ایران حاکیمیتی‌نین آذربایجانا قارشی آیری‌‌سئچکی‌لیک سیاستی،

"‌21 آذر‌" سوی‌قیریمی و نتیجه‌لری حاقّیندا 

" من اینانیرام کی، اینسان‌لاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسان‌لیغی محو ائدیریک "  

  (فیلوسوف و هومانیتار علم‌لر ساحه‌سینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموی‌نین  " تک‌دیللی‌لیگین سونو "  کیتابی باره ده رأییندن) 

   1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوق‌لارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسان‌لارا - آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤره‌دیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکت‌لری، وحشی‌لیک‌لری، قتل و غارت‌لری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤره‌دیلمیش سوی‌قیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون  "قیسا سیاسی سؤزلوک‌"  کیتابیندا  "‌سوی‌قیریم"  ایفاده‌سینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم:  "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤره‌دیلن آکت‌دیر. بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سوی‌قیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّه‌لر ده تصدیق ائدیر کی، سوی‌قیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤره‌دیلمه‌سیندن آسیلی اولمایاراق، او، بین‌الخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر‌"‌.  

  آذربایجانلی‌لارا قارشی سوی‌قیریمی بؤیوک بیر حوزه‌ده - قوزئی و گونئی آذربایجاندا، شرقی آنادولودا روسیه، اینگیلیس و فرانسه کیمی قودرتلی دؤولت‌لرین اؤنجه‌‌دن ایشلنمیش پلان‌لاری اساسیندا 20. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق بو گونه کیمی حیاتا کئچیریلمیشدیر. بو سوی‌قیریم آکتی 624 ایل بؤیوک بیر اراضیده نوفوذ صاحیبی اولموش و حاکیمیت ائتمیش عوثمانلی ایمپراتورلوغونون چؤکدورولمه‌سی شرطلری داخیلینده ایجرا ائدیلمیشدیر. 

  1918-جی ایلین مئی آیی‌نین 28-ده شرقده ایلک دموکراتیک آذربایجان جومهوریتی‌‌نین قورولماسی عرفه سینده - مارس آیی‌نین 31-دن باشلایاراق روس‌لارین مادّی و حربی دستگی ایله ائرمنی‌لر طرفیندن 50 مین نفردن چوخ آذربایجانلی قتله یئتیریلدی. 

  1918-جی ایلین فوریه-مارس آیلاریندا کئچمیش روس ظابیط‌لری طرفیندن سیلاح‌لاندیریلمیش ائرمنی قولدورلاری شرقی آنادولو و قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجانین تورکیه ایله سرحد بؤلگه‌لرینده آذربایجان تورک‌لرینه قارشی سوی‌قیریما باشلادیلار. فرانسه ظابیطلری و آمریکا میسسیونرلری طرفیندن قیزیشدیریلان آسورولار و کوردلر ده آذربایجان خالقینا قارشی تؤره‌دیلن بو قانلی قیرغیندا فعال ایشتیراک ائدیردیلر. نتیجه ده گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده200 مین نفر آذربایجانلینی قتله یئتیردی. 

  یارانمیش آغیر وضعیتده تورکیه‌نین حربی قووّه‌‌لری گونئی آذربایجان تورک‌لری‌نین کؤمگینه چاتدی. 1918-جی ایلین مارسیندان باشلایاراق ماکو، اورمیه و سالماسی ایشغالچی‌لاردان و ائرمنی-آسوری-کورد قولدورلاریندان تمیزله‌ین تورک حربی حیصه‌لری تبریزه داخیل اولدولار. بئله‌لیکله، گونئی آذربایجان اراضیسینده خالقیمیزا قارشی حیاتا کئچیریلن سوی‌قیریمین قارشیسی آلیندی. لاکین 1918-جی ایلین اوکتوبر آیی‌نین 30-دا باشلانمیش مودروس موقاویله‌سی‌نین شرطلری ایله باغلی تورکیه اوچون یارانمیش چوخ آغیر بین‌الخالق شراییطده تورک حربی قووّه‌‌لری 1918-جی ایلین نوامبریندا گونئی آذربایجانی ترک ائتمه‌لی اولدولار. بوندان ایستیفاده ائدن اینگیلیس‌لر تبریز ده داخیل اولماقلا بوتون گونئی آذربایجانی ایشغال ائتدیلر. بئله‌لیکله، ایران اراضیسی تامامیله اینگیلیس‌لرین نظارتی آلتینا کئچدی. 1919-جو ایل آقوستون 9-دا ایرانلا اینگیلیس آراسیندا ایمضالانمیش سازیشین شرطلرینه اساساً ایران اینگیلیسدن آسیلی دؤولته چئوریلیردی. بوتون ایران، او جومله‌دن گونئی آذربایجان بو آلچالدیجی سازیشه قارشی آیاغا قالخدی. 1920-جی ایل آوریلین 7-ده شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله تبریزده باشلایان سیلاحلی عوصیان غالیب گلدی. ایلک گونلرده ایرانین دموکراتیک‌لشمه‌سی و دموکراتیک ایرانین ترکیبینده آذربایجانا موختاریت وئریلمه‌سی شوعاری ایله چیخیش ائدن عوصیانچی‌لار 1920-جی ایل ژوئن‌‌ین 23-ده تبریزده میلّی حؤکومت (مح) یاراندیقدان سونرا آرتیق دیقتی ایراندا شاهلیغین لغوی و جومهوریت یارادیلماسی احتیمال‌لارینا یؤنلدیردیلر. 

  میلّی حؤکومتین کند تصروفاتی، معاریف، مالیه، صحیه، عدلیه، وقف، حربی ایشلر و س. ساحه‌لرده حیاتا کئچیردیکلری دموکراتیک ایصلاحات‌لار، بو ساحه‌لر اوزره مووافیق ایداره و ناظیرلیک‌لرین یارادیلماسی و بونلارا بنزر بیر سیرا باشقا تدبیرلرین ایجراسی ایراندا آغالیق ائدن اینگیلیسی و یئرلی مورتجع‌لری برک ناراحات ائتمگه باشلادی. تبریز عوصیانی دؤورونده لندن‌ین تهرانداکی رسمی نوماینده‌سی پِرسی کوکس طرفیندن اینگیلیس خاریجی ایشلر ناظیرینه گؤندریلن 14 مئی 1920-جی ایل تاریخلی تلقرامدا دئییلیردی کی،  "‌اولکی دؤورلرده اولدوغو کیمی، (ایراندا) باشلیجا تهلوکه‌لی یئر وضعیتین سون درجه خوشاگلمز اولدوغو ایران آذربایجانی‌دیر. اگر بو ایالت مرکزی حؤکومتین اؤز وظیفه‌لری‌نین ایجرا ائده بیلمه‌مه‌سی اوزوندن دؤزه بیلمه‌یه‌رک آیریلسا، او زامان بو حادیثه‌نین ایراندا عومومی وضعیته تاثیری کیفایت قدر تهلوکه‌لی اولاجاقدیر. کابینه، البته، ییخیلاجاق، سیاست، او جومله‌دن سازیش (09.08.1919-جو ایل تاریخلی اینگیلیس-ایران سازیشی نظرده توتولور - س.ب.) ایسه تهلوکه آلتینا آلیناجاقدیر.‌"  

  اینگیلیس‌نین تهرانداکی نوماینده‌لیگی ایله مشورتدن و موعین حاضیرلیقدان سونرا سپتامبر آیی‌نین 11-ده ایران مرکزی حؤکومتی تبریز اوزرینه هوجوم تشکیل ائتدی. دموکراتیک حوقوق و آزادلیق‌لارین الده ائدیلمه‌سی اوغروندا باش وئرمیش عوصیان یاتیریلدی، سپتامبرین 14-ده خیابانی شهید اولدو. یئنه ده آذربایجانلی‌لارا آمان‌سیز دیوان توتولدو، ائولر یاندیریلدی، یوزلرله اینسان حبس ائدیلدی و یا سورگون‌لره گؤندریلدی. آذربایجانلی‌لار اوزریندن یئنی بیر سوی‌قیریم دالغاسی کئچدی. 

  نؤوبتی دالغا داها گوجلو، داها قورخولو، سرت و اوزون‌مودّتلی اولدو. بئله کی، 1921-جی ایلین فوریه آیی‌نین 21-ده حربی سوواری بریقادانین رهبری کیمی دؤولت چئوریلیشی ائدن، بوندان سونرا 1923-جو ایله کیمی حربی ناظیر، 1923-1925-جی ایل‌لرده باش ناظیر وظیفه‌لرینی توتان رضا خان نهایتده 1925-جی ایلده اؤلکه پارلمانی اونو شاه اعلان ائتمگه مجبور ائتمکله قاجار تورک حاکیمیتی‌نین وارلیغینا خیتام وئردی و بئله‌لیکله ده اصلی، نجابتی، سوی‌کؤکو دقیق معلوم اولمایان پهلوی‌لر آدلی بیر سولاله‌نین ایران آدی آلتیندا چوخ‌میلّتلی بیر اؤلکه‌ده حاکیمیتینی قانونی‌لشدیرمیش اولدو. ائله همین تاریخدن باشلایاراق ایراندا حاکیمیتده اولان ایقتیدار تورک‌لری - آذربایجانلی‌لاری اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو پوزا و پارچالایاجا بیله‌جک بیر قووّه‌ کیمی قلمه وئریردی. رضا خانین اورتایا قویدوغو بئله بیر مؤوقع‌نین ماهیتینی آچیقلایان سئیید جعفر پیشه‌وری هله 1922-جی ایلده  "حقیقت"  قزئتینده یازیردی:  "آذربایجانلی ایرانلی‌دیر، او آیریلماق ایسته‌میر. اونو اؤزونون نیفرت ائتدیگی بیر ایتتیهاما دوغرو سوروکله‌مه‌یین. "  بونونلا بئله او، خوصوصی اولاراق وورغولاییردی:  "‌اگر آذربایجانلی‌لار ایراندان آیریلماق مئیلینده دئییللرسه، بو او دئمک دئییل کی، اونلارین مرکزدن طلب‌لری یوخدور.‌"  

  رضا خانین آذربایجانا و آذربایجانلی‌لارا قارشی میلّی-شووینیست بیر مؤوقعده دایانماسی همین زامان‌لاردا بین‌الخالق و رگیونال وضعیتله داها چوخ شرط‌له‌نیردی. بئله کی، 1. دونیا ساواشی ‌ایل‌لرینده عوثمانلی چوخ فعال بیر شکیلده مرکزی آسیادا یاشایان تورک خالق‌لارینی اؤزلرینه جذب ائتمکله مشغول ایدی. بونونلا باغلی افغانیستاندا، روسیه‌ده، تورکوستاندا و چین‌ده عوثمانلی‌لار طرفیندن بو یؤنده مینلرله کیتابچالار چاپ ائدیله‌رک یاییلدی. بو مرحله‌ده سووئت مقام‌لاری  "‌پان‌تورکیزمه قارشی موباریزه‌"  آدی آلتیندا گئنیش تبلیغات کومپانیسینی باشلادیلار. اونلار تورک بیرلیگینه قورخولو بیر قووّه‌ کیمی باخیردیلار. اونا گؤره ده RK(b)P -نین 1921-جی ایلده کی  8-16 مارس تاریخلی اون قورولتاییندا  "پان‌تورکیزم"  و  " پان‌ایسلامیزم‌"  بورژوا دموکراتیک میلتچی‌لیگینی دستکله‌ین جریان‌لار کیمی کسکین پیسلندی. 1918-جی ایلین مئی آیی‌نین 28-ده شرقده ایلک اولاراق یارادیلمیش آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی‌ عوثمانلی طرفداری اولان حؤکومت کیمی قلمه وئریلدی. 

  1923-جو ایلده ایستانبولدا چیخان  "‌یئنی مجموعه‌"  درگیسی  "‌تورک اوجاغی‌"  طرفیندن آذربایجانا حصر ائدیلمیش کونفرانس باره‌ده حسابات چاپ ائتدی. کونفرانس ماتریال‌لاریندا ایران دؤولتی‌نین آذربایجانلی‌لارا موناسیبتده غئیری-اینسانی رفتاری پیسله‌نیردی و عئینی زاماندا بوتون آذربایجانلی‌لار یئنی تورکیه جومهوریتی‌ ایله بیرلشمگه دعوت ائدیلدیلر. بو اوزدن ده ایرانداکی ایقتیدار تورک‌لری-آذربایجانلی‌لاری اؤز حاکیمیت‌لرینه قارشی تهلوکه‌لی بیر قووّه‌ کیمی گؤروردولر. اونا گؤره ده دؤولت چئوریلیشی یولو ایله قاجار تورک‌لری‌نین حاکیمیتینه سون قویان و حاکیمیتی پهلوی سولاله‌سی آدیندان ایداره ائدن رضا شاه و اوغلو محمد رضا ایراندا سایینا گؤره ایکی بؤیوک میلتدن بیری اولان آذربایجانلی‌لارا قارشی بوتون ساحه‌لر اوزره فارس شووینیزمی یؤنونده ایدئولوژی-تبلیغاتی ایشلری حیاتا کئچیرمکله، عملی اولاراق اونلارا قارشی آسیمیلاسیون سیاستی یوروتمگه باشلادیلار. آذربایجان چتین بیر وضعیته دوشدو. یئنی حؤکومت آذربایجانی تضییق آلتیندا ساخلاماق اوچون ایقتیصادی و مدنی واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیردی. 

  ایران ایقتیصادیاتیندا اؤنملی یئره و رولا مالیک اولان آذربایجان رضا شاهین 16 ایل‌لیک حاکیمیتی دؤورونده گؤرونمه‌میش تضییق‌لره معروض قالدی. بوتون تیجارت ایشلری‌نین تهراندا تمرکوزلشمه‌سی سیاستی اؤلکه ایقتیصادیاتیندا و عئینی زاماندا ایرانین داخیلی و خاریجی تیجارت علاقه‌لری‌نین اینکیشاف ایستیقامت‌لری‌نین یؤنلندیریلمه‌سینده خوصوصی چکی‌یه مالیک تبریز تاجیرلری‌نین مؤوقعیینه جیدی ضرر ووردو. 

  سووئت‌لر ده وضعیتی گرگین‌لشدیردیلر. 1921-جی ایلدن سونراکی اون‌ایل‌لیکده سووئت‌لر تدریجاً ایرانلا تیجارت دؤوریه‌سینی آزالتدیلار و بونا گؤره ده سووئت‌لرله موشترک سرحد زوناسیندا یئرلشن آذربایجاندا ایستحصالچی‌لارا، تاجیرلره و خوصوصیله ده عومده ساتیشلا مشغول اولان‌لارا بؤیوک زیان دَیدی. 

  آذربایجان اؤزونون تیجارتده کی  اؤنجول‌لوگونو، تبریز ایسه خوصوصی اهمیتینی الدن وئردی. نتیجه‌ده، آذربایجانین چوخ فعال و اونون ایقتیصادی حیاتی اوچون اؤنملی اولان نوماینده لری تهرانا داشینمالی اولدولار. 

  رضا شاه اؤزونون صنایع‌لشمه ‌سیاستینده ده فارس‌لارین مسکون اولدوقلاری بؤلگه‌لرین اینکیشافینا داها چوخ اؤنم وئردی. اساس خام‌مال قایناغی‌نین آذربایجاندا اولماسینا باخمایاراق، اصفهان، مازنداران کیمی بؤلگه‌لر ایرانین توخوجولوق، تهران‌ ایسه آغیر صنایع‌نین مرکزینه چئوریلدی. 

  رضا شاهین کند تصروفاتی ساحه‌سینده حیاتا کئچیردیگی سیاست نتیجه‌سینده ده ایرانین تاخیلچی‌لیق مرکزی حساب اولونان آذربایجان و یئرلی اهالی چوخ آغیر شراییطله اوزلشمه‌لی اولدولار. بوغدانین تهرانا داشینماسی اوزوندن آذربایجان قیتلیغا دوچار اولدو و 1940-جی ایلین قیشیندا تامامیله آزوقه‌سیز قالدی. 

  پهلوی‌لر اؤزلری‌نین ایقتیصادیات و تیجارت ساحه‌سینده حیاتا کئچیردیکلری سیاست‌لری ایله اؤلکه‌ده‌کی  چوخ‌سایلی آذربایجانلی اهالی‌نین سوسیال شراییطینی سون حدده قدر پیسلشدیردی. آردیجیل باش وئرن سئل-سو داشقین‌لاری نتیجه‌سینده بو موهوم ایقتیصادی بؤلگه‌ده یول‌لار، کؤرپولر داغیلمیش و کئچیلمز حالا دوشموشدو، ایچمه‌لی سو و کانالیزاسیون سیستمی یوخ درجه‌سینده ایدی. 

  نتیجه ده، مینلرله اینسان اؤز یورد یوواسیندان دیدرگین دوشدو، ایش دالینجا فارس‌لارین سایجا چوخلوق تشکیل ائتدیکلری صنایع مرکزلرینه - اصفهان، مازنداران و تهران‌ کیمی شهرلره اوز توتدولار. اصلینده، طبیعی آسیمیلاسیون کیمی گؤرونن فارس‌لاشدیرما سیاستی حیاتا کئچیریلیردی و بئله‌لیکله، آذربایجانلی‌لارین میلّی وارلیغی، میلّی کیملیگی آرادان آپاریلیردی. عئینی زاماندا دا چوخ پیس سوسیال شراییطده یاشایان، طیبی خیدمتدن دئمک اولار کی، محروم اولان آذربایجان اهالیسی آراسیندا کوتلوی خسته‌لیک، اپیدمی‌لر و اؤلوم حال‌لاری چوخ یوکسک درجه‌ده ایدی. بئله بیر شراییطین اؤزو ده پهلوی شاهلیق رژیمی‌نین آذربایجانلی‌لارا قارشی یؤنلمیش سوی‌قیریم سیاستی‌نین ترکیب حیصه‌لریندن بیرینی تشکیل ائدیردی. 

  مدنیته گلینجه ایسه قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، 1925-جی ایلده حاکیمیت باشینا گلمیش رضا شاه اساساً محدود بیر قروپ لیبرال بورژوا ضیالی‌لاری‌نین اینکیشافی اوچون آز-چوخ ایمکان‌لار یاراتدی، دموکراتیک ضیالی‌لارین اینکیشافی ایسه، دئمک اولار، دؤولتین هرطرفلی فعالیتی نتیجه‌سینده دایاندیریلدی. اونا گؤره ده ایجتیماعی منشأیی مولکدار-بورژوا صینفینه باغلی اولان لیبرال بورژوا ضیالی‌لاری دا گئتدیکجه داها آرتیق درجه‌ده اؤز اوّلکی موستقیل‌لیگیندن ال چکیر و دیکتاتور  رژیمی‌نین صادیق نؤکرلرینه چئوریلیردیلر. بو ضیالی‌لار اساساً مورتجع‌ و آنتی‌دموکراتیک، شووینیست میلتچی شوعارلار ایره‌لی سوروردولر. اونلار معاریفین، علم و تکنولوژی‌نین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین لازیم اولدوغونو قئید ائتسه‌لر ده، بونون اوچون ائله شرطلر قویوردولار کی، او دا اصلینده خالقین معاریف‌لندیریلمه‌سی، اونون وضعیتی‌نین یاخشی‌لاشدیریلماسی دئییل، بیر اوووج وارلی‌لارین، سئچمه طبقه‌لرین قایغیسینا قالماق دئمک ایدی. اونلار ایجتیماعی و سیاسی برابرلیگه، دموکراتیک حوقوق‌لار علئیهینه چیخیر، بوتون ایرانلی‌لارین منافعیی‌نین واحید اولماسینی  "میلّی وحدت"  شوعاری ایله پرده‌له‌ییر و بئله‌لیکله، میلّی ظولمو ابدی‌لشدیریردیلر. 1925-جی ایلدن تهراندا چیخان  "‌آینده‌"  درگیسی‌نین رداکتورو محمود افشار ایران حاکیم دایره‌لری‌نین منافعیینی و اساس مقصدینی تمثیل ائدن  "‌میلّی وحدت‌"  پروقرامینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی و اورادا دئییلیردی:  "‌بیز بوتون بؤلگه‌لرین و قبیله‌لرین وحدتینه نایل اولمایینجا، یعنی هامینی تام معنادا ایرانلی ائتمه‌یینجه گله‌جگیمیز ظولمتلی اولاجاقدیر. هامیمیز بیر نفر کیمی چالیشمالی‌ییق کی، بوتون ایراندا فارس دیلی عومومی دیل اولسون و گئتدیکجه اجنبی دیل‌لری سیخیشدیریب چیخارسین‌"‌. 

  بو اثنادا دا پهلوی‌لرین ایراندا حاکیمیتی ایل‌لرینده آذربایجانلی‌لارین میلّی اینکیشاف ایمکان‌لاری حدسیز درجه‌ده پیسلشمیشدی. بئله کی، ایران دؤولتی ترکیبینده یاشایان آذربایجانلی‌لارا اؤز حاکیمیت‌لرینی محو ائده بیله‌جک بیر قووّه‌ کیمی باخان حاکیم دایره‌لر اونلارا قارشی آمان‌سیز بیر شکیلده آچیق میلّی آسیمیلاسیون سیاستی حیاتا کئچیرمیشلر. مکتب‌لرده تحصیل فارس دیلینده ایدی. موعلیم‌لر فارس دیلینده درس دئمگه بورجلو ایدیلر. آذربایجان مدنیت ایداره‌سی‌نین رئیسی محسنی دئییردی:  "تورک  دیلینده دانیشان هر بیر کسین باشینا ائششک نوختاسی کئچیرین و تؤوله ده آخورا باغلایین‌"‌. اوندان سونرا مدنیت ایداره‌سی‌نین ریسی اولموش ذوقی ایسه ایبتیداییی مکتب‌لرده تورک دیلینده دانیشان‌لار اوچون جریمه قوتولاری قویموشدو. یئرلی دیل‌لرده تحصیل، غئیری-فارس دیلینده کیتاب و قزئت چاپی قاداغان ائدیلمیشدی. 

حاشیه: گونئی‌شوناس عالیم اکرم رحیملی مرند شهرینده اوخودوغو ایبتیدایی مکتبده 1940-جی ایلده باش وئرمیش بیر حادیثه‌نی خاطیرلایاراق دئییر:  " تحصیل پروسه‌سینده تورکجه دانیشماق قطعی قاداغان ایدی و بونا گؤره شاللاق جزاسی بئله تعیین ائدیلمیشدی. بیر گون منه یاخین اولان و دوست‌لوق ائتدیگیمیز احمد آدلی صینیف یولداشیم اوزونو منه و دیگر صینیف یولداشیمیز یونیسه توتوب تورکجه‌‌  "درسدن سونرا گئدیب آغالار زمی‌سینده فوتبال اوینایاریق‌"  دئدی. سؤزسوز کی، هر صینیفده ان آزی بیر-ایکی نفر  "‌چوغول‌"  وار ایدی و بئله شئی‌لری صینیف رهبرینه و یا دیرکتورا تئز خبر وئریردیلر. احمدین آغزیندان تورکجه‌ چیخمیش بو ایفاده‌یه گؤره اونا جزا تعیین ائدیلدی. هئیوا آغاجیندان اولان چوبوقلا ال‌لری‌نین ایچینه 5-6 دفعه  ضربه وورولدو. سونرا ایسه اونا مکتب میقیاسیندا  "‌بداخلاق شاگیرد"  آدی وئریلمکله بوینوندان عئینی مضمونلو پلاکات آسیلدی. بئله بیر آد همین چوبوق جزاسیندان داها آغیر جزا حساب اولونوردو. بئله کی، بو اوشاغین روحونو، منلیگینی و کیملیگینی تحقیر ائدیردی‌".  

  رضا شاهین حاکیمیتی دؤورونده آذربایجانا ائدیلن ایقتیصادی و مدنی ظولم‌لرله یاناشی تهراندا ظاهیراً علمی-تدقیقات کاراکترلی، باطینده ایسه آرخاسیندا یوکسک سیاسی و دؤولت ماراق‌لاری دایانان باشقا حرکت‌لره باشلانیلدی. رضا شاهین بئله بیر سیاستی همین شراییط اوچون فورمالاشمیش اینتللکتوال زمیندن قایناق‌لانیردی. بو اینتللکتوال بازانی ایسه محمدعلی فروغی، محمود افشار یزدی، علی اصغر حکمت کیمی آدام‌لار یارادیردیلار. اینتللکتوال بازانین رسمی تمثیلچیسی کیمی ایران آکادمی‌سینی تأسیس ائدیلدی. بئله‌لیکله، ائله بیر زمین یارادیلدی کی، ایران داخیلینده غئیری-فارس مضمونا مالیک هر نه واردیسا، بو آدام‌لارین تکلیف‌لری اساسیندا دَییشدیریله‌رک فارس‌لاشدیریلدی. محمدعلی فروغی‌نین تکلیفی ایله آکادمی‌نین نزدینده جوغرافیا کومیسیونو یارادیلدی. آکادمی‌نین ترمینولوژی‌سینده فارس دیلیندن باشقا اؤلکه‌ده یاشایان بوتون میلّت و خالق‌لارین دیل‌لری اجنبی حساب اولونوردو. بو کومیسیونون سندلری‌نین بیرینده دئییلیردی:  "‌اگر جوغرافی یئر آدلاری  "چای" ،  "سو" ،  "بولاق"  و بونا اوخشار سؤزلرله آدلاندیریلمیشسا، اونلار خاریجی سؤز کیمی موعین ائدیلسین و فارسجایا دییشدیریلسین‌" . بئله‌لیکله، کندلرین و شهرلرین آدلاری دا دَییشدیریلدی. 

  حاکیمیتین باشقا بیر آددیمی آذربایجان اراضیسی‌نین دَییشدیریلمه‌سی و بؤلونمه‌سی ایله باغلی ایدی. تهراندا چیخان  "‌آینده‌"  درگیسی‌نین رداکتورو،  "‌میلّی وحدت‌"  پروقرامی‌نین مؤلیفی محمود افشارین باخیش‌لارینا گؤره ایرانین ایستیقلالی و بوتؤولوگو اوچون تهلوکه سیراسیندا 1) آغ تهلوکه (روسیه)؛ 2) ماوی تهلوکه (اینگیلیس)؛ 3) یاشیل تهلوکه (عرب‌لر)؛ 4) قارا تهلوکه (داخیلی جهالت و ایستیبداد)؛ 5) ساری تهلوکه (بو،  "عوثمانلی تورک‌لری و شیمال-غرب تاتارلاری طرفیندن ایرانین میلّی وحدتینی قورخودان تهلوکه‌دیر‌" ) دایانیردی. او، یازیردی کی،  " ساری تهلوکه مووقتی بیر تهلوکه دئییلدیر، او، ایران‌‌اصیللی میلت و خالق‌لار (ایرانلی‌لار، افغان‌لار، کوردلر، تات‌لار و تاجیک‌لر) اوچون میلّی و دایمی بیر تهلوکه‌دیر.‌"  بو پروبلمی حلّ ائتمک اوچون  "‌آینده‌"  درگیسی‌نین 1926-جی ایلکی یاز نؤمره‌سینده یازدیغی  "میلّتچی‌لیک و ایرانین وحدتی"  باشلیقلی مقاله‌سینده تکلیف ائدیردی کی، تورک  دیلینده دانیشماق قاداغان ائدیلسین، تورک دیللی‌لرین بیر حیصه‌سی فارس‌دیللی منطقه‌لره کؤچورولسونلر، آذربایجان آدی یادداش‌لاردان سیلینسین و اؤلکه‌نین اینضیباطی-اراضی بؤلگوسونده بو اراضی‌نین حودودلاری (سرحدلری) دَییشدیریلسین. 

  آذربایجان دیلینی دؤولت سویه‌سینده ایکی ایستیقامتده ازمک سیاستی یئریدیلیردی. بیرینجی ایستیقامتین اساس مقصدی تاریخی سندلری تحریف ائتمک، ساختالاشدیرماق یولو ایله آذربایجان-تورک دیلی‌نین بو اراضی‌یه سونرادان گلیب یاییلماسینی اساس‌لاندیرماق ایدی. ایکینجی ایستیقامتین اساس مقصدی ایسه آذربایجان-تورک دیلی‌نین پراکتیکی اولاراق دیل استاتوسو اوچون لازیم اولان خوصوصیت‌لره و فارس دیلی ایله موقاییسه قابیلیتینه مالیک اولماماسینی اساس‌لاندیرماقدان عیبارت ایدی. 

  ایراندا میلّتچی‌لیک ایدئولوژی‌سینی داها آچیق شکیلده بیان ائدن شاعیر عارف قزوینی (1882-1933) ده تورک یازیچی و ژورنالیست‌لری‌نین "‌ایرانلی‌لار تورک‌دورلر و ایران مدنیتی تورک روحونا مالیک‌دیر‌"  ایدیعالارینا قارشی کسکین تپکی وئره‌رک یازیردی:  "‌تورک دیلی مرثیه  دئمک اوچون‌دور. مصلحت‌دیر کی، بو دیلین آیاغینی اؤلکه‌دن کسسینلر‌"‌.  

  ایرانین یئنی یارانان بو میلّتچی‌لیک ایدئولوژی‌سی پهلوی رژیمی دؤورونده ایجتیماعی فیکرین و رسمی سیاستین فورمالاشماسیندا درین ایزلر بوراخدی و حتّی، پهلوی رژیمینه موخالیف اولان بیر چوخ ایرانلی ضیالی‌لارین ذهنینه ده حاکیم کسیلدی. 

  احمد کسروی، رضازاده شفق کیمی عالیم‌لر آذربایجان خالقی‌نین سوی‌کؤکونو حاکیم رضا شاهین سیاستینه اویغون شکیلده یازماغا و تحریف ائتمگه باشلادیلار. ر.شفق 1924-جو ایلده چاپ ائتدیردیگی مقاله‌سینده آذربایجانلی‌لارین هله قدیمدن فارس منشالی و فارس‌دیللی اولمالارینی یازیردی. ا. کسروی ده عئینی واختدان باشلایاراق پان‌ایرانیزم ایدئولوژی‌سی‌نین ایشله‌نیب یاییلماسیندا خوصوصی خیدمت گؤسترمیشدیر. اونون 1925-جی ایلده چاپدان چیخمیش  "‌آذری و آذربایجانین قدیم دیلی‌" ، داها سونرا  "اونودولموش شهریارلار‌" ،  " آذربایجانین اون سککیز ایللیک تاریخی‌"  و باشقا کیتاب‌لاری، بیر سیرا مقاله‌لری رضا شاهین دؤوروندن باشلایاراق بو گونه‌دک ایران دؤولتی‌نین داخیلی سیاستی‌نین اساسینی تشکیل ائدن پان‌ایرانیزم ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاندیریلماسینا قوللوق ائتمیشدیر. 

  رضا شاه و اوغلو فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینده اوردونون دا رولونا خوصوصی دیقت یئتیریردیلر. بئله کی ، فارس دیلینی بیلمه‌ین و حتّی ایبتیدایی تحصیلی بئله اولمایان غئیری فارس میلتدن اولان بیر گنج، ائلجه ده آذربایجانلی، عسگرلیک خیدمتی زامانی فارس دیلینده دانیشماغا مجبور و محکوم ایدی. بیر چوخ حال‌لاردا فارس دیلینی بیلمه‌ین و بو دیلده دانیشماغا مئیل گؤسترمه‌ین غئیری-فارس گنجلر اوردودا ایبتیدایی ایشگنجه‌لره معروض قالیر، ان آغیر و اییرنج ایشلری یئرینه یئتیرمگه مجبور ائدیلیردیلر. 

  رضا شاه اؤزونون یئنی دؤولتینی ایکی اساس سوتون اوزرینده برقرار ائتدی: اوردو و بوروکراسی. اونون حاکیمیتی ایل‌لرینده اوردو 10 دفعه  آرتدی. 1921-جی ایل معلوماتینا گؤره، اوردو پرسونلی عومومی‌لیکده 22 مین نفردن عیبارت ایدیسه، 1925-جی ایله کیمی بو پرسونلین سایی 40 مین نفره قدر آرتدی و 1941-جی ایلده 170 مین نفره چاتدی. 

  عومومی حربی موکلفیت حاقیندا قانونا گؤره 21 یاشی تامام اولان کیشی جینسیندن اولان هر بیر شخص ایکی ایل مودتینه اوردودا و 4 ایل ده احتیاط قووّه‌‌لرینده حربی خیدمت گؤسترمه‌لی ایدی.عومومی حربی موکلفیت حاقیندا قانون یالنیز اوردونون اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی اوچون دئییلدی. بو قانون عئینی زاماندا کیشی‌لری عوموم میلّی بیر تشکیلاتا چکمیش اولدو. بو تشکیلاتدا اونلار فارس دیلینده دانیشماغا، دیگر اتنیک قروپ‌لارلا اونسیت قورماغا و هر گون شاها، بایراغا و دؤولته صداقت‌لرینی اعلان ائتمگه مجبور اولدولار. حربی خیدمته چاغیریشچی‌لارین 2/3 حیصه سی عسگرلیگین ایلک آلتی آیینی فارس دیلینی اؤیرنمگه صرف ائدیردیلر. 

  حقیقتده، حربی قووّه‌‌لر رژیمین ان موهوم سوتون‌لاریندان بیرینی تشکیل ائدیردی. بو یئنی اوردو ویلایت‌لرده باش وئرمیش بیر سیرا چیخیش‌لاری، خوصوصیله گیلاندا میرزه کوچک‌ خان و جنگلی‌لر، کوردوستاندا سمیتکو، فارس ایالتینده صولت‌الدوله حرکات‌لارینی اوغورلا ازدی. او، همچنین تبریزده لاهوتی‌نین و مشهدده کلنل تاغی پسیانین رهبرلیگی ایله باش وئرمیش هیجان‌لاری یاتیزدیردی. 

  اؤلکه‌نین 12 اوستانی‌نین هر بیرینده بیر دیویزیا یئرلشدیریلمکله روسیه ایله (خوصوصیله ده قوزئی آذربایجان) ایله سرحد منطقه‌سینده خوصوصی تعییناتلی علاوه  بیر دیویزیا دا یئرلشدیریلمیشدی. ایران اوردوسونون حربی هاوا قووّه‌‌لرینه مخصوص 157 طیاره‌سی‌نین 121-ای اینگیلیس و آمریکا ایستحصالی اولان بومباردیمانچی طیاره‌لردن عیبارت ایدی و ایرانین حربی ناظیری اینانیردی کی، بو طیاره‌لر  "باکی‌نین بومبالانماسیندا فایدالی اولاجاقدیر‌".   

  رضا شاه کندلرده ژاندارمی و شهرلرده پولیس قووّه‌‌لرینی ده گوجلندیردی. سؤزون حقیقی معناسیندا ایراندا بیر پولیس دؤولتی یارادیلدی. شاه حاکیمیتی‌نین بو سیاستی گونئی آذربایجانی اراضی جهتدن محدودلاشدیرماق، اونون ایقتیصادیاتینی مومکون قدر دورغون وضعیتده ساخلاماق، اهالی‌یه میلّی مدنیتین اینکیشافی اوچون اساس عامیل‌لردن اولان آنا دیلینده اوخویوب-یازماغی قاداغان ائتمک، بیر سؤزله، خالقی ایقتیصادی و میلّی مدنی اینکیشافدان محروم ائتمک، نتیجه اعتباریله اونو حاکیم فارس میلتی ترکیبینده اریتمک مقصدینی حیاتا کئچیرمگه یؤنلمیشدی. بو سیاست اصلینده ایران شاه رژیمی طرفیندن آذربایجانا و آذربایجانلی‌لارا قارشی یؤنلمیش سوی‌قیریم سیاستی ایدی. 

۲-جی دونیا ساواشی‌نین باشلانیلماسی ایله باغلی یارانمیش نیسبی دموکراتیک شرایط ایراندا، خوصوصیله گونئی آذربایجاندا، موترقّی قووّه و تشکیلات‌لارین یارانماسی، فعالیتی و اینکیشافینا کؤمک ائتدی و نهایتده ازیلن، میلّی و اقتصادی ظولمه، ایستیثمارا و خاریجی دؤولت‌لرین سویغونچولوق سیاستینه معروض قالان آذربایجانلی‌لار ۱۹۴۵-جی ایلین دسامبر آیی‌نین ۱۲-ده گؤرکملی اجتماعی-سیاسی خادیم، تجروبه‌لی اینقیلابچی  سید جعفر پیشه‌وری‌نین رهبرلیگی آلتیندا ایران داخیلینده اؤزلری‌نین میلّی حکومت‌لرینی قوردولار. آذربایجان میلّی حکومتی ((آ.م.ح)) قیسا مدت عرضینده موهوم ایصلاحات تدبیرلرینی حیاتا کئچیردی. ۱۹۴۷-جی ایلین اوکتوبر آییندا آذربایجاندا اولموش «یونایتد پرس» آژانسی‌نین موخبیری میللر یازیردی کی، دموکراتیک رژیم دؤورونده آذربایجاندا ایران حکومتی‌نین فعالیتی بویو حیاتا کئچیردیگیندن‌ داها چوخ ایصلاحات‌لار حیاتا کئچیریلمیشدیر. قیسا مدت عرضینده ۱۲۰ ایری، اورتا و خیردا صنایع مؤسیسه‌‌سی برپا ائدیلدی و ایشه سالیندی، هم ده یئنی‌لری‌نین ده تیکیلمه‌سی اوچون لازیمی تدبیرلر گؤرولدو. (آ.م.ح) رادیکال تورپاق اصلاحاتینی حیاتا کئچیردی. خالق دوشمن‌لری‌نین موصادیره ائدیلمیش ۴۳۷ پارچا تورپاق ساحه‌سی (گونئی آذربایجان تورپاق فوندونون ۴،۷%-ی) و کندلرده دؤولته عایید ۳۷۳ پارچا تورپاق ساحه‌سی (تورپاق فوندونون ۴%-ی) بیرلیک‌ده ۱ میلیون نفر کندلی (۳۷۵ مین کندلی عائله‌سی) آراسیندا عوض‌سیز اولاراق بؤلوشدورولدو. «تورپاقدان گلیرین مالیک ایله کندلی آراسیندا بؤلونمه‌سی قانونو» وئریلدی. بونونلا دا آذربایجان کندلرینده مولکدارلارین حؤکمران‌لیغی آرادان قالدیریلدی. میلّی حکومتین ۶ ژانویه ۱۹۴۶-جی ایل تاریخلی ایجلاسی‌نین قراری ایله تورک دیلی آذربایجاندا رسمی حکومت و معاریف دیلی اعلان اولوندو. آذربایجانین هر طرفینده ۳۸۰۰ ساوادسیزلیغی لغو ائتمه کورس‌لاری آچیلدی. میلّی حکومت طرفیندن کندلرده ۲۰۰۰-دن یوخاری، شهرده ایسه ۵۰۰-ا یاخین ایبتیدایی و اورتا مکتب یارادیلدی. تحصیلین پول‌سوز اولماسی حاقیندا میلّی حکومت طرفیندن قرار قبول ائدیلدی. تبریزده «آذربایجان» بیلیم‌یوردو آچیلدی. بیر ایل ایچریسینده آذربایجاندا آنا دیلینده  اونلارلا کیتاب، او جمله‌دن چوخلو سایدا درس‌لیک، سیاسی، تاریخی و ادبی کیتاب‌لار دا چاپ اولوندو، ۵۰-یه قدر قزئت و درگی نشر ائدیلدی. بو ایصلاحات‌لار گئنیش خالق کوتله‌لری‌نین بیلاواسیطه ایستک و آرزولارینی عکس ائتدیردیگی اوچون تئز بیر زاماندا یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لری، خوصوصیله ایرانین باشقا یئرلرینده ده اؤز عکسینی تاپدی و تأثیر دایره‌سینی یاراتدی. (آ.م.ح) تاریخده ایلک دفعه گونئی آذربایجاندا موستقیل معاصر میلّی دؤولتچی‌لیگی الده ائتمه‌یین مومکون‌لوگونو اورتایا قویدو.

  بونونلا بئله «ایرانین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق» شوعاری آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین (آدف) یاراندیغی گوندن اونون اساس شوعارلاری سیراسیندا دایانیردی. آدف-نین «۱۲ شهریور» مراجعتین‌ده (۳ سپتامبر ۱۹۴۵-جی ایل) ده دئییلیردی: «... بیز ایسته‌ییریک کی، ایرانین ایستیقلالی و تمامیتینی حیفظ ائتمکله برابر اؤز داخیلی ایشلریمیزی ده ایداره ائتمکده موختار و آزاد اولاق...» آدف رهبری س.ج. پیشه‌وری دئییردی کی، «...خالق‌لار و میلّت‌لرین دؤولت ایشلرینده ایشتیراکی نه قدر موستقیل و سربست بیر شکیلده تأمین ائدیلرسه، بیر او قدر ده اونلارین وطنه ماراق‌لاری، محبّت‌لری آرتار و مؤحکم اولار. ...میلّی بیرلیک او واخت یارانا بیلر کی، خالقین هامیسی اؤز میلّی خوصوصیت‌لرینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا ترقّی ائدیب بیر-بیری ایله برابر حوقوق‌لارا مالیک اولسونلار». آدف ومیلّی حؤکومت رهبرلیگی‌نین 1946.جی ایلین مئی آیی‌نین 31ده قبول ائتدیکلری بیانامه‌ده ائله بو مضموندا ایدی و اورادا آیدین دئییلیردی: "آذربایجان باشدان-باشا وطنپرورلیک حیس‌لری ایله دولودور و هئچ بیر زامان ایراندان آیریلمایاجاقدیر". حتی، بوتون بو نایلیت‌لری الدن وئرمه‌مک خاطرینه ۱۹۴۶-جی ایلین ژوئن آیی‌نین ۱۳-ده آذربایجان میلّی حکومتی‌نین رهبری سید جعفر پیشه‌وری قوام‌السلطنه دؤولتی ایله ۱۵ مادّه‌دن عبارت بیر موقاویله ایمضالادی. همین موقاویله‌یه اویغون اولاراق آذربایجان میلّی حکومتی‌نین فعالیت ساحه‌سینی احاطه ائد‌ن اراضی یئنیدن ایرانین اینضیباطی-اراضی بؤلگوسونده اونون ۳-جو و ۴-جو ایالتی کیمی قبول ائدیلدی، آذربایجان پارلمانی ایالت انجومنی کیمی تانیندی، ایرانین داخیلی ایشلر ناظیرلیگی طرفیندن آذربایجان ایالت انجومنی‌نین تکلیفی ایله میلّی حکومتین داخیلی ایشلر ناظیری دوکتور سلام‌الله جاوید ایالتین اوستانداری تعیین ائدیلدی و بئله‌لیکله ده (آ.م.ح) لغو ائدیلمیش اولدو. موقاویله‌یه گؤره آذربایجاندا الده اولونان گلیرین ۷۵%-ی فایزی یئرلی خرج‌لر اوچون مصرف ائدیلمکله، قالان ۲۵%-نین ایران دؤولتی‌نین عومومی خرج‌لری اوچون مرکزه گؤندریلمه‌سی تصدیق ائدیلدی. موقاویله‌ده او دا راضی‌لاشدیریلدی کی، فدایی آدییلا تشکیل اولونان کؤنوللو قوشون دسته‌لری حربی حیصه‌یه چئوریلسین و حوقوق محافظه قوه‌لری کیمی فعالیت گؤسترسین. (آ.م.ح) طرفیندن آپاریلمیش تورپاق اصلاحاتینا اویغون اولاراق دؤولته عایید اکین تورپاق‌لاری‌نین کندلی‌لر آراسیندا بؤلوشدورولمه‌سی پرینسیپجه راضی‌لاشدیریلدی و بو مسئله‌یه عایید لاییحه‌نین تصدیق اوچون نؤوبتی ایران پارلمانینا تقدیم اولونماسی قرارا آلیندی. موقاویله‌ده اورتا و عالی مکتب‌لرده تدریسین فارس دیلی ایله یاناشی تورک دیل‌لرینده آپاریلماسی، آذربایجاندا اولان کوردلرین، آسوری و ائرمنی کیمی اتنیک آزلیق‌لارین دا ۵-جی صینیفه قدر اؤز آنا دیل‌لرینده تحصیل آلا بیلمک حاقلاری تثبیت ائدیلدی. موقاویله‌ده راضی‌لاشدیریلدی و تصدیق ائدیلدی کی، بوتون ایران اوزره دموکراتیک اصوللا، یعنی عومومی و گیزلی، بیرباشا و برابر سسله تنظیم اولونان یئنی شهر انجومن‌لری قانونو تصدیق اولونماق اوچون نؤوبتی، ۱۵-جی ایران پارلمانینا تکلیف ائدیله‌جکدیر، بو قانون تصدیق ائدیلن کیمی آذربایجان و ایرانین بوتون نؤقطه‌لرینده شهر انجومن‌لری‌نین سئچکی‌سینه باشلاناجاقدیر. بو قانون قبول ائدیله‌نه و پارلمانا یئنی سئچکی‌لر کئچیریله‌نه کیمی آذربایجاندا اولان ایندیکی شهر انجومن‌لری اؤز وظیفه‌لرینه داوام ائتدیره‌جکلر.

  بو موقاویله ایرانین او زامانکی قوام‌السلطنه حؤکومتی‌نین صلاحیتلی نوماینده‌سی، باش ناظیرین سیاسی ایشلر اوزره موعاوینی مظفر فیروز طرفیندن ایمضالانمیشدی. اصلینده (آ.م.ح) ایران مرکزی حؤکومتی ایله بئله بیر موقاویله‌نی ایمضالاماقلا اؤز میلتی و خالقی اوچون الده ائتدیگی نایلیت‌لری قوروماغی و قارانتی آلماغی قارشیسینا مقصد قویموشدو. بو موقاویله‌نی ایمضالاماقلا (آ.م.ح) ایران داخیلینده قالماغی و اونون آیریلماز ترکیب حیصه‌سی اولماسینی عملی اولاراق بیر داها تصدیق‌له‌دی، بونونلا گؤستردی کی، اونون قوردوغو حؤکومت هئچ بیر خاریجی قووّه‌‌یه و کؤمگه آرخالانمیر. بو موقاویله‌نی ایمضالاماقلا (آ.م.ح) اؤزونون غالیبیتینی رسمی اولاراق قئید و عئینی زاماندا آذربایجان خالقینا، میلتینه موناسیبتده آپاریلان سوی‌قیریم سیاستی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون تضمینات الده ائتمیش اولدو. 

      1946-جی ایلین 17 ژوئن تاریخینده آخشام تبریز رادیوسو واسیطه‌سیله (آ.م.ح) ایله قوام‌السلطنه دؤولتی آراسیندا ایمضالانمیش 13 ژوئن 1946-جی ایل تاریخلی موقاویله‌نی بوتون آذربایجان خالقی اوچون شرح ائدن آدف صدری س.ج.پیشه‌وری‌نین نیطقیندن ده چوخ آیدین شکیلده دویولور کی، بو موقاویله‌یه بؤیوک اومیدلر بسله‌میش و اونون ایجراسیندا خالقی‌نین، میلتی‌نین نیجاتینی گؤرموشدور. بئله کی، بو تاریخی نیطقی‌نین سونوندا زنجان (خمسه) مسله‌سینه توخونان س.ج.پیشه‌وری باش ناظیر قوامین سیاسی ایشلر اوزره موعاوینی مظفر فیروزون اونون آدینا یازدیغی رسمی مکتوبا ایستیناداً مووقّتی ده اولسا، عومومی ایشین خاطیرینه زنجانا تبریزدن حاکیم تعیین ائدیلمه‌یه‌جگینه ایمکان وئردیکلرینی، زنجاندا دموکراتیک حرکات ایشتیراکچی‌لاری‌نین هر نؤوع تجاووزدن قورونمالاری‌نین تأمین ائدیله‌جگی، خالق دوشمن‌لری‌نین زنجانا گیرمه‌لرینه یول وئریلمه‌یه‌جگی، اونلارین هر نؤوع تخریبات‌لاری‌نین قاباغی‌نین آلیناجاغی باره‌ده یازیلی و رسمی عؤهده‌لیک آلدیقلارینی قئید ائتدیکدن سونرا دئییر:  "‌حقیقتده الده ائتدیگیمیز بو حاق هله‌لیک ائله ده کامیل حساب ائدیله بیلمز. آپاردیغیمیز شیدّتلی موباریزه‌نین دَیری بوندان بؤیوک‌دور. بونونلا بئله موحیط، زامان ایله مکانی نظره آلارساق، گؤرریک کی، چوخ بؤیوک ایش گؤرموشوک و جناب قوام‌السلطنه حؤکومتی ده بو مینیموم حاقلاری بیزه وئرمکله گؤزله‌نیلن بؤیوک وطنداش موحاریبه‌سی‌نین قاباغینی آلمیشدیر... چکدیگیمیز زحمت‌لر نه قدر آغیر و یوروجو اولسا بئله، آلدیغیمیز نتیجه اوندان داها بؤیوک‌دور. مخصوصاً او جهتدن بؤیوک‌دور کی، بیز بو نتیجه‌نی دعاواسیز و قان تؤکولمه‌دن الده ائده بیلمیشیک. بورادا هئچ کس هئچ کسه تسلیم اولمامیش و کیمسه ده آذربایجانی توتمامیشدیر. بیز بیلیریک کی، خالقین قلبیندن قالخان بؤیوک دموکراتیک حرکاتیمیز او واخت نتیجه وئره بیلر کی، بوتون ایرانا سیرایت ائده‌رک قانونی شکیل آلسین. ایمضالادیغیمیز موافیقت‌نامه‌نین بوندان باشقا بیر تعبیر و تفسیری اولا بیلمز. خاریجی سیاستده ایسه بیزیم مرکزی دؤولت ایله سازیشیمیز آزادلیق دوشمن‌لرینی ترک سیلاح ائتدی...‌"     

تأسفلر کی، بئله اولمادی، بو اومیدلر بوشا چیخدی. متفیق‌لر آراسیندا ، هله اساسی ۱۹۴۳-جو ایلده تهران‌ کونفرانسیندا قویولموش دونیانین، خصوصاً ده یاخین و اورتا شرقین، یئنیدن نفوذ دایره‌لرینه آیریلماسی مسئله‌سی گونون واجیب پروبلمی کیمی قارشیدا دایاندی. هر بیر موتفیق دؤولت اؤز منافعیینه اویغون شکیلده تدبیرلر گؤرمگه و ایرانداکی، او سیرادان گونئی آذربایجانداکی ۲۱ آذر حرکاتینا موداخیله ائتمگه، اونون طالعیینی حل ائتمگه گیریشدیلر. آمریکا و اینگیلیس ایمپریالیزمی، ائله‌جه ده ایرانین حاکم دایره‌لری بو حرکاتین داخیلی و خاریجی تأثیریندن خئیلی ناراحات ایدی.آذربایجانداکی میلّی-دموکراتیک حرکاتی، دموکراتیک ایصلاحات و دییشیک‌لیک‌لری «ساری تهلوکه»نین ترکیب حیصه‌سی کیمی گؤر‌ن اینگیلیس و آمریکا ایمپریالیزمی هر واسطه ایله آذربایجاندا «۲۱ آذر» حرکاتینی بوغماغا، اونون ایدئیا-سیاسی ایستیقامت‌لرینی موعین‌لشدیر‌ن میلّی روحلو رهبر و ایدئولوق‌لارینی، بو ایدئیالارین دؤنمز داشیییجی‌لاری اولان فدایی‌لری، آدف فعال‌لارینی، بو حرکاتا رغبت بسله‌ین بوتون اینسان‌لاری محو ائتمک پلان‌لارینی ایشله‌ییب حاضرلادیلار و اونلاری ایرانین یئرلی مورتجع عونصورلری واسطه‌سیله حیاتا کئچیردیلر. ایلک گوندن اؤزونو میلّی-دموکراتیک حرکاتین حامیسی گؤسترن شوروی رهبرلیگی ایسه سوندا اؤزونون میلّی و اقتصادی ماراق‌لاری نامینه «۲۱ آذر» حرکاتینا خیانت ائتمیش اولدو، اونون ایشتیراکچی‌لارینی خاریجی ایمپریالیزم و اونلارین ال‌آلتیسی اولان یئرلی مورتجع قوه‌لری ایله الی‌یالین اوز-اوزه قویدو.

 آمریکانین رسمی نوماینده‌لری 1941-1946-جی ایل‌لرده گونئی آذربایجانداکی میلّی-دموکراتیک حرکاتا قارشی تشکیل ائدیلن مورتجع‌ حربی-سیاسی کومپانی‌دا ایشتیراک ائتمه‌لرینی اوزون مودت اینکار ائتسه‌لر ده، تاریخی سندلر بونون تام عکسینی گؤستریر.(آ.م.ح) یارانارکن اونون داخیلی ایشلر ناظیری، قوام حؤکومتی ایله 13 ژوئن 1946-جی ایل موقاویله‌سی ایمضالاندیقدان سونرا ایسه آذربایجان اوستانداری اولموش در.س.جاوید ترتیب ائتدیگی  "‌آذربایجان میلّی حرکاتی حاقیندا آمریکا خاریجی ایشلر ناظیرلیگی‌نین مکتوب‌لاری‌"  آدلی کیتابیندا  1945-1946-جی ایل‌لرده باش وئرمیش میلّی-دموکراتیک حرکاتین (21 آذرین) مغلوب ائدیلمه‌سینده خاریجی ایمپریالیست قووّه‌‌لرین، خوصوصیله آمریکا و اینگیلیس‌ین رولونا آیدین‌لیق گتیرمگه چالیشمیشدیر. اونون قئیدلرینه گؤره، قوام و شاه همیشه آمریکا دؤولتیندن مادّی و معنوی کؤمک‌لیک‌لر ایسته‌میشلر.آمریکا دؤولتی ده اؤز نؤوبه‌سینده آذربایجان خالقی‌نین کئچمیشینی، تاریخی اهمیتینی، حتّی 19-جو عصرده میلّی و ایجتیماعی حرکات‌لاردا رولونو (مشروطیت حرکاتی، شئیخ محمد خیابانی قیامی و لاهوتی عوصیانی) نظره آلمادان آذربایجان خالق حرکاتینی سووئت‌لره باغلی بیر حرکات حساب ائتمکله اونون آرادان قالدیریلماسینا چالیشمیشدیر.    

شاه دا اؤز نؤوبه‌سینده یارانمیش وضعیتدن چیخیش یولو تاپماق اوچون 6 مارس 1946-جی ایل تاریخده اؤزونون شخصی یاردیمچی‌سینی اینگیلیس سفیرلیگینه گؤندریر و اونلارین مسله ایله باغلی مؤوقعیینی اؤیرنمک ایسته‌ییر. 15 مئی 1946-جی ایل تاریخینده آمریکا سفیری آلن‌له گؤروشن قوام اوندان شاها آذربایجان مسله‌سی ایله باغلی تؤوصیه وئرمه‌سینی خواهیش ائدیر. 31 مئی تاریخلی گؤروشونده ایسه قوام آلنه دئییر کی، او، پارلمانی اؤز الینه آلماغا چالیشاجاق و اورا یئرلشدیره‌جگی نوماینده‌لر واسیطه‌سیله آذربایجان مسله‌سینی قورتاراجاقدیر.   

  آلن ده اؤز حساباتیندا آمریکا خاریجی ایشلر ناظیرلیگینه یازیر و بیلدیریر کی، قوام‌ین مقصدی آذربایجانی اؤز نوفوذو آلتینا آلماقدیر. دموکرات‌لارلار ژوئن آیی  دانیشیغیندا (13 ژوئن 1946-جی ایل دانیشیق‌لاری نظرده توتولور – س.ب.) پیشه‌وری‌یه وعده وئرمیش کی، اونلاردان دا بیر نفرینی کابینه دعوت ائتسین و راضی‌لاشما دانیشیغیندا نظرده توتولموشدور  کی،آذربایجان باش ناظیری آذربایجان عالی کوماندانی اولسون.  آقوست تاریخلی گؤروشونده قوام آلنه دئییر کی، بو یاخیندا دوکتور جاویدین باشچی‌لیغی ایله بیر هئیت اونونلا دانیشیق اوچون تهرانا گله‌جک و بو دانیشیق‌لار زامانی او، آذربایجانین ایران داخیلینده قالماق ایستگینی یقین‌لشدیرمک نیتینده‌دیر. او، بو گؤروشو زامانی آلنه بیلدیرمیشدیر کی، ایرانلی قانینی تؤکمگه حاضیر دئییل، آما نتیجه وئرمه‌سه ، مجبوردور آذربایجانی ایران داخیلینه قایتارماق اوچون گوجه ال آتاماغا مجبور اولسون. سوندا آلندن سوروشور،  " آمریکا نه ائده بیلر؟ "‌

  الده ائدیلن بوتون معلومات‌لاری اساسلی آنالیز ائتدیکدن سونرا  آمریکا خاریجی ایشلر ناظیری‌نین موعاوینی هلدریک 26 سپتامبر 1946-جی ایل تاریخینده آمریکا موشترک حربی قرارگاهینا آشاغیداکی مکتوبو یازیر: " ایرانا اولونان هر بیر حربی کؤمک آمریکانین خئیرینه‌دیر‌" . سونرا آدی‌گئدن XİN موعاوینی قرارگاها سیلاح نؤولری حاقیندا یازیر کی، اونلار  ایستر آشکار و یا ایستر گیزلین شکیلده ایرانا گؤندریلسین " .    

  دؤولت قوشون‌لاری‌نین گونئی آذربایجانا گیرمه‌سی عرفه‌سینده ایران حؤکومتی آمریکادان بؤیوک مبلغده سیلاح و سورسات، او جومله‌دن 40 عدد دؤرد موتورلو حربی طیاره آلمیشدی. (آ.م.ح) ایله 13.06.1946-جی ایل تاریخده باغلانمیش معلوم موقاویله‌نین شرطلرینی پوزاراق، 1946-جی ایلین نوامبر آییندا 15-جی چاغیریش مجلیسه  "سئچکی‌لرین آزاد کئچیریلمه‌سینی تأمین ائتمک "  بهانه‌سی ایله 50 مین نفرلیک شخصی هئیتدن عیبارت حؤکومت قوشونو آذربایجانا یئریدیلدی. بوتون بونلارین موقابیلینده گونئی آذربایجانداکی میلّی حؤکومتین ایختیاریندا جمعی تکنیکی جهتدن ناساز وضعیتده اولان 3 تانک، آنبارلارینداکی 2 م‌ل‌ن. عدد پاترون، 5 مین عدد پولمیوت و بیر نئچه قوتو ال قومبارالاری اولموشدو. بوتون بونلار اونو گؤستریر کی، میلّی حؤکومتین رهبرلیگی حربی قووّه‌ ایله ایراندان آیریلماغی قارشیسینا مقصد قویمامیشدی و رسماً بوتون ایران چرچیوه‌سینده دموکراتیک بیر رژیمین برقرار اولماسینی ایسته‌ییردی.    

بو گونه کیمی 21 آذر حرکاتینا حصر ائدیلمیش علمی، تاریخی و پوبلیسیستیک یازیلاردا اونون مغلوبیت سببی بئله شرح ائدیلمیشدیر:  " آذربایجان ایالت انجومنی آذربایجانین ایمپریالیزمین آوانتوراسی‌نین آلتینا دوشمه‌مه‌سی و ایران داخیلینده قارداش قیرغینی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون 1946-جی ایل دسامبر آیی‌نین 11-ده آذربایجان خالق قوشون‌لارینا و فدایی قووّه‌‌لرینه ایران دؤولتی‌نین سیلاحلی قووّه‌‌لرینه موقاویمت گؤسترمه‌مک و دؤیوش مئیدان‌لارینی ترک ائتمک گؤستریشی وئردی " . (آ.م.ح) دؤورونده تبریزده آچیلمیش رادیونون دیرکتورو، عئینی زاماندا آدف صدری س.ج.پیشه‌وری‌نین کؤمکچی‌سی و 1956 -1960-جی ایل‌لرده آدپ مک-نین بیرینجی کاتیبی اولموش م.م.چشم آذر اؤز خاطیره‌لرینده قئید ائدیر کی، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین بو قراری مؤعتبر ساییلا بیلمزدی، بئله کی  او، سس چوخلوغو ایله قبول ائدیلمه‌میشدی، چونکی همین قرارین قبول اولوندوغو 11 دسامبر 1946-جی ایل تاریخینده آذربایجان ایالت انجومنی‌نین نوماینده‌لری و آدف مک-نین اکثر عوضولری تبریزی ترک ائتمیشدیلر. دوکتور.س.جاوید ده " آذربایجان میلّی حرکاتی حاقیندا آمریکا خاریجی ایشلر ناظیرلیگی‌نین مکتوب‌لاری"  آدلی کیتابیندا بو مؤوقعیی تصدیق ائدیر و یازیر کی،  " قارداش قانی تؤکمه‌مک اوچون حربی عملیات‌لاری دایاندیرماق قراری‌"  باره ده  شاها و قواما گؤندریلن تلقرافی اصلینده او زامان آذربایجان اوستانداری کیمی اؤزو و ایالت انجومنی صدری شبستری ایمضا ائتمیشدیلر. بئله بیر سند ایسه آذربایجان تاریخینده میلّی-دموکراتیک حرکاتین زیروه‌سی کیمی یاددا قالمیش 21 آذرین تسلیم آکتی کیمی مؤعتبر ساییلا بیلمز. بئله کی، 11 دسامبر 1946-جی ایل تاریخینده آدف مک-نین صدری س.ج.پیشه‌وری و آذربایجان فهله و زحمت‌کش‌لر ایتتیفاقی مرکزی شوراسی‌نین صدری م.بی‌ریا موشترک بیاناتلا خالقا موراجیعت ائده‌رک اونلاری سیلاحا ساریلماغا و الده ائدیلمیش نایلیت‌لری قوروماغا چاغیریر. بیاناتدا دئییلیر:  "‌عزیز هموطن‌لر! ایندی هر کس، هر بیر آذربایجانلی، آرواد و کیشی، قیز و اوغلان اؤز گوجونو، اؤز وارلیغینی جبهه‌یه مصرف ائتمه‌لی‌دیر. هر کس الیندن نه گلیرسه آزادلیق یولوندا مصرف ائتمکدن چکینمه‌مه‌لی‌دیر. قوی بو تاریخی وظیفه‌نی شرفله یئرینه یئتیرک، قوی گله‌جک نسلیمیز سعادتله یاشادیغی زامان بیزیم آدیمیز، بیزیم قهرمان‌لیغیمیز، بیزیم قوشون گوجو ایله آلدیغیمیز آزادلیق ایله ایفتیخار ائتسین، قوی دونیا بیزی تانیدیغی کیمی یاشاماق حاقینا لاییق بیر خالق اولدوغوموزو آنلاسین. ایندی بو یولدا قوربان‌لیقلار وئریریریک و بو یول بیزی ظفر و غالیبیته یئتیره‌جکدیر‌"‌. 

    س.ج.پیشه‌وری‌نین و م.بی ریانین آذربایجان خالقینا بئله بیر مضموندا موراجیعتی اونو گؤستردی کی، میلّی-دموکراتیک حرکاتین مؤعتبر ساییلان رهبرلیگی، آدف سونا کیمی اؤز مؤوقعییندن دؤنمه‌میش، موباریزه مئیدانینی دا ترک ائتمه‌میشدیر.

   اؤز اینگیلیس-آمریکا آغالاری‌نین گؤستریش‌لرینه اویغون اولاراق (آ.م.ح) ایله ایمضالامیش اولدوقلاری موقاویله‌نی تاپدالاییب دموکراتیک حرکاتی قان دریاسیندا بوغماق اوچون آذربایجانا قوشون یئدیرن ایران دؤولتی بورانی توفانلی بیر صحنه‌یه چئوردی. 23 نوامبر 1946-جی ایل تاریخینده زنجانا داخیل اولان حؤکومت قوشون‌لاری طرفیندن آچیق فیکیرلی روحانی شئیخ محمد خویی اؤز ائوینده اؤلدورولدو و جنازه‌سی یئره آتیلدی. همین بو واخت یئرلی ایرتیجاچی‌لار زحمت‌کش‌لری دسته-دسته ییغیب اؤلدورمگه آپاریردیلار. آذربایجانین آزادلیق اوجاغی اولان سراب باشدان-باشا اودا توتولدو. 

    کندلر غارت‌ ائدیلدی، فدایی‌لری اورتا عصرلرین قول‌لاری کیمی آرابایا قوشدولار، کندلی‌لر تیکه-تیکه دوغراندیلار. 16 دسامبر 1946-جی ایل تاریخی اردبیل اوچون ان آجیناجاقلی گون اولدو. بورادا همین گون اؤلدورولن‌لر او قدر چوخ ایدی کی، یوللاردان کئچمک مومکون دئییلدی. آزادلیق دوشمن‌لری اردبیل قیرغینیندا کیچیک اوشاق‌لاری دا دارا چکدیلر.

    علم و صنعت اوجاق‌لارینا دا هوجوم‌لار تشکیل ائدیلدی. تبریزده ایالت انجومنی‌نین کیتابخاناسی، فیلارمونیا و دؤولت تئاتری غارت‌ ائدیلدی. سرداری میلّی ستارخانین، سالاری میلّی باغیر خانین هئیکل‌لری سیندیریلیب یئره سالیندی. 

    ایران اودروسو 1946-جی ایلین دسامبر آیی‌نین 18-ه کیمی گونئی آذربایجانین بوتون شهرلرینی ایشغال ائدیب، بو اراضی‌لرده حربی رژیم قوردو. نتیجه ده آذربایجاندا 30-35 مین نفر اینسان سوی‌قیریما معروض قالدی (فرانسه قزئت‌لرینده بو حادیثه‌لرده اعدام اولونان‌لارین سایی 20 مین نفر گؤستریلیر)، 100 مین نفره یاخین اینسان سورگون ائدیلدی، تعقیب‌لردن یاخاسینی قورتارا بیلن 20 مین نفره یاخین اینسان خاریجی اؤلکه لره، 14 مین نفره یاخین آذربایجانلی سووئت ایتتیفاقینا پناه آپاردی.

   ایران حاکیم دایره‌لری طرفیندن آذربایجانلی‌لارا قارشی سوی‌قیریم آکتی 21 آذر حرکاتی‌نین خاریجی ایمپریالیست دؤولت‌لرین تضییقی و سووئت‌لرین خیانتی نتیجه‌سینده یاتیریلماسیندان سونرا  موختلیف اوصول‌لارلا داها آمان‌سیز و غدار شکیل‌لرده داوام ائتدیریلدی. بئله‌کی، 20. عصرین 40-50-جی ایل‌لرینده ایران حاکیم دایره‌لری طرفیندن حیاتا کئچیریلن ایقتیصادی سیاست نتیجه‌سینده آذربایجاندا بیر سیرا صنایع موسسیسه‌لری باغلاندی، کند تصروفاتی تنزّوله اوغرادی، یاشاییش سویه‌سی کسکین آشاغی دوشدو و نتیجه ده شهرلرده 70-80 مین، کند یئرلرینده ایسه 500 مین نفره یاخین ایشسیز یاراندی. بونونلا باغلی آذربایجان اهالیسی‌نین ایرانین صنایع جهتدن اینکیشاف ائتمیش بؤلگه‌لرینه، خوصوصیله تهرانا  موهاجیرتی باشلاندی. 1948-جی ایل معلوماتینا گؤره تهراندا یاشایان 180 مین آذربایجانلی‌نین تقریباً 50%-ای 1946-جی ایل حادیثه‌لریندن سونرا بورایا گلمیشدیلر. 1950-جی ایلده ایسه 50 مین نفره یاخین اینسان آذربایجاندان اؤلکه‌نین دیگر ایالت‌لرینه، او جومله‌دن تهرانا موهاجیرت ائتمیشدیلر. ائله همین ایلده ده 120 مین نفر آذربایجان کندلیسی شهرلره یئرلشدیلر.

     آذربایجاندا قالیب موهاجیرت ائتمک ایمکانی اولمایان‌لار ایسه آغیر و دؤزولمز شراییطده یاشاماغا محکوم ایدیلر. طیبی خیدمت چوخ آشاغی سویه‌ده ایدی و دئمک اولار کی، اهالی اوندان اصلا فایدالانا بیلمیردی. آذربایجاندا اهالی آراسیندا مالاریا، تراخوما، دری-زؤهروی، معده-باغیرساق خسته‌لیک‌لری  گئنیش میقیاسدا یاییلمیشدی. 1950-جی ایلین سونوندا آذربایجاندا یاییلمیش قارین یاتالاغی، چیچک وآنژین کیمی خسته‌لیک‌لر نتیجه‌سینده چوخلو سایدا اوشاق تلف اولدو. چیچک خسته‌لیگینه توتولانلارین 25%-ای حکیم و درمان چاتیشمامازلیغی اوزوندن اؤلموشدولر. بو جور اینفکسیون خسته‌لیک‌لرین یاییلماسینا سبب ایسه یئرلرده ایچمه‌لی سویون اولماماسی، آنتی‌سانیتاریانین باش آلیب گئتمه‌سی ایدی. همین ایلده آذربایجاندا 150 مین نفر سویوقدان و آجلیقدان اؤلوم تهلوکه‌سی ایله اوزبه‌اوز دایانمیشدی. 1949-جو ایلده آذربایجاندا 55 مین اینسان آجلیقدان دونیاسینی دییشمیشدی. 

1947-1950جی ایل‌لرده آذربایجان ایقتیصادیاتی تامامیله داغینیق بیر حالا گتیریلدی. فابریک و زاوودلار بیر-بیری‌نین آردینجا باغلانماغا و ایشسیزلرین سایی آرتماغا باشلادی. 1949-جو ایلین سونونا آذربایجاندا توخوجولوق محصول‌لاری ایستحصال ائدن 10 مین دزگاه دایانمالی اولدو، نتیجه ده 150 مین نفر صنعتکار ایفلاسا اوغرایاراق ایشسیزلر سیراسینا قاتیلدیلار.  بو سایدا ایشسیزلری ده آجلیق، سفالت، خسته‌لیک، اؤلوم و یاخشی حالدا ایرانین نیسبتاً اینکیشاف ائتمیش و فارس‌لارین سایجا اوستون‌لوک تشکیل ائتدیکلری بؤلگه‌لره موهاجیرتی گؤزله‌ییردی.

  بئله بیر شراییطده ایرانین فارس-میلتچی دایره‌لری آذربایجانلا مغلوب بیر اؤلکه، آذربایجانلی‌لارلا ایسه مظلوم بیر میلت کیمی رفتار ائتمگه باشلادیلار،  آذربایجانلی‌لارا قارشی سوی‌قیریم آکتینی مدنی ساحه‌لرده داها گئنیش میقیاسدا حیاتا کئچیرمگه باشلادیلار. چوخ سرت بیر قایدادا آذربایجان دیلیندن ایستیفاده قایداسی محدودلاشدیریلدی. آذربایجان دیلینده چیخمیش کیتاب‌لار ییغیلاراق تونقال‌لاردا یاندیریلدی. 

      تبریز بیلیم‌یوردو و تئاتر باغلاندی، آذربایجان دیلینده رادیو وئریلیش‌لری و فیلم نوماییشی قاداغان ائدیلدی. عوضینده ایسه فارس دیلینی رسمی دیل و حتّی، ایراندا یاشایان بوتون اهالی آراسیندا اونسیت واسیطه‌سی کیمی یایماق سیاستینه یئنیدن باشلانیلدی.‌

1963.جو ایلده رفراندوم یولو ایله ایراندا، خوصوصیله ده اؤلکه‌نین غئیری-فارس‌لار یاشایان اوجقار بؤلگه‌لریندا فارس دیلینی یایماق مقصدیله  "سپاه دانش‌"  تشکیل ائدیلدی.  "‌کورپوس‌لارین‌"  ترکیبینه حربی خیدمته چاغریلان و یالنیز فارس دیلینده دانیشان گنجلر داخیل اولونوردولار. آمریکا سفیرلیگی طرفیندن فارس دیلینده نشر ائدیلن  "مرزهای نو"  درگیسی یازیردی:  "سپاه دانش"  فارس دیلی‌نین اؤلکه‌نین باشقا خالق‌لاری آراسیندا یاییلماسی ساحه‌سینده چوخ بؤیوک و موهوم ایشلر گؤرور. بو ایشه اؤلکه‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده، خوصوصاً آذربایجان و کوردوستاندا حاکیم دایره‌لر طرفیندن بؤیوک قیمت وئریلیر " .

  مکتب‌لر قارشیسیندا قویولان فارس‌لاشدیرما سیاستی ده او قدر آچیق-آیدین ایدی کی، بونو هئچ کیمدن گیزلتمیردیلر. بو باره ده ایران شاهی محمد رضانین اؤزونون ده خوصوصی گؤستریش‌لری واردی. هله 1958-جی ایلده ناظیرلر کابینه‌سی عوضولری‌نین ایجلاس‌لاری‌نین بیرینده او، معاریف ناظیرینه موراجیعتله بیلدیرمیشدی:  "‌...ائله ائت کی، فارس دیلی اوشاق باغچالاریندا، مکتب‌لرده و مطبوعات اورقان‌لاری واسیطه‌سیله یاییلاراق بیر مودتدن سونرا خالقین عادت و وردیشینه چئوریلسین و اونلار تدریجاً اؤز آنا دیل‌لرینی اونوتسونلار ". 

  آذربایجانلی‌لارا قارشی بو سوی‌قیریم آکتی 1978-1979-جو ایل‌لر ایران اینقیلابینا قدر شاه رژیمی طرفیندن پلانلی شکیلده، علمی-نظری اساس‌لاردا دؤولت سویه‌سینده هم ایقتیصادی، هم مدنی و هم میلّی-معنوی دَیرلرین فورمالاشیب مئیدانا گله بیله‌جگی بوتون ساحه‌لرده  حیاتا کئچیریلدی. نتیجه ده آذربایجانین ایقتیصادی دورومو، مدنی دورومو ایرانین دیگر یئرلرینه نیسبتاً نظرچارپاجاق درجه‌ده  اینکیشافدان گئریده قالدی.    

یازان: بایرام‌زاده صمد زلفعلی اوغلو 

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین