینجیرلی مدرسه جیواریندا، قیرای خانین توربه‌سی‌نین جنوب-شرقینده یوکسکجه بیر یئرده قازیلماسینی ایسته‌دی.  " ترجومان "-ی سؤندورمه‌مگی، باش موحریرلیگی حسن صبری آیوازووا حواله ائتمیش، اؤزو سوناجان ایستمه‌سه ، هئچ کیمین اونا سؤز سؤیله‌مه‌مه‌سینی تاپشیرمیشدی. 600 روبله‌نین موختلیف یئرلره وئریلمه سینی، ایمانلا بؤلوشدوره رک، حتّی آی یاریمدان بری یانیندا اولان یئتیم زینبه 50 روبله وئریلمه‌ سینی ده اونوتمامیشدی. سونرا اؤولادلاری ایله فوتو چکدیرمیشدی. سپتامبرین 14-ده گؤزلرینی یوماراق:  " بؤیوک آللاهیم، آلتمیش اوچ ایل یاریم یاشادیم. بو حیاتین 35 سنه‌سینی موسلمان‌لارین اویانماسی، ترقّیسی، تحصیل و تکامولو اوغروندا صرف ائتدیم. میلّتیمین سالامات‌لیغی و سعادتی اوچون نه باجاردیمسا، هپسینی یاپتیم. یا رببی! ائی بؤیوک آللاهیم! مئیدانا گتیرمک ایسته‌دیگیم بیر چوخ شئیلر داها واردی. فقط بونا مووفّق اولمایاجاغام. آرتیق نه وارسا هپسی سنین، هر شئی سنین الینده دیر، آللاهیم… اوغلوم رفعت!  " ترجومان " ای سؤندورمه. سیز اگر منیم سؤزلریمه عمل ائدرسینیزسه، میلّت  " ترجومان "-ی حیمایه ائده‌جکدیر" .  

  اسماییل بیگین دفنی ده حسن بیگین دفنی کیمی مؤحتشم‌لیگی ایله تاریخی دفن کیمی یادداش‌لاردا قالدی. آلتی میندن چوخ اینسانین ال‌لری اوزرینده تورپاغا تاپشیریلماسی دا حسن بیگ زردابی‌نین سون منزیله یولا سالینماسینا بنزه‌ییردی. دئییرلر، همین گون هر کس دفنده ایشتیراک ائدن اینسان سئلینه تعجوبله باخاراق  "دوغرودانمی، بو قدر اینسان باکیدا یاشاییر؟ "  دئیه تعجوب‌لنمیشدیلر. 

  بؤیوک لیدرلرین سون منزیله یولا سالیندیغی گون هم ده قازاندیقلاری میلّت سئوگیسی‌نین اینسان‌لار طرفیندن نوماییشی گونودور. خالقین صمیمیتی ده، سئوگیسی ده حاقا یول آلان داهی‌لرین آرخاسینجا آخیتدیقلاری گؤز یاشلاریندا تظاهور اولونور. 

  ع.توپچوباشوف عزیز دوستو ای.قاسپیرالی‌نین دفنینده کدرینی بئله ایفاده ائتمیشدی:      " باکو – ترجومان ایداره‌سینه " . وفاسیز عجل مرحامت‌سیز الی‌ایله، اوتوز ایکی سنه‌دن بری موسلومان‌لارین یولونو نورلاندیران چیراغی سؤندوردو. شیمدی یالنیز  " ترجومان "  ایداره‌سی دئییل، عوموم روسیه موسولمان‌لاری یئتیم قالدی. او موسولمان‌لار کی، اونوتولماز ایسمایل میرزا قاسپیرینسکی‌یی، پک حاقلی اولاراق، ان اؤتکون سؤزلو بیر قازئته‌‌نین موسسیسی، موسلومان افکاری-عومومیه‌سی‌نین باشبوغو، اوصولوجدیده‌  مکتپ‌لری‌نین ناشیری سایییورلاردی. میلّت آراسیندا موقادّس بیر ماقام توتاراق اونون معنافیینی مودافایا بوتون وارلیغی ایله چالیشماسی ایلأبد خاییرلا یاد ائتتیره‌جکتیر " .   

  ایستر ح.زردابی‌، ایسترسه ده ای.قاسپیرالی ایدئیا و دوشونجه‌لرینی اؤزلریندن سونرا قلم آدام‌لاری‌نین عمل‌لرینه کؤچوره بیلدیلر. ای.قاسپیرالی‌نین سؤیله‌دیگی  " اساس فیکیردیر "  ایفاده‌سی تورکچولوگون ایتیفاق بیرلیگینی یارادا بیلدی. 

   " ترجومان "-ین  " اکینچی " دن گؤیرمه‌سی عوموم‌تورک بیرلیگی‌نین داوامی کیمی هم ده اونلارین تاریخی معنویات، دیل، دین منسوبیتی‌نین تصدیقینه چئوریلدی. 

سونا ولی‌یئوا    

کؤچورن: عباس ائلچین