کول تیگین آبیده‌سی

کول تیگین داش یازماسی و یا کول تیگین آبیده‌سی کول تیگین‌ین قارداشی و گؤک‌تورکلرین خاقانی بیلگه خاقان طرفیندن 732 جی ایلده قارداشی آدینا، قارداشی‌نین خیدمت‌لریندن دولایی اونا دویدوغو مینّتی گؤسترمک مقصدی ایله تیکیلمیشدیر. بو کیتابه‌ده بیلگه خاقان دانیشیر.[1]

  تورکولوق‌لارین اورخون آبیده‌لری اولاراق آدلاندیردیقلاری داش‌یازمالاردان بیری اولان کول‌تیگین کیتابه‌سی تورک دیلی‌نین ان اسکی  اؤرنک‌لریندندیر. موغولیستاندا اسکی موغول پایتاختی قاراقورومون 32 کم. گونئی‌ینده، اسکی اویغور پایتاختی  قارابالاساغونون 28 کم گونئی‌ینده‌دیر.[2]بوْز بیر قرانیت قایا اوزرینده دوران دؤرد اوزلو بیر کیتابه‌دیر. اوچ اوزو (کؤک) تورکجه متندن؛ بیر اوزو (غرب اوزو) ایسه چینجه متندن عیبارتدیر.[3]

 18 ژوئیه 1889-دا روس اتنوقراف نیکولای یادرینتسئف طرفیندن تاپیلمیش و دانمارکلی فیلولوق  ویلهلم تومسن طرفیندن دانمارک کرال‌لیق آکادمی‌سی‌نین کوپنهاکده کی  15 دسامبر 1893 تاریخلی توپلانیشیندا اوخونموشدور.

بیلگه خاقان آبیده‌سی

بیلگه خاقان آبیده‌سی و یا بیلگه خاقان کیتابه‌سی، تورک دیلی‌نین ان قدیم کیتابه‌لریندندیر. اورخون آبیده‌لری اولاراق بیلینن آبیده‌لردن بیری‌دیر. 

بو آبیده بیلگه خاقانین اؤلوموندن (73) بیر ایل سونرا اوغلو تنگری خاقان طرفیندن دوزلدیلمیشدیر. بو آبیده ده ده یازیلان لار،کول‌تیگین آبیده‌سینده اولدوغو کیمی بیلگه خاقانین دیلیندندیر.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

اورخون آبیده‌لری‌نین یئرلشدیگی اراضی- موغولیستان

 موغولیستانین اورخون چایی یاخین‌لاریندادیر. بیلگه خاقان آبیده‌سیله کول‌تیگین آبیده سی آراسینداکی مسافه تخمیناً 1 کیلومتردیر. گؤی‌تورک یازیسی ایله یازیلمیشدیر. بعضی بؤلوم‌لری کول‌تیگین آبیده‌سیندن گؤتورولموشدور. اوندان فرقلی اولاراق کول‌تیگین‌ین اؤلوموندن سونراکی حادیثه‌لردن ده بحث ائدیر. هر ایکی آبیده‌نین ده اطرافیندا بالبال‌لار واردیر. بونلاری یوللیق خاقان یازمیشدیر.[۷]

تنگیر اوْردوْ

تنگیر اوْردوْ (قیرغیز: Теңгир Ордо)– یعنی تنگری‌نین خالقی. 2005-جی ایلده قیرغیزیستانین پایتاختیبیشککده قیرغیز میلّت وکیلی داستان ساریقولوف طرفیندن قورولان و تورکچولوگه اساسلانان تشکیلات.[1] [2][3][4] 

حاقیندا

  شوروی داغیلاندان سونرا بو رژیمدن قورتولان تورک خالق‌لاری یئنیدن اؤز کؤکلرینی و میلّی شخصیت‌لرینی آختارماغا باشلادیلار. بو اینکیشاف اوّلجه تاتاریستاندا 1990-جی ایل‌لرده، داها سونرا روسیه وقیرغیزیستاندا مئیدانا گلدی. تاتاریستاندا بو حرکاتین آدی اوّلجه  "‌بیزنینگ یول‌"  (بیزیم یولوموز) ایدی، لاکین سونرادان  "تنگریسم"  (تنگرچی‌لیک) داها تئز-تئز ائشیدیلیردی. زامان کئچدیکجه تنگریسم خالق آراسیندا گئنیش یاییلمیش بیر هوس اولماغی دایاندیردی و دؤولت طرفیندن دستکلنمگه و اینستیتوت‌لار قورولماغا باشلادی.

امل درگیسی

امل درگیسی — مستجب اولکوسال و 9 دوستو طرفیندن 1 ژانویه 1930-جو ایلده رومانی‌‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولان گونئی دوبروجا، حاجی اوغلو بازارجیق  شهرینده نشر اولونان بیر مدنیت درگیسی‌دیر.[۱] 

  درگی قیریم موباریزه‌سینی تورک و دونیا ایجتیماعیتینه چاتدیران موهوم بیر مطبوعات اورقانی ایدی.   

تاریخی

  ایکینجی دونیا ساواشیندا آلمان‌لارین روسلارلا ایمضالادیغی موقاویله‌لردن سونرا رومانی‌یا  گلمه‌لری، 11 ایل آرا وئرمه‌دن یاییملانان امل درگیسی‌نین باغلانماغینا سبب اولدو. تورکیه‌یه یئرلشن اولکوسال مستجب 20 ایل‌لیک فاصیله‌دن سونرا 1960-جی ایل نووامبرین 1-دن درگیسی آنکارادا یئنیدن نشر ائتمگه باشلادی. 1962-جی ایلین نووامبریندان سونرا درگی‌‌نین اینضیباطی مرکزی ایستانبولا کؤچدو. دایمی نشرینی، یئنی نسیل املچی‌لرین رهبرلیگی آلتیندا 1983-جو ایلدن 1998-جی ایله قدر، آنکارادا 48 صحیفه‌لیک درگی شکلینده داوام ائتدیردی.

  امل قیریم وقفی‌نین عومومی ییغینجاغیندا، امل درگیسی‌نین 3 آیلیق مودتده 2008-جی ایلده یئنیدن نشر ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. درگی‌‌نین صاحیبی امل قیریم وقفی آدیندان ظفر قاراتای، باش رداکتورو ایسه سایم عثمان قاراخان ایدی. امل درگیسی‌نین 2011-جی ایل سپتامبر آیی ‌نین 236-جی سایی ایله بیر داها نشر حیاتینی باشا ووردو. 

  23 آوریل 2015-جی ایلده سایم عثمان قاراخا‌نین اؤلوموندن سونرا ایستانبول قیریم درنگی‌نین نشر اورقانی‌نین باش رداکتورو اؤزگور قاراخان 2016-جی ایلده بو وظیفه‌یه تعیین ائدیلدی.[۲]

  درگی نشری عؤمرونو بیرلشمیش ایل‌لیک نؤمره‌لری ایله داوام ائتدیریر. 246/249 (2014) ایلده بیرلشن قیریمین ایشغالینا دایر خوصوصی مسله 2017-جی ایلین ژانویه‌سینده چیخمیشدیر. 

هومّت قزئتی

 " هومّت "  (قزئت) — آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک غئیری-قانونی قزئت،سوسیال-دموکرات  "هومّت "  تشکیلاتی‌نین اورقانی. 

حاقیندا

  1904-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده‌نین،مشهدی عزیز بیگوفون، ن.نریمانوفون، س.م.افندی‌یئفین، پ.آ.چاپاریدزه‌نین بیر آرایا گلمه‌سی ایله یارادیلان  " هومّت "  قروپو سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین داشیییجی‌لاری اولاراق نشریات ایشینی تشکیل ائتمگه باشلادیلار. قروپ ورقه‌لر و اینتیباهنامه‌لر بوراخیلماسینا، اونلارین اهالی آراسیندا یاییلماسینا چالیشیردیلار. 

نشری

هومّت پارتیاسی

هومّت پارتیاسی و یا هومّت سوسیال دموکرات موسلمان تشکیلاتی — آذربایجاندا و بوتون ایسلام دونیاسیندا ایلک میلّی سوسیال دموکرات تشکیلاتی.[۱]

هومّت پارتیاسی‌نین یارادیجی‌لاری. سولدان ساغا: مشهدی عزیزبیگوف، اژدر ملیکوف، اسدالله آخوندوف و محمد امین رسول‌زاده

تاریخی  

یارادیلماسی

  1904-جو ایلین آخیرلاریندا باکی کومیته‌سی نزدینده موسلمان سوسیال دموکرات  "هومّت"  تشکیلاتی یارادیلمیشدی.[۲]تشکیلات بیر قروپ آذربایجانلی دموکرات ضیالی‌نین تشبوثو ایله یارادیلمیشدی. اونلارین آراسیندانریمان نریمانوف، سلطان‌مجید افندی‌یئف، احمد بیگ آغایئف، محمد امین رسول‌زاده، مشهدی عزیزبیگوف، میر اسدالله میرقاسموف، محمد علی رسول‌زاده (رسول‌ اوغلو)، عیسی بیگ آشوربیگوف، قارا بیگ قارابیگوف، محمدباغیر آخوندوف، محمد حسن حاجینسکی، میر حسن مؤوسوموف، اژدر ملیکوف و باشقالاری وار ایدی. هومّت پارتیاسی‌نین صدری اوّل محمد امین رسول‌زاده، سونرا ایسهنریمان نریمانوف سئچیلمیشدیر. رسول‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله 1904–1905-جی ایل‌لرده ایلک کومونیست قزئتی اولان غئیری-لئقال  " هومّت "  قزئتی چاپدان چیخمیشدیر.  " هومّت "  فورمال اولاراق روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین شؤعبه‌سی کیمی یارانسا دا، اصلینده، موستقیل فعالیت گؤستریردی. 

 "    " بو قروپون موستقیل‌لیگینی موسلمان فهله‌لری ایله ایشین خوصوصیت‌لری شرطلندیریردی. تشکیلاتین محض بو فورمادا فعالیت گؤسترمه‌سی چوخ اوغورلو ایدی، چونکی بیزیم ایشیمیزده ائله مقام‌لار وار ایدی کی،  " هومّت "  موستقیل شکیلده چیخیش ائتمگه مجبور ایدی. "     س.م.افندی‌یئف    "  

  بعضی منبع‌لره اساساً، هله 1903-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده و اونون همفیکیرلری طرفیندن طلبه گنجلردن عیبارت اولان و سونرادان هومّتین اساسینی تشکیل ائدن  " آذربایجانین گنج اینقیلابچی‌لاری درنگی "  یارانمیشدی.   

  هومّتین 1917-جی ایله قدرکی فعالیتینی ایکی آسپکتده — بیر طرفدن بیر چوخ سیاسی مسله‌لرده (تعطیل و نوماییش‌لرده ایشتیراک ائتمک، بین المیللچی‌لیگین تبلیغی، دؤولت دوماسینا سئچکی‌لر و س.) روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی (بولشویک‌لر) باکی کومیته‌سی ایله بیرگه فعالیته، دیگر طرفدن ایسه هومّتین عوضولری یئرلی مطبوعات صحیفه‌لرینده موسلمان‌لارین میلّی لیاقت و حوقوق‌لاری‌نین تاپدالانماسی باره ده مقاله و چیخیش‌لارا گؤره نظردن کئچیرمک اولار.   

  هومّت ورقه لرینده چوخ واخت اؤزونو پارتیا آدلاندیریردی. بولشویک‌لرین پروقرامینداکی میلت‌لرین اؤز موقدّراتینی تعیین‌ائتمه پرینسیپی‌نین جلب‌ائدیجی‌لیگی و عومومیتله، سوسیال دموکراسی‌نین مؤوجود حاکیمیته موخالیف‌لیگی اؤز خالقینی میلّی اسارتدن قورتارماق اومیدی ایله یاشایان ضیالی‌لاری اونون سیرالارینا جلب ائدیردی.   

 "   بو جاوان نسیل موخالیف سوسیالیزمده تزاریزمه قارشی ان صادیق اولماسا دا، ان الوئریشلی موتّفیقینی گؤروردو.[۳]   محمد امین رسول‌زاده   "  

میلّی‌لشمک  

  جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی‌ دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر. 

  تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی‌ ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز. 

  دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی‌ ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرت‌دیر. 

  ایران حاکیمیتی‌نین آذربایجانا قارشی آیری‌‌سئچکی‌لیک سیاستی،

"‌21 آذر‌" سوی‌قیریمی و نتیجه‌لری حاقّیندا 

" من اینانیرام کی، اینسان‌لاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسان‌لیغی محو ائدیریک "  

  (فیلوسوف و هومانیتار علم‌لر ساحه‌سینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموی‌نین  " تک‌دیللی‌لیگین سونو "  کیتابی باره ده رأییندن) 

   1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوق‌لارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسان‌لارا - آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤره‌دیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکت‌لری، وحشی‌لیک‌لری، قتل و غارت‌لری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤره‌دیلمیش سوی‌قیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون  "قیسا سیاسی سؤزلوک‌"  کیتابیندا  "‌سوی‌قیریم"  ایفاده‌سینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم:  "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤره‌دیلن آکت‌دیر. بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سوی‌قیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّه‌لر ده تصدیق ائدیر کی، سوی‌قیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤره‌دیلمه‌سیندن آسیلی اولمایاراق، او، بین‌الخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر‌"‌.  

  آذربایجانلی‌لارا قارشی سوی‌قیریمی بؤیوک بیر حوزه‌ده - قوزئی و گونئی آذربایجاندا، شرقی آنادولودا روسیه، اینگیلیس و فرانسه کیمی قودرتلی دؤولت‌لرین اؤنجه‌‌دن ایشلنمیش پلان‌لاری اساسیندا 20. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق بو گونه کیمی حیاتا کئچیریلمیشدیر. بو سوی‌قیریم آکتی 624 ایل بؤیوک بیر اراضیده نوفوذ صاحیبی اولموش و حاکیمیت ائتمیش عوثمانلی ایمپراتورلوغونون چؤکدورولمه‌سی شرطلری داخیلینده ایجرا ائدیلمیشدیر. 

پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی

     پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین‌ سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.‌[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-‌ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.  

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.