اورمو تئوریسی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو
آردینی اوخو/ Ardını oxu
اورمو تئوریسی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو
موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری
عبدالقادر اینان
کؤچورن: عباس ائلچین
خوراسان و گورگان تورکلرینین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زامانیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبرینین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکردهسی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233) هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاجین و اونو سرکردهلریندن قُتَیبهنین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووهنی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبهنین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤکتورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکهسینه، یعنی سمرقند چئورهسینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکدهدیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار.
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو.
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصردهکی کؤک تورکلردهکی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه شهادتی سؤیلهییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضهسینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوهلری زامانیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی.
ابن فضلانین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبهیه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زامانیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله امویلر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووهنیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبههسیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور.
بو گون تورک میلتینین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللرینین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور.
ترجمان قزئتی
ترجمان قزئتی — 1883-1916-جی ایللرده قیریمین باغچاسارایشهرینده یایینلانان سیاسی ، ادبی و ایجتیماعی میلّی گوندهلیک ایدی.
عالم نسوان (قیریم تاتارجا: Alem-i Nisvan) دونیاداکی ایلک تورک-موسلمان قادین درگیسیدیر.[۱]"قادینلار دونیاسی" آنلامینا گلیر. عرب الیفباسی ایله قیریم تاتار دیلینده 1906-1912 ایللر آراسینداقیریمدا باسیلمیشدیر. باش یازاری، شفیقه خانیم قاسپیرالی (1886-1973) ایدی.[۲]
"عالم صبیان"- 1906-1912 ایللرینده قیریمتاتار دیلینده،باغچاسارایدا چیخان اوشاق درگیسی ایدی. "اوشاقلار دونیاسی" آنلامیندا اولان " عالم صبیان"، اسماعیل قاسپرالینین مطبعهسینده، "ترجمان" قزئتینین علاوهسی اولاراق باسیلیب نشر ائدیلیردی. روسیه تورکلرینین ایلک اوشاق درگیسی اولان "عالم صبیان" دا، گولونج حکایهلر، تاپماجالار، ناغیللار و چئشیدلی یازیلاری اوخوماق اولاردی. بونلار هم اوشاقلار هم ده موعلّیملرین فایدالانماسی اوچون ایدی.
محمدامین رسولزادهنین آذربایجان مجلیسینین آچیلیشینداکی نیطقی
مؤحترم مبعوثلار! آذربایجان جومهوریتینین ایلک مجلیسی - مبعوثانینی آچماق یوم سعادتی، سیز مؤحترم مبعوثلاری تبریک ائتمک شرفینین عؤهدهمه دوشمهسی ایله موفتخرم ،افندیلر (آلقیشلار). روسیادا ظوهور ائدن اینقیلابی - کبیر دیگر حقیقتلر آراسیندا بیر حقیقتی - باهیرهنی دخی اعلان ائتمیشدی. بو حقیقت میلّتلرین حقّی-حورّیت و ایستیقلاللاری ایدی.روسیا اینقیلابی طبیعتینده مؤوجود اولان روحا صادیق قالاراق طبیعی یولو ایله اینکیشاف ائتسه ایدی، میلّتلرین حوقوقونو تأمین ایله موختاریّتلردن موتشکّیل آزاد و دموکراتیک بیر روسیانی بیر آن اوّل تأسیس ائدهجکدی.او واخت طبیعی ایدی کی، روسیادا یاشایان موسلمانلارین دا حیاتی -سیاسیلری، دیگر محکوم میلّتلرله برابر، باشقا بیر طریقده جریان ائدهجکدی. میلّتلر کندی (اؤز) موقدّراتلارینین تعینینی پک صمیمانی بیر صورتده روسیا مجلیسی - مؤسیسانیندان گیزلهدیلر.فقط روسیادا اینقیلاب و دموکراتیزم نامینا ظوهور ائدن معکوس (مورتجع) بیر ایستیبداد نه گیبی (کیمی) خارابالیقلار یاراتدیغینی بیلیرسینیز.اینقیلاب نامینا حؤکمفرما اولان آنارشی و میلّتلرین حوقوقی-اعلانیندان سونرا یئریدیلن قاتی مرکزیّتچیلیک زاقافقازیا میلّتلرینی کندی باشلارینین چارهسینه باخماغا سؤوق ائتدی.زاقافقازیادان روسیا مجلیسی - مؤسیسانینا اینتیخاب اولونان مبعوثلار کندیلرینی وکیل ائدن جاماعاتین حوقوقونو زاقافقازیا "سئیمینی" تشکیل و اونو ایستیقلالینی ائتمکده گؤردولر.
عیرق، ائتنوس و میلّت
فرید علی اکبرلی
بعضاً اینسانلار میلّت، ائتنوس و عیرق مفهوملارینی سهو سالیرلار. حالبوکی بونلار بیر-بیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر.
اینسان عیرقلری
بیولوژی مفهوم اولان عیرق اینسانلارین آناتومیک، فیزیولوژی خوصوصیتلرینی بیلدیریر. اینسانلار فیزیکی جهتدن بیر-بیریندن فرقلنن تیپلر، یعنی عیرقلره بؤلونور. عیرقین دیل، عادت-عنعنه و میلّی مدنیّتله هئچ بیر علاقهسی یوخدور. موختلیف عیرقلرین نومایندهلری بیر-بیریندن درینین رنگی، بدن قورولوشو، کلّه، دوداق، بورون و گؤزلرین فورماسی کیمی صیرف فیزیکی خوصوصیتلرله فرقلهنیر.
کلاسیک تصنیفاتا گؤره اوچ بؤیوک عیرق وار: آوروْپوْید(avropoid)، نئفروْید(neqroid) و موْنقوْلوْید(monqoloid). لاکین موعاصیر زاماندا بیر چوخ عالیملر آوسترالوْیدلری(avstraloid) (اوسترالیا آبوْریگئنلرینی، پاپوُاسلاری)، آمریکانوْیدلری (آمریکا هیندولارینی) و کوْیسان عیرقینی (بوشمئنلری و قوْتتئنتوْتلاری) آیریجا عیرقلر سیراسینا داخیل ائدیرلر. بئلهلیکله ده بؤیوک عیرقلرین سایی آرتاراق آلتییا چاتیر. بؤیوک عیرقلرین ترکیبینده بیر سیرا کیچیک عیرقلر و یا آنتروپولوژی تیپلر وار (قافکازیوْن، پوْنتی، دینار، کاسپی، پامیر-فرقان تیپلری و س.).
بؤیوک عیرقلر: 1 - نئفروْید، 2 - موْنقوْلوْید، 3 - آوروْپوْید، 4 - آوسترالوْید، 5 - آمریکانوْید.
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات
رضا شاهین آشماسینین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئتدن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
"کاسپی" (قزئت) — باکیدا 1881-جی ایلدن روس دیلینده نشر اولونموش قزئت.
باکیدا روس دیلینده چیخان بورژوا قزئتلری ایچریسینده "کاسپی" قزئتی داها اوزون عؤمور سورموشدور. قزئتین 1881-جی ایلدن 1919-جو ایلهدک مودّتده 10 مین 65 نؤمرهسی چیخمیشدیر؛ ایلک 28 نؤمرهسی هفتهده ایکی دفعه،سونرا بیر مودّت هفتهده 3 دفعه چیخمیشدیر. "کاسپی" 1884-جو ایلین یانواریندان گوندهلیک نشره چئوریلدی. اوّللر قزئت 400-420 نوسخه تیراژلا چیخیردیسا، 1887-جی ایلده بو رقم 1000-ه قالخمیشدیر. همین ایلدن اعتیباراً قزئت مونتظم چیخماغا باشلامیشدیر. 1897-جی ایلده ایسه قزئتین تیراژی 2.400-ه قالخمیشدیر. "کاسپی" 1919-جو ایلده فعالیتینی دایاندیرمیشدیر.
حیات قزئتی
"اکینچی" قزئتی
اکینچی — آذربایجان تورکجهسینده یاییملانان ایلک قزئت. 1875-جی ایلده باشلایان نشریاتی 1877-جی ایلده بیتمیشدیر. ایلک سایینین بوراخیلدیغی 22 اییول آذربایجاندا "میلّی مطبوعات گونو" کیمی قئید اولونور. آیدا ایکی دفعه300-400 تیراژلا یاییملانمیشدیر. عومومیلیکده 56 سایی بوراخیلمیشدیر.
ایقبال (قزئت)
خالخال خانلیغی — مرکزی خالخال شهری اولماقلا آذربایجان خانلیقلاریندان بیریدیر.
تاریخی
خانلیغین یارادیجیسی امیرگونه خاندیر. امیرگونه خان امیرلی-آوشار نادر شاه قیرخلی-آوشارین اؤلوموندن سونرا گیلانین والیسی اولموشدو. سونرا طاروما باشچیلیق ائتمیشدی. امیرگونه خان آوشار فتحعلی خان آراشلی-آوشارلا بیرلشیب کریم خان زنده قارشی چیخدی. سونرا کریم خانین طرفینی توتوب فتحعلی خانی ساتدی. کریم خان اونو شیرازا "فخری قوناقلیغا" آپاریب عالی شورایا داخیل ائتدی.
"فیوضات" (درگی)
"فیوضات" (درگی) - ایجتیماعی درگی. بیر ایل عرضینده 32 سایی ایشیق اوزو گؤروب
آدی
درگینین ایلک ساییندا مرام و مقصدلرینی آچیقلایان علیبیگ حسینزاده "حیات و مئیلی-فیوضات" مقالهسینده فیوضات کلمهسینین معناسینی آچیقلایاراق یازیردی:
" مجموعهمیزه "فیوضات" آدی تصادوفی وئریلمییور، بو نام حیاتدان طبیعی اولاراق تولّود ائدییور... "فیوضات" لفظون "فیض"-ین جمیل-جمعی اولوب ریفاه و برکت، بوللوغا، مادّی و معنوی نئعمتلرین بوللوغونا، ترقّیات و کمالاتین شأنیه-تجلّیسینه دلالت ائدرسه ده، فقط اصل مفهومو سعادت و علی الخصوص سعادتی-معنویهدیر، حقیقی ذؤوق و صفالردن عیبارت بیر سعادتی-معنویهدیر. حیات ایسه معنایی باطینیسیله دایمی بیر مئیلی-سعادت، بیر مئیلی-فیوضاتدیر. "
"فیوضات" کلمهسی عربجه "فیض" سؤزوندن اولوب لوغوی معناسی بوللوق، برکت، نعمت، مووفّقیت، خئییر فایدا، لذت، حضّ، حیات گئرچکلرینی دویماق، درک ائتمک، اونلاردان حضّ آلماق، ذؤوق، فیض آلماق، فیضیاب اولماقدیر."