ایرشاد قزئتی

یکشنبه 22 فروردین 1400

�

ایرشاد قزئتی

" ایرشاد " — گونده‌لیک ایجتیماعی-سیاسی، ایقتیصادی و ادبی قزئت.

تاریخی

تزار روسیه‌سی‌نین 1905-جی ایل 17 اوکتوبر مانیفستی ضیالی‌لار، قلم آدام‌لاری آراسیندا جیدی فیکیر اویانیشی یاراتدی و خالقا وعد اولونان " سؤز، مطبوعات و ویجدان آزادلیغی " ایدئیاسی یئنی مطبوع اورقان‌لارین یارادیلماسینا تکان وئردی. 1905-جی ایلین دسامبر آیی‌نین اورتالاریندا آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایکی قزئت فعالیت گؤسترمگه باشلادی. بونلاردان بیرینجیسی پرولتار دووشنجه‌نین داشیییجیسی اولان " İzvestiya soveta Raboçix Deputatov " قزئتی ایدی. ایکینجیسی ایسه احمد بیگ آغااوغلونون رداکتورلوغو آلتیندا نشر ائدیلن ایرشاد قزئتی ایدی.

1905—1908-جی ایل‌لرده باکی‌دا چیخمیشدیر. مودیر و ایمتییاز صاحیبی احمد بیگ آغایئو (آغااوغلو) ایدی. 1908-جی ایلده مووقّتی رداکتورو م.ا.رسول‌زاده اولموشدور. اوزئییر بیگ حاجی‌بیگوف " ایرشاد " --ین ان فعّال امکداش‌لاریندان ایدی. بورادا ایشله‌دیگی مودّتده 100-ه یاخین پوبلیسیستیک مقاله، " اوردان-بوردان " عومومی باشلیغی آلتیندا 200-دن چوخ فلیتون و ساتیریک مینیاتور یازمیش، " ایرشاد " -این فِلیِتونچوسو کیمی شؤهرت تاپمیشدی. " ایرشاد " -این نشری ایکی دفعه دایاندیریلمیشدی: 1907-جی ایلده مووقّتی، 1908-جی ایلده ایسه همیشه‌لیک. هر ایکیسی‌نین " گوناهکاری " اوزئییر بیگ حاجی‌بیگوف اولموشدور. بیرینجی دفعه " استوْلیپی‌نین خیالی " فِلیِتونونا، ایکینجی دفعه ایسه تزار حؤکومتی‌نین " ایوان " اوبرازی ایله جیدی مسخره اولوندوغو " ناغیل " فِلیِتونونا گؤره.

فعالیتی

احمد بیگ آغااوغلو بوتؤولوکده قزئتین 1905-1906-جی ایل‌لرده 116 سایی‌نین رداکتورو اولموشدور. قزئتین 1906-جی ایلین فوریه نؤمره‌لری اوزئییر حاجی‌بیگلی‌نین مودیرلیگی، مارس آییندا ایسه بیر نئچه سایی مووقتی باش موحریرلیگی ایله ایشیق اوزو گؤرموشدور. 1907-جی ایلده ایسه 1-جی سایدان 15-جی سایا کیمی هاشیم بیگ وزیروفون رداکته‌سی ایله نشر اولونموشدور. م.ا.رسول‌زاده ایسه " ایرشاد " این 11 سایینی (46-57-جی نؤمره لرینی) رداکته ائتمیشدی. قزئتین ایلک ساییندا اعلان اولوندوغو کیمی " هر هفته فارس دیلینده دخی بیر ورقه‌سی " عبدالممالک فراهی‌نین رداکتورلوغو ایله اوخوجولارا چاتدیریلمیش، قارشی‌یا قویولان مقصدلر حیاتا کئچیریلمیشدی. مطبوعات تاریخی آراشدیریجی‌لارین آپاردیقلاری استاتیستیکایا گؤره، " ایرشاد " این دؤرد ایله عرضینده 536 سایی چاپ اولونوب. " حوریت، موساوات، عدالت " شوعاری ایله نشر اولونان بو مطبوع اورقانین ناشیری 1881-جی ایلده باکی‌نین صابونچو کندینده نفت میلیونچوسو مهدی‌قولو بیگین عاییله‌سینده دونیایا گلن عیسی بیگ آشوربیگوف ایدی. " دعوت " ، " شلاله " ، " نیجات " ، روسجا چیخان " بارابان " ساتیریک ژورنال و قزئت‌لری‌نین ناشیری، همچنین رداکتورو اولان ع. آشوربیگوف " ایرشاد " این چاپیندا آیخیندان ایشتیراک ائدیب.

ایرشاد " قزئتینده فعالیت گؤسترن گؤرکملی موتفکّیرلر آراسیندا اوزئییر حاجی‌بیگوف، م.ا.رسول‌زاده، ف.آغازاده، ع.ف.نعمان‌زاده، ق.قارایئو، آ.ی.طالب‌زاده، م.س.آخوندوف، آ.سور، س.م.افندی‌یئو، م.هادی، ن.وزیروف، م.ع.صابر و باشقالاری دا وار ایدی.

مؤوضوسو

گونده لیک نشر اولونان بو قزئت ادبی، سیاسی، علمی، ایقتیصادی و ایجتیماعی قزئت ایدی. شرق اخلاقی-معنوی دَیرلری‌نین قدیم‌لیگینی اؤنه‌چکن " ایرشاد " ایسلامین علمی فلسفی طرف‌لرینه دیقت یؤنلدیر، اینسان آزادلیغی‌نین بو دینی دَیرلرله عئینیت تشکیل ائتدیگینی وورغولاییر و موسلمان همرأی‌لیگی‌نین واجیب‌لیگینی اوخوجولارا چاتدیریردی. قزئت کیشمیشوف، قاراگؤزوو کیمی سانسورلارین تضییق‌لرینه باخمایاراق دؤور اوچون آکتوال اولان مقاله لر درج ائدیلیردی.

دؤورون گؤرکملی ادیب، شاعیر و پوبلیسیست‌لرینی اطرافینا توپلایان " ایرشاد " تکجه خالقین گئده‌جگی یولو گؤسترمیر، قارشی‌یا چیخاجاق چتینلیک‌لری، مذهب ایختیلاف‌لارینی قلمه آلیر، جمعیتی بیرلشدیره‌جک دَیرلری تبلیغ ائدیردی. " ایرشاد " ایرثینی آراشدیران پروفسور شامیل ولی‌یئو قئید ائدیر کی، بو مطبوع اورقان قورولاجاق دؤولتین، آزادلیغا چیخاجاق آذربایجانین نامینه چالیشیر، گونده‌لیک ایشین، یاشاناجاق ایدئیالارین دوستورونو موعین‌لشدیریردی. بو دوستور، یاشام و دوشونجه‌نین فورماتی " ترجومان " این رداکتور و ناشیری اسماییل بیگ قاسپرالی‌نین " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " ایدئیاسی ایدی. آز سونرا بو ایدئیا اساسیندا فورمالاشان و ماهیت باخیمیندان داها گئنیش اولان، همچنین علی بیگ حسین‌زاده طرفیندن فورموله ائدیلن " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و موعاصیرلشمک " ایدئیاسی آرتیق " ایرشاد " این ایدئولوژی کیمی فورمالاشدیردیغی ایستیقامت و وطنداش‌لیق یولو ایدی.

" ایرشاد " حاقیندا فیکیرلر

آذربایجاندا بو یولون اساسینی قویان علی بیگ حسین‌زاده احمد بیگ آغا اوغلوندان آیریلسا دا، اونون عقیده مؤحکم‌لیگینه اینانیر و " ایرشاد " این ایلک سایی باره‌سینده یازیردی:

" " ایرشاد " حاقیندا بیر نئچه سؤز سؤیله‌مک ایستریز. بیز " ایرشاد " این ظوهور و اینتیشارینی ان صمیمون قلب تبریک ائدریز. چونکی " ایرشاد " این ظوهوری-حیاتی میلّیه‌میزده غایت موهوم بیر خوطبه‌یی-ترقّی‌دیر. حتّی دئیه بیلرم کی، بو خوطبه‌‌نین اهمیتی اخیراً سایر شهرلرده ساحه‌یی-اینتیشاره چیخان قزئت‌لرین ظوهوروندان دخی زیاده‌دیر. بو درجه‌یی-موهوم بیر واقعه بیزیم شهریمیز اوچون اولسا-اولسا " اکینچی " قزئتی‌نین ظوهورو ایدی. " اکینچی " قزئته‌سی بیر زاماندا چیخمیش ایدی کی، او واخت موسلمانجا هئچ بیر قزئت یوخ ایدی. حتّی جماعتیمیز قزئته ندیر؟ آدینی بئله بیلمه‌ییردی. اگر قزئته میلّتین، جماعتین گؤزو ایسه، او جماعتی بیرگؤزلو ائدن حسن بیگ حضرت‌لری ایدی. ایشته جماعتی ایلک دفعه ده ایکمالی-مخلوقات اولان اینسان کیمی " حیات " ایله برابر ایکی‌گؤزلو ائدن " ایرشاد " اولموش اولویور. بوگونکو حالیمیزدا بیزیم اوچون ایکی گؤزلو اولا بیلمک ده بیر سعادت ساییلمالی‌دیر. "

آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکیر تاریخی ایله باغلی اولان اسماییل بیگ قاسپرالی علی بیگ حسین‌زاده‌یه یازدیغی مکتوبدا " ایرشاد " این فعالیتی ایله باغلی ماراقلی فیکیرلر ایره لی سوروردو:

" شوکور خودایا، ماشاللاه زمانه‌یه. ایییرمی سنه‌لیک بیر حسرتیمه قارشی " حیات " گؤرولدو، " ایرشاد " ائشیدیلدی. اومیدوارام کی، " حیات " " ایرشاد " آ، " ایرشاد " " حیات " آ خادیم اولوب، مماتی تا قاف داغلارینا قدر سورمگه جهد و غئیرت ائدرلر. "

" ایرشاد " این اوزلشدیگی تهدید و تضییق‌لری، سانسور باسقی‌لاری باره‌سینده ایسه م.ع.صابر یازیردی:

" " رهبر " یورولوب، یوخلادی " ایرشاد " او " تکامول " ، آسلان‌لارا اوخ دَیدی، پئیستان دا قاپاندی. "

مؤوضولاری

20. عصرین اول‌لرینده تزار روسیه‌سینده باش وئرن حادیثه‌لر، سیاسی-ایجتیماعی گرگینلیک‌لر، خالق‌لارین اویانیش پروسه‌سی بو دؤنم نشر اولونان مطبوع اورقان‌لاردا اطرافلی شکیلده عکس ائتدیریلیر، مؤوجود دوروم آنالیز ائدیلیر، موختلیف ایدئولوژی باخیشلار سوزگجدن کئچیریلیر و علمی یئنی‌لیک‌لر خالقا تقدیم اولونوردو. ا.آغااوغلو تزار روسیه‌سی‌نین ایجتیماعی-سیاسی دورومونو تحلیل ائدرکن اونون تاریخی منظره‌سینه نظر سالیر، موستملکه‌چی‌لیک سیاستی‌نین ماهیتینی آچیقلاییر و بو سیاستی حیاتا کئچیرن‌لرین ایمپریاپرست خیال‌لارینی کسکین تنقید ائدیردی. سیاسی پلورالیزمی اؤنه‌چکن ا.آغااوغلو روسیه‌ده فعالیت گؤسترن فیرقه‌لرین فعالیتینی ده ایشیقلاندیریردی. او، " روسیه‌نین حال-حاضیری " مقاله سینده " ایستیبدادییون و مشروطییون " ایستیقامتینده اولان‌لارین، یعنی مونارشیست و اینقیلابی پارتیالارین فعالیتی باره‌سینده معلومات وئریر، اونلارین یارانما سبب‌لرینی، فعالیت‌لرینی آراشدیریردی. مؤلیف اؤز مقاله‌سینده " مونارشیست اوبسولیوتیست " ، " مونارشیست کونستیتوسیونالیست " و " کونستیتوسیونالیست دموکرات " فیرقه‌لری‌نین یارانماسی و ایجتیماعی-سیاسی ایصلاحات‌لارین ضروری‌لیگینی دیقته چاتدیریردی. ا.آغااوغلو بو معنادا موعاصیرلرینی " کونستیتوسیونالیست دموکرات‌لار " این اوزرینه یؤنلده‌رک یازیردی:

" بو فیرقه روسیه‌ده ان بؤیوک، ان گوجلو فیرقه‌لردن‌دیر: جمعی روسیه‌نین پیشروولاری، عُقلاسی، اربابی-قلم و ذکاسی، بیگلری، خانلاری، پروفسورلاری، یازیچی‌لاری و قزئت‌لری بو فیرقه‌دن‌دیرلر. شیمدیدن دئمک اولار کی، گله‌جکده حؤکومت و ایداره بو فیرقه‌نین الینده اولاجاقدیر. "

" ایرشاد " چی‌لار آذربایجانین گله‌جک ایستیقلالی نامینه عزمله موباریزه آپاریر، قونشو اؤلکه‌لرده گئدن ایجتیماعی-سیاسی پروسه‌لری ایزله‌ییر، اونلارا عایید آنالیتیک یازی‌لار یازیردیلار. همچنین اوروپا و آمریکا، اوزاق و یاخین شرق اؤلکه‌لری ده دیقته آلینیر، روس، فرانسه، اینگیلیس مطبوعاتینا ایستیناداً بین الخالق حیات باره‌سینده اینفورماسیالار درج ائدیردیلر. چاپ اولونان بو یازی‌لاردا " ایرشاد " اؤز ایدئیا-سیاسی ایستیقامتینه، ایدئولوژی گؤروشونه گؤره دؤولتچی‌لیک و حوریت آمالینی اؤن پلاندا گؤتورور، میلّی موستقیل‌لیک، آزادلیق دویغولارینی ترنّوم ائدیردی. بین الخالق حیاتا عایید یازی‌لاردا دونیانین موترقّی اؤلکه‌لری‌نین دؤولتچی‌لیک تجروبه‌سی، اونلارین سیاسی و حوقوقی سیستم‌لری آذربایجان اینسانینا چاتدیریلیردی. ا.آغااوغلونون سیلسیله شکیلده درج ائتدیردیگی " قوْسوُدارستوننی دوما، یا پادشاه‌لیق شورا " مقاله‌سی بو باخیمدان اهمیتلی‌دیر.

بؤیوک موتفکّیر فرانسه‌نین زنگین تاریخی تجروبه‌سینه ایستیناد ائدیر، آذربایجاندا ایلک دفعه اولاراق آزادلیغین سیاسی مضمون و ماهیتینی آیدینلاشدیریردی. فرانسه‌نین دؤولتچی‌لیک تجروبه‌سینه ایستیناداً مؤلیف یازیر: " وکیل‌لر اؤزلرینی دایمی صورتده مجلیس حساب ائدیب. اوّلینجی ووکاله مجلیسینده روسجا (uçreditelniye sobranie)، یعنی ترتیب‌وئریجی شورا آدی قویدولار. شورادا روبسپیئر، دانتین و مارات آدلی اوچ شخصین علا درجه ده نوفوذ و تاثیرلری وار ایدی. اونلارین حوریت‌پرست، اودلو، آتشلی نیطق‌لری جومله تکانی و فیرنگیستانی غریبه بیر تخدیش و هیجانه گتیردی. شورایی-ووکلا روبسپیئرین تکلیفینه گؤره مجلیس گونلری‌نین بیرینده قئید ائتدی کی، اینسانا بالطبیعی موختص اولان حوقوق و ایختییارات باره‌سینده موذاکیره ائدیب بو حوقوق و ایختییاراتی هم فیرنگیستانا و هم ده کوللی-عالمه اعلان ائتسین... حوقوق و ایختییارات عیبارتدیر. 1) سربستی-میلّییه‌دن، 2) حوریتی‌کلمه‌دن، 3) حوریتی-قلمدن، 4) حوریتی-ویجدانیتدن و دینییه دن، 5) حوریتی-شیرکتدن و ایجماعه‌دن. محض بو مضمونلو سیاسی معاریفچی‌لیک ماهیتی داشییان مقاله‌لرین، آنالیتیک تحلیل‌لرین نتیجه‌سینده " ایرشاد " چی‌لار آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینی، سیاسی شوعورونو، ادبی-مدنی حراکاتینی غربه، اوروپایا یؤنلدیردی. عوموماً اونو دا قئید ائتمک یئرینه دوشر کی، شرق و غرب مدنیتی قارشی‌دورما شکلینده دئییل، عومومی وحدتده گؤتورولور، اینتقراسیانین واجیب‌لیگی اؤنه چیخاریلیردی.

علی بیگ حسین‌زاده، احمد کامال و موعلیم مدحت جؤدت اؤز یازی‌لاریندا شرق تاریخینه و ایسلام علمینه توخونور، شرقین مؤحتشم‌لیگینی، مدنی زنگینلیگینی تبلیغ ائدیردیلر. لاکین بو یازی‌لاردا شرق غربله اوز-اوزه قویولمور، ایکی فرقلی دونیاگؤروش کیمی تقدیم اولونوردو. مسیحیت دونیاسی و ایسلام عالمی تاریخینده آزادلیق آنلاییشینا موناسیبت بیلدیرن " ایرشاد " چی‌لار دؤولت و جمعیت موناسیبت‌لرینه آیدینلیق گتیریر، بو معنادا ایجتیماعی اینستیتوت‌لاری فورمالاشان اوروپانین بو ساحه‌ده خئیلی اؤنه چیخدیغینی شرح ائدیردیلر. فرانسه‌نین تیمثالیندا اوروپایا موناسیبت معیارینی موعین‌لشدیرمگه چالیشان ا.آغااوغلو " ایرشاد " دا دؤولتچی‌لیک تاریخی و نظرییه‌سیندن دانیشارکن آذربایجاندا دموکراتیک جومهوریت ایدئیاسینی اورتایا قویوردو.

ا.آغااوغلو " ایرشاد " این 26 مارس 1906-جی ایل ساییندا مونتسکیونین سیاسی فلسفی دوشونجه‌لرینه ایستیناداً یازیردی:

" دونیادا اوچ جور حؤکومت اولور؛ بیرینجیسی، ایستیبداددیر، بئله حؤکومتده کولّی ایختییار بیر شخصین الینده اولور؛ ایکینجیسی مشروطیه‌دیر، حاکیم‌لر موستبید اولسالار دا، قانون‌لار حاضیرلاییرلار، اؤزلری ده بو قانونا عمل ائدیرلر؛ اوچونجوسو، جومهوریت حؤکومتی‌دیر، بئله حاکیمیتده کولّی ایختییار خالقین الینده اولور. "

فعالیتینده تهدیدلر

" ایرشاد " این فعالیتینی و ا.آغااوغلونو تنقید آتشینه توتان‌لار کؤهنه فیکیرلی اینسان‌لار، موحافیظه‌کار شخص‌لر ایدی و بونو چوخ زامان ساده‌جه تنقید خاطیرینه ائدیردیلر.

قزئتین فعالیتینه منفی تاثیر گؤسترن مسله‌لردن بیری " ایرشاد " این یاییمینا تورکیه‌نین حاکیم سیاسی دایره‌لری‌نین قاداغا قویماسی ایدی. ا.آغااوغلونو " ایرشاد " این 23 فوریه 1907-جی ایل تاریخلی ساییندا یازیردی:

" سولطان عبدالحمیدین قزئته‌سی‌نین تورکیه‌یه کئچیریلمه‌سی شیدّتلی صورتده یاساق ائدیلدی، قاداغان اولوندو. سولطان ساراییندان بو خوصوصدا رسمی ایشارت ویقون بولموش بونون اوچوندور کی، ایکی هفته‌دن بری روسیه‌ پوستاخانه‌لری کیمسه‌یه بیر شئی وئرمییور، بانا گؤندریلن روزنامه‌لر دخی یئتیشمییور. "

قزئتین فعالیتی‌نین دایاندیریلماسینی آبونه آزلیغی دیل غلیظ‌لیگی، فیکیر مورکّب‌لیگی و ژورنالیستیکا تجروبه‌سی‌نین یئترینجه اولماماسی ایله باغلایان‌لار بو فاکتا دیقت یؤنلتمه‌لی‌دیرلر. ائله بو سببدن‌دیر کی، 20. عصرین اول‌لرینده کی مطبوعات نومونه‌لری حاقیندا خاطیره‌لرینده عبدالله شایق او دؤورون نشرلرینی قارانلیق گئجه‌ده بیر-بیری‌نین آردینجا یانیب-سؤنن اولدوزلارا بنزه‌دیردی. بو دؤورده آذربایجان مطبوعاتی‌نین ان پارلاق نومونه‌سی اولان " ایرشاد " یئنی‌لیکچی مطبوعات اورقانی کیمی اؤز میسیاسینی لاییقینجه داوام ائتدیریر، فیکیر و اینفورماسیا ایستحصالی ایله مشغول اولوردو. " ایرشاد " این گؤستردیگی یول عوموم‌خالق یولو اولدوغوندان سونرالار ایستر " موللا نصرالدین " چی مطبوع اورقان‌لار، ایسترسه ده " فیوضات " چی رومانتیک-فلسفی نشرلر اونون پرینسیپ‌لرینی داها گئنیش میقیاسدا داوام ائتدیردیلر. " ایرشاد " دان سونرا اونون اساس آپاریجی یازارلاری دؤورون موختلیف مطبوع نشرلرینده چالیشیر، میلّی ژورنالیستیکامیزین اینکیشافینا اؤز تؤهفه‌لرینی وئریردیلر. دؤورون بیر سیرا آپاریجی مطبوع نشرلری ایله یاناشی، " ایرشاد " دان سونرا فعالیته باشلایان " یئنی ایرشاد " و " چاریخچی " دئییلن‌لره ثوبوت‌دور. " یئنی ایرشاد " گونده‌لیک ادبی، علمی، سیاسی، ایقتیصادی قزئت، " چاریخچی " ایسه " یئنی ایرشاد " آ علاوه اولونان ساتیرا ورقه‌سی ایدی. " یئنی ایرشاد " این ایمتییاز صاحیبی و رداکتورو ی.احمدوف، باش رداکتورو مهدی بیگ حاجینسکی ایدی. قزئتین 1911-1912-جی ایل‌لرده جمعی 153 سایی ایشیق اوزو گؤرموشدو.

ا.آغااوغلو باشدا اولماقلا " ایرشاد " و ایرشادچی‌لارین فعالیتی آزاد جمعیت، موستقیل دؤولت و بوتؤو وطن ایدئیاسینا اساس‌لاندیغیندان، اؤز دؤورلرینده موحافیظه‌کار قووّه‌لرین آچیق-آیدین تضییق‌لرینه معروض قالمیشدیر. بو تهدیدلر، سهو یاناشما تاریخیمیزین شوروی دؤنمینده ده تکرار اولونموش، پان‌ایسلامیست و پان‌تورکیست دامغاسی ایله " ایرشاد " اوبیئکتیو تحلیلدن کناردا قالمیشدیر.