+0 بگندیم
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتی‌نین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمه‌لی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمه‌ین رسمی شخص‌لر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمه‌سینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدین‌لاشدی. بللی اولدو کی، ایداره‌ده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمه‌سیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آدام‌لارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیله‌مه‌میزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیق‌لشدیرمه‌میش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیل‌لرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئله‌سی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقه‌لرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئله‌سینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّت‌لشمه سورجی‌نین باشلادیغی و اینکیشاف مرحله‌سینده آذربایجاندان اولان یاریم فئودال‌لار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینف‌لرین نوماینده‌لری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفه‌لری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئودال‌لارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکه‌نین حاکیم دایره‌‌لری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نوماینده‌لری، حاکیم مونارشی‌یه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالاری‌نین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازی‌سی‌نین سرمایه‌سی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایران‌‌لاشیردی". اؤلکه‌نین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکه‌ده‌کی تورک‌لرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسه‌ده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوسته‌لیک، 1960-1970.جی ایل‌لرده، یئرلی سرمایه‌نین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژی‌دن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژی‌سینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیله‌بیلر.
یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازی‌نین یوخاری دایره‌لرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقام‌لاریندا تورک‌لرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووه‌یه چئوریلمیش بو طبقه‌لر، شاه سارایی‌نین تام تابع‌لیگینده و امرینده ایدی. بو ساحه‌لرده یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیف‌لر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوم‌لاری، بؤیوک بورژوازی‌نین و اسکی سویلو طبقه‌لرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئله‌لیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتی‌نین فعاّل قووه‌سی اولا بیله‌جک یوخاری صینیف‌لرین و طبقه‌لرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجه‌لری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزه‌قاچ مئیلینی شرط‌لندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدین‌لاری‌نین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیری‌نین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژی‌نین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسله‌ین‌لرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالی‌دیر. ایرانداکی تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی-میلّی احوال-روحیه‌سی‌‌نین اؤزونه مخصوص گؤستریجی‌سی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتوری‌نین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبت‌لری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گره‌ک‌دیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکه‌نین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئله‌لیکله ایرانداکی تورک آیدین‌لاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتی‌نین ایدئولوژی‌سینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبه‌سیندن بللی‌دیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدین‌لار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبهه‌یه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکت‌لری‌نین، اؤزل‌لیک‌له یاخین و اورتا شرقده‌کی حرکت‌لرین طرفداری کیمی گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میلّی موختاریت طلب‌لری‌نین مومکون اولا بیله‌جگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخی‌نین چئشیدلی دؤنم‌لرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالق‌لارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزل‌لیک‌له 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکت‌لر قونشو دؤولت‌لرین گوج ساواشی‌نین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورک‌لرین سایی‌نین آز اولمادیغی دین آدام‌لارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالی‌سینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتی‌نین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگه‌ده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتی‌نین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعه‌لیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آدام‌لاری آراسیندا علی شریعتی‌نین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییله‌نین و موحیطین یئتیشدیرمه‌سی اولان شریعتی، سوربونن‌ده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنه‌وی ایران دگرلرینی گونجل‌لشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچی‌لیگی‌نین سمبول‌لاریندان اولان شیعه‌لیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشی‌نین تملینده ده شوبهه‌سیز شیعه‌لیگه دؤنوش چاغری‌سی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلات‌لاری‌نین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلات‌لارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپ‌لاری، 1960-جی ایل‌لرین اورتالاریندا اؤیرنجی‌لرین، اورتا طبقه‌لرین اولان آیدین‌لارین و خیردا بورژووازی‌نین ایچیندن چیخمیشدی.
فدایی‌لر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییله‌سینده دوغولموش، کند مدرسه‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایل‌لرده توده‌نین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیم‌یوردوندا ادبیات فاکولته‌سینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایل‌لرده توده و دموکرات فیرقه‌سی‌نین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلات‌لانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهن‌دوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایل‌لرده تورک گنجلیگی‌نین میلّی مسئلهلره ماراغی‌‌نین آرتدیغینی گؤرولمکده‌دیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایل‌لرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلری‌نین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیل‌لرینی، ادبیات‌لارینی و موسیقی‌لرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریال‌لارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجی‌لیغی اؤرنک‌لریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسی‌نی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملی‌سی علیرضا نابدل‌ین "آذربایجان و مسئله‌‌ی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایل‌لرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچی‌سی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریک‌های فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقی‌نین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فدایی‌لر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلاری‌نین الینه کئچن علیرضا نابدل‌ین ایشگنجه‌لر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیله‌جگیندن احتیاط‌لاناراق پولیس خسته‌خاناسیندا اینتیحار ائتمه‌سی اولایی سول کسیم ایچینده دیل‌لره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدل‌ین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلات‌لارین اؤلکه‌ده‌کی میلّی مسئلهلره، اؤزل‌لیک‌له آذربایجان مسئله‌سینه ایلگیسی‌نین آچیق بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ضعیف دلیل‌لرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچی‌لیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیست‌لر، آذربایجانلی‌لارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئله‌لیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکون‌دور. "[9] یازیچی‌یا گؤره، "یوزایل‌لرجه بو تورپاق‌لاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلی‌نین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدل‌ین بعضی ایران تاریخچی‌لری‌نین تاریخه ضید شکیلده "صفوی‌لرین زورلا اهالی‌نین دیلینی تورک‌لشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلاری‌نین ایل‌لرله آیاق‌لاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایه‌لی تثبیتی ایله چوروتمه‌سی ده بو نؤوعدن‌دیر.
علیرضا نابدل‌ین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمه‌میشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقی‌نین) آدی ایله علاقه‌لی نابدل‌ین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفه‌ده بئله "آذری‌لر"، "تورک‌لر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلی‌لار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورک‌لر و تورک دیلی‌نین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشله‌دیلن "آذری‌لر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمی‌نین" اویدورماسی‌دیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچی‌‌لیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیل‌لرین (عیرقچی‌‌لیگین) اولماماسیندان ممنون‌لوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزل‌لیک‌له آذربایجانین تورک خالقینا یؤنه‌لیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورک‌لری زورلا فارس‌لاشدیرما چاغری‌لارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایسته‌میردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورک‌لرین سیاسی ساحه‌دکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایسته‌میر. شیخ محمد خیابانی‌نین ایرانین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌سیندن، قوزئی آذربایجاندان فرق‌لنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیران‌لیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایان‌لاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیری‌لیقچی‌لیق سالان‌لار اولاراق پیسله‌مکده‌دیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیل‌لرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسروی‌سی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدل‌ین یوکسک بَینمه‌سینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجی‌لیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّی‌لیگیندن دئییل ده خالقچی‌لیغیندان ایره‌لی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدل‌ین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفی‌دیر. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچی‌نین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیست‌لری و آری عیرقچی‌‌لری‌نین" دگرلندیرمه‌سیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجه‌سینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیت‌لری سیراسیندا (فئودال‌لار-کندلی‌لر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچی‌لری) میلّی پروبلم‌لر یوخ ایدی. آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماق‌لیق" آدلاندیریر. [12]
" پان‌تورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثری‌نین یئنی مرحله‌ده "میلّی تمایول‌لر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایل‌لرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیک‌لیک‌لرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگی‌نین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائله‌جه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایل‌لرده یئرلی میلّیتچی‌لیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدین‌لاری‌نین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچی‌سی، کندلی‌سی و کیچیک بورژوازی‌سینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلی‌دیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحات‌سیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورج‌لرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنک‌لری‌نین یاییملانماسی‌نین چتین‌لیگی و پولیس تعقیبی‌نین آرتماسینی گئرچک فاکت‌لارلا تصویر ائدندن، دئمه‌لی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایل‌لرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخص‌لرین یارادیجی‌لیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخص‌لری خیردا- بورژوا میلّیتچی‌لری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلی‌نین پایینا دوشور. بوتون ایران تورک‌لرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچی‌دیر.
علیرضا نابدل اثری‌نین سون بؤلومونده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیل‌لری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسی‌نین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچف‌چو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگه‌چی گنجلر" (جوانان ولایت‌گرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگه‌چی‌لیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدین‌لار و ایشچی‌لر آراسیندا میلّیتچی‌لیک مئیل‌لری؛ 2. "آذری کوتله‌لر، اؤزل‌لیک‌له آذربایجانداکی آذری کوتله‌لر آراسیندا میلّی مسئله‌نین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدل‌ین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورک‌لر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگه‌چی‌لیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پان‌تورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیله‌جگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچی‌لیگین آرتماسیندان راحات‌سیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچی‌لیگی عئینی تضادین ایکی طرفی‌دیر. بو تضادی دوزلده بیله‌جک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابی‌نین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزه‌سی‌نین، ایران خالقی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی‌نین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلری‌نین"، فارس شووینیزمی‌نین و" بؤلگه‌چی‌لیگ"ین پیسله‌نیلمه‌سی ایله بیتر. علیرضا نابدل‌ین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزه‌نین گوجلنمه‌سی سورجینده آذربایجان مسئله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فدایی‌لرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فدایی‌لرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایل‌لرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فدایی‌لرین ایدئولوق‌لاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیت‌لری آراسیندا میلّی آزلیق‌لار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیت‌لری قئید ائده‌رک یازیردی کی، آزلیق‌لارین حرکت‌لرینی "عومومی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعه‌لرله اؤلکه ده میلّی مسئله‌نین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتی‌نین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطن‌لری‌نین آزادلیغی و موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلی‌دیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین، میلّی قروپ و آزلیق‌لارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکه‌نین تورپاق بوتون‌لوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوه‌سینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمه‌سی‌نین ایلکین شرطی و تملی‌دیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّت‌لره و میلّی قروپ‌لارا موختارییت وئریلمه‌لی‌دیر. اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپ‌لارین چیخاری یئر آلمالی‌دیر. میلّی بؤلگه‌لرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومن‌لری تک ایران وطنی چرچیوه‌سینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقان‌لار اولمالی‌دیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قالیق‌لاری، 1950-جی ایل‌لرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمی‌نین باسقی‌لاری گوجلندیکجه فیرقه‌نین اسکی عوضولری فعّالیت‌لرینی کولتور ساحه‌سینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی موسکونون باسقی‌سی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیته‌سینی ساخلادی. سونراکی اون‌ایل‌لرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئله‌لیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئله‌نین حلینی ایران خالقی‌نین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمه‌لی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئله‌سی‌نین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایل‌لرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمه‌سی ضروری‌لیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئله‌نین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلم‌لری، بو باغلامدا آذربایجان مسئله‌سی‌نین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحه‌سینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحه‌سینده کی فعّالیت‌لرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنک‌لری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرک‌دیر. دفعه‌لرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیره‌سی غزلی چیخماق‌لا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیه‌نین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدل‌سیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدان‌لاری، یوخویا گئتمیش استعداد‌لاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلام‌الله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیره‌لر یوخاریدا دئییلن‌لره دلیل‌دیر. حبیب ساهر، کریم مشروطه‌چی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلام‌الله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچی‌لارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضی‌لری‌نین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتی‌نین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.
ماراقلی‌دیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقان‌لاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگی‌لره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقی‌نین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجی‌لاری‌نین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری‌نین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلام‌الله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدین‌لارین فارسجا و آنا دیل‌لرینده اؤزل‌لیک‌له 1960-جی ایل‌لرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنک‌لری توپلولاری تورک‌لر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدین‌لاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنله‌مک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیک‌لرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیک‌لردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایل‌لرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیم‌پور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لر‌ین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدین‌لاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنک‌لره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلام‌الله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبرال‌لاشدیغی 1960-جی ایل‌لرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدین‌لارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئله‌‌‌لردن بیری اولدو. بو کیتاب‌لار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریه‌یه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوم‌لرینده بو نظریه‌نین اساس‌سیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالی‌سی‌نین اسکی دیلی‌نین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرط‌لندیریلدیگینی ایدیعا ائدن‌لره جاواب اولاراق سلام‌الله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالاری‌نین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخی‌نین موباحیثه‌لی طرف‌لرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالی‌سی‌نین دانیشما] یازی دیلی‌دیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حال‌لاری دیل‌لرین قارشی‌لیقلی ایلیشکی‌سی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائده‌رک اونو آلتای دیل‌لری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلی‌نین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمه‌سی مسئله‌سی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبت‌لره و موباحیثه‌لره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبت‌لره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچی‌لارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالی‌سی‌نین اورگی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین و دویغولاری‌نین دیلی‌دیر. " [26]
تورک آیدین‌لاری عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمه‌سی اوچون کیچیک حجملی کیتاب‌لار یاییملاندی. [27] میلّی آیدین‌لار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیک‌دیر؛ بونا گؤره‌دیر کی دیل‌لری ایستیلا آلتیندا اولان میلّت‌لر باجاردیقلاری زامان‌لاردا اؤز دیل‌لرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایل‌لرده میلّی آیدین‌لارین احوال-روحیه‌سی‌نی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علی‌نین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدل‌سیز بیر قایناق‌دیر. اون ایل‌لرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علی‌نین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطه‌لی و آنلاملی جاوابی‌دیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بی‌طرف تنقیدینی قارشی‌سینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتی‌نین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمه‌ین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوم‌لرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساس‌لاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفی‌سی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایسته‌ین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایل‌لرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناق‌دیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدین‌لیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداش‌لاری‌نین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلی‌لیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلم‌لرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکده‌دیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقورد‌لارینا حیرص‌له‌نیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایل‌لرجه، میلیون‌لارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدن‌لریمیز و اونلارین یئرینی توتان‌لاریمیز، هر شئی‌یه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیل‌لر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّت‌لرینی و دیل‌لرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتی‌نین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایسته‌میر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجی‌نین ایلک مرحله‌سی‌نین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلم‌لره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیش‌لیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوق‌العاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچک‌لرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علی‌یه گؤره، ایسلامیت اؤنجه‌سی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجم‌لرین [فارس‌لارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتاب‌لاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافه‌لر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتاب‌لارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزه‌سه ده ایندیکی فارس‌لار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیست‌لرین ایسلامیت اؤنجه‌سی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییه‌لر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورک‌لری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدان‌لارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوی‌یه شاهنامه‌نی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ملک‌الشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداح‌لار هونرلری و باجاریق‌لارینی عرب، اؤزل‌لیک‌له تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراه‌لا یاناشان عیرقچی یازیچی‌لاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچی‌لاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلاری‌نین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئی‌یه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوران"، اؤزگه میلّت‌لره دیل و میلّیت تحمیل ائتمه‌ین تورک سولالری‌نین سیاستی‌نین بدلینی (جریمه‌سینی) چاغداش سویداش‌لاری اؤده‌ییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولاله‌لرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوق‌لاریندا یوزلرله کیچیک شاه‌لار، حؤکومت‌لر؛ تاریخ یازان لار، ادیب‌لر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گله‌جک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمه‌لری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیری‌دیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچ‌لار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزه‌ک‌لرینه و یوزلرله بئله شئی‌لره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکی‌لرینی آچیق‌لیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایه‌سینی اؤرنک گؤسترمکده‌دیر. او، شاعیر فردوسی‌یه الده اولان محدود قایناق‌لاری، اؤزل‌لیک‌له شاعیر اسدی‌نین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوی‌نین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّت‌لری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسی‌نین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیری‌لیق‌لار و قؤومو دوشمن‌لیک‌لر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارس‌لاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالان‌لارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایان‌لاری آشاغی‌لادی. محض بونا گؤره ده فردوسی‌یه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمه‌دی. سونرالاری فارس‌لار، فردوسی‌نین محمود غزنوی‌یه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیل‌لار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدین‌لیق گتیرن تبریزلی علی، فارس‌لارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتله‌یه‌رک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسی‌نین [آلبانیا] میلّی داستان‌لاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزل‌لیک‌له شاعیر اسدی‌نین یازدیغینی (2)؛ فردوسی‌نین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیره‌رک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارس‌لار، همان دیلسیزعجم‌لر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّت‌لری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علی‌نین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشی‌نین یئر آلماسی‌دیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثری‌نین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوم‌لرین آنا غایه‌سی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقه‌لی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمک‌دیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسان‌لیغین یارانما ساحه‌سی‌نین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیل‌لری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایره‌لی سورور. دونیا علمی‌نین اون ایل‌لرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئله‌‌‌دن سونرا ایندیکی تورک‌لرین و اونلارین اجدادلاری‌نین یاشاییش ساحه‌سی، اونلارین سایی مسئله‌لرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمه‌لره یول وئریر.
تورک توره‌ییش داستانی‌نین، اسکی تورک تاریخی‌نین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرط‌لرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخی‌نین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولاری‌نین اینجه‌لنمه‌سی آشاغی‌لیق کومپلکسینده اولان سویداش‌لاری‌نین بیلگی اسکیک‌لیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملی‌دیر. بورادا دیقتی چکن اؤزل‌لیکلردن بیری ده یازیچی‌نین موغول پروبلمینه یاناشماسی‌دیر. رسمی ایران تاریخچی‌لیگینده نیفرتله دانیشیلان موغول‌لار، ایرانا بدبخت‌لیک‌لر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغول‌لاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمان‌لیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزل‌لیک‌لرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچی‌نین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ایدیعالاری‌نین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخی‌نین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخی‌نین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولت‌لرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنه‌وی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکه‌دن اؤلکه‌یه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجه‌سینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلی‌لیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورک‌لر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمه‌دیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارس‌لیغا ووروب گؤزدن ایتن‌لر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارس‌لار و تورک‌لر آراسیندا بو ساحه‌ده جیدی فرق‌لرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّت‌لر اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورک‌لر ایله فارس‌لارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزل‌لیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزل‌لیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّت‌لری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایره‌لی سورولمکده‌دیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقله‌نیر. [40] تبریزلی‌یه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عرب‌لر، تورک‌لر، بلوچ‌لار، کوردلر، تورکمن‌لر و فارس‌لار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارس‌لارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورک‌لر) کیرایه‌چی استاتوسو وئریلمه‌سینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّت‌لرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علی‌نین میلّت و قؤوم آنلاییش‌لاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییش‌لاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالی‌سی‌نین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورک‌لرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدن‌لرین حیله‌سینی هله‌لیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداش‌لاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیه‌ده [سووئت‌لر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدن‌لرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگه‌لری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسم‌ا‌لله‌دان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئله‌دیر. "[43]
تبریزلی علی‌نین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداش‌لاری‌نین اسکی سیاسی تجروبه‌لردن درس آلماغا سسله‌مک‌دیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سبب‌لردن بیری سویداش‌لاری‌نین دبدبه اولان ایدئولوژی‌لره آلوده‌چی‌لیگی و اؤز میلّی پروبلم‌لرینی اونوتماسی‌دیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایره‌لی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایسته‌دیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانج‌لار، پئشه‌لر و قانون‌لار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مرام‌لارین و قانون‌لارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلی‌لیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایل‌لرجه ایران تورکلوگو میلّت‌لر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعه‌دن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبه‌میزدن و یانلیش‌لاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علی‌یه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلاب‌لار و قیام‌لار دؤورونده تورک‌لرین میلّت اولاراق چوخ یانلیش‌لاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤره‌سی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقه‌ده میلّی آدی‌یلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیست‌لر چیخدی و سونرا روس‌لار بیزیم اوستوموزده آمریکالی‌لار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفاده‌سینده مسئله‌نین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارس‌لار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیه‌لرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیم‌دیر.
پهلوی رژیمی‌نین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین طلب‌لرینه اعتینا گؤسترمه‌ین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیش‌لیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکی‌لرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوج‌لاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقی‌نین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورک‌لری فارس‌لاشدیرما سیاستی عیرقچی‌لرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمه‌دی. فارس‌لاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادت‌لری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیره‌نیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزل‌لیک‌له 1945-1946.جی ایل‌لرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایراده‌سینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکه‌سی" سایدیغینی بیلدیره‌رک، ایران یؤنتیمی‌نین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیله‌میشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارس‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایل‌لری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایل‌لر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحه‌سینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمه‌میشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالی‌نین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین و یازیچی‌لارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایل‌لرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالی‌نین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین سونوج‌لارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپ‌لاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامان‌لارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین‌زهرا شهری‌نین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامی‌سینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریله‌مه‌سینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوج‌لاریندان بیری ده تورک‌لر آراسیندا میلّت‌لشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجی‌نین سون درجه لنگیمه‌سی اولدو. بو مرحله‌ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین اؤنملی شرط‌لری حلّ ائدیمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله علاقه‌لی اساس‌لاندیرمیش آنلاییش‌لار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلی‌لیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارس‌لاشمیش مانقوردلار
تورک‌لرین تحصیل آلمیش طبقه‌سی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارس‌لاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسروی‌لر، رضازاده شفق‌لر،کاظم‌زاده‌لر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوج‌لاریندان بیری ده اؤلکه ده تورک‌لر ایله فارس‌لار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامان‌لار فارس‌لارین تورک‌لر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفه‌لرینه فارس‌لار حاقیندا کلیشه‌لر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجی‌سی اولاراق تبریزلی علی‌نین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارس‌لار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورک‌لر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین لنگیمه‌سی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژی‌سی‌نین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلات‌لانا بیلمه‌مه‌سی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازی‌لار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
