+0 بگندیم
میلّی‌لشمک
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرت‌دیر.
الیفبا و ادبیات‌لاری‌نین مؤوجودیتی مین ایل قاباق‌لارا چیخاران و بونونلا کؤهنه بیر مدنیته صاحیب اولدوقلارینی ایدیعا ائدن میلّت‌لر بوش گؤرونتو اوچون دئییل، ایشته بو گون اوچون، بوگونکو جمعیتی-اقوامین ایمتاحانی اوچون حاضیرلانیرلاردی. و بو گون ده اؤزونو قانان هر میلّت سبی‌لیکدن قورتولماق، حدّی –روشده چاتماق و یا اونو کئچیب مرتبه‌یی-اهمیته یئتیشمک اوچون بوتون وار قووّه‌لرینی میلّی دیل و ادبیات‌لاری‌نین ترقّی‌سینه صرف ائتمکده و بو سعی‌ین درجه‌سی نیسبتده ایستیبداد و جهالتین پنجه‌یی-ظالیمیندن قورتولوب حوریّت و موساواتا نایل اولماقدادیرلار. چونکی بو گون ان آجی تجروبه‌لردن سونرا قطعی و موثبت بیر حقیقت اولاراق قبول ائدیلمیشدیر کی، اینسان‌لاری قارا جهالتدن، ایستیبداددان خیلاص ائدن یالنیز و یالنیز ادبیات‌دیر.
موستبید حؤکومتین، کئیفی ایداره‌نین، ظالیمانه اوصولون ان بؤیوک دوشمنی ادبیات‌دیر. ادبیات اولان یئرده ایستیبداد، ایستیبداد اولان یئرده ادبیات یاشییاماز. بو سببله ایدی کی، موستبید و ظالیم پادشاه‌لار کئیفی ایداره‌لری‌نین بقایی-داوامی اوچون ان زیاده موراجیعت ائتدیکلری تدبیر ادبیاتی قیسماق، حورّ مطبوعاتی یوخ ائتمکدی.
میلّی ادبیاتین سیلاحدان مین کره گوجلو، اهمیتلی اولدوغونو بو گون هر دورلو قایل و کشمکش‌لر ایچریسینده اولا-اولا ان زیاده غئیرت و سعی‌لرینی میلّی ادبیاتین ترقّی‌سینه، عولومون نشرینه صرف ائدیرلر. چونکی یاخشی بیلیرلر کی، خالق حوریّت و موساواتین قدرینی، لذتینی آنجاق و آنجاق اؤز میلّی دیل‌لری ایله آنلایا بیلرلر. و یئنه آنجاق بو آنلاییشلا حوریّت و ایستیقلالین موحافیظه‌سی اوغروندا فدایی-جان ائده بیلرلر.
ایشته بو دوشونجه‌لره گؤره‌دیر کی، بو گون خوصوصیتی-میلّیه‌نین یئگانه شوعاری اولان "میلّی دیل"-ین موحافیظه و ترقّی‌سی اوغروندا ان زیاده چالیشان‌لار سوسیالیست‌لردیر. بو ایسه اونلار اوچون طبیعی بیر قوصور دئییل، بلکه فضیلت‌دیر.
دوغرودان دا گؤروروز کی، دیل مسله‌سینده ان متعصب میلّتچی‌لیک ائدن‌لر یاریم‌مدنی هیندلی‌لر، افغان‌لار، تورکمان‌لار دئییل، مدنی اوکراینالی‌لار، پولیاک‌لار، بولشویک روس‌لار، سوسیالیست گورجولردیر.
عجبا بیز ناسیل؟
بورادا تورکجه‌میزین گؤیچک‌لیگیندن، تورک ادبیاتی تاریخیندن بحث ائده‌جک دئییلم. آنجاق بوراسینی یادا سالماق ایسته‌ییرم کی، فرانسیز دیلی غربده نه ایسه، یاخین شرقده ده تورک دیلی اودور.
غربده فرانسیز دیلی نه جور عومومی دیل خیدمتینی گؤرورسه، یاخین شرقده، یعنی قافقازیادا، ایرانین یاری‌سیندا، تورکیستاندا، روسیانین جنوبی غربینده، کریمدا، آنادولودا، روم ائلینده، سوریادا، ایراقدا تورک دیلی اؤیله‌جه عومومی دیل وظیفه‌سینی گؤرور. اورالاردا بیر تورک بیر آرپاووُزا، بیر عرب بیر کورده، بیر ایرانلی بیر گورجویه، بیر ائرمنی بیر روما، بیر یهودی بیر آسسورا مرام آنلاداجاغی زامان موطلق تورکجه سؤیله‌مگه مجبوردور. چونکی اونلارین هئچ بیری او بیری‌نین دیلینی بیلمز، لاکین هر کس آز-چوخ تورکجه بیلیر.
تورک دیلی اورالاردا بوتون دیل‌لره حاکیم‌دیر. تورکجه‌نین بو حاکیمیتی قارشیسینا ایمدییه قدر هئچ بیر دیل چیخمامیشدیر. هرچندی بیر واخت عرب و فارس دیل‌لری عوثمانلی‌لارین آز بیر قیسمینه، اونلارین رسمی یازی‌لارینا حاکیم اولموشدور. لاکین هئچ واخت عومومی خالقا، خالق ادبیاتینا حاکیم اولمامیش و اولا بیلمز ده. تورک دیلی‌نین یاخین شرقده کی حاکیمیتینه شاهیدلر آختارماق لازیم دئییل، اونونلا دانیشان 60-70 میلیون‌لوق بؤیوک بیر کوتله‌نین شاهیدلیگیندن داها مؤحکم نه اولا بیلر؟
تورکجه‌نین یازی و مطبوعات عالمینده کی ضعیف‌لیگینه گلینجه بوندان قوصور، بعضی‌لری‌نین ساندیغی کیمی، تورکجه‌نین اؤزونده، اونون اسکیک و قابالیغیندا دئییل، باشینا بلا ائتدیگی الیفباسیندادیر. دوغرودان دا تورکجه‌میزه دانیشیق و آهنگینی اولدوغو کیمی گؤسترمگه، یازماغا اصلا یارامایان عرب الیفباسینی قبول ائدندن سونرا اؤز وارلیغینی، اؤز ایستیقبالینی ایتیرمیش و بو گونه قدر عرب‌لیگه اسیر اولاراق حقیرانه عؤمور سورموشدور.
واخت‌دیر کی، حقیقی، ایجتیماعی بیر اینقیلاب ایله دیلیمیزی بوگونکو یاراماز و چیرکین الیفبا اسیرلیگیندن قورتاریب اؤز طبیعتینه، اؤز ایستیقلالینا اویغون بیر الیفبا قبول ائده‌لیم. و بونون سایه‌سینده دیلیمیزه دانیشیقدا قازاندیغی عومومی‌لیک شرفینی مطبوعاتدا دا قازاندیرالیم. و بو یول ایله خالقا ساواد اؤیره‌ده‌لیم، اونلارا قولایجا بیلگی و معاریف قاپیلارینی آچالیم.
هامی‌یا عومومی تعلیم وئره‌لیم، علمین لذتینی داتدیرالیم. و آنجاق بوندان سونرا جاماعاتدان حوریّت، عدالت و موساوات قانون‌لارینا تامامیله رعایتی، ایستیقلال یولوندا، خالقچی‌لیق اوغروندا جان وئرمگی ایستییه‌لیم.
یوخسا اؤزگه جور هامیسی بوش، هامیسی قاییرما، هامیسی کوی-کلک‌دیر. زامان، احتیاج و حیات بو گون بیزدن چوخ شئی‌لر گؤزلویور، داها جیدی، داها خئییرلی، داها عقیللی، داها علمی یولدا چالیشمامیزی طلب ائدیر.
قوردوغوموز خالقچی جومهوریتده هر زاددان قاباق خالقین موراد و منفعتینی نظره آلماق لازیم گلیر. جومهوریتیمیزین بونؤوره‌یی-اساسینی مئیدانا گتیرن قارا خالقین اوزونو آغارتماق، اوستلریندن جهالت قارانلیغینی قالدیرماق، معیشت آغیرلیغینی آتماق خالقچی‌لیغین شاه اثری، یئگانه وظیفه اولور.
خالقچی‌لار بو وظیفه و شاه اثرینی ایسه آنجاق میلّی ادبیات واسیطه‌سی ایله ووجودا گتیره بیلرلر.
میلّی ادبیات خالقچی‌لارین الینده پارلاق بیر مشعل‌دیر. آنجاق بو مشعل ایله خالق حوریّتین معناسینی دوشونر، موساواتین ایمکانینی قانار، عدالتین دوغرولوغونو گؤرر، ایستیقلالین قدر و قیمتینی بیلر.
شو قدر کی، میلّی ادبیاتین پارلاق بیر مشعل حالینی آلماسی، اوندان لاییقیله ایستیفاده ائتمک اوچون او میلّت، او خالق طرفیندن سئویلمه‌سی، اونا قیمت وئریلمه‌سی، اونا حؤرمت ائدیلمه‌سی شرط دیر. خوصوصیله بونا خالقدان آرتیق خالقچی‌لار، خالق ایداره‌سی باشیندا اَیلشن آغالار رعایت ائتمه‌لی‌دیرلر.
گؤره‌لیم بیزیم آغالاردا، بیزیم خالقچی‌لاردا بو هونر، بو فضیلت وارمی؟
ایشته، جان آلاجاق اصیل نؤقطه!
عمر فایق نعمان‌زاده
" آذربایجان " قزئتی، 21، 24 تشرینی-ثانی (نوامبر) 1919، نؤمره 327. 328
کؤچورن: عباس ائلچین
