
انجمن (قزئت) - ۱۹۰۶-جی ایل اوکتوبر آیینین ۱۹-دان - ۱۹۱۱-جی ایلهدک تبریزده میرزه علی اکبر وکیلینین باشیازارلیغی ایله نشر اولونان مطبوع اورقان.
حاقّیندا
تبریزده مشروطه قانونو اعلان ائدیلدیکدن سونرا چیخان ۱-جی مطبوع اورقانی «روزنامه ملّی» («میلّی قزئت») اولوب. بیر مدت سونرا بو آد دا دَییشیلیب. «جریده ملّی» آدی ایله چیخدی. قزئت ۳۸ ساییندان «آذربایجان ایالت انجمنی»نین رسمی اورقانی کیمی فعالیت گؤسترهرک «انجمن» آدی ایله یاییلدی. قزئت ۱۹۰۶-جی ایل اوکتیر آیینین ۱۹-دان تبریزده میرزه علی اکبر وکیلینین باشیازارلیغی ایله نشر اولونوب. ایلک ایللرده هفتهده ۲ دفعه، محمود غنیزادهنین باش یازار اولدوغو ایللرده ایسه هفتهده ۳ دفعه چاپ اولونوب. قزئتین باشلیغیندا ۱۱-جی-۱۴-جو عصرده آذربایجانین آتابیگلر دؤولتینه منسوب اولان سونرالار ایسه قاجارلارین رسمی نیشانینا چئوریلن آسلان و گونش عکس اولونموشدو. قزئتین نشری ۱۹۱۱-جی ایلهدک داوام ائتمیشدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، «انجمن» مشروطه اینقیلابی دؤورونده ایشیق اوزو گؤرهن ایلک میلّی اورقان ایدی. بونونلا یاناشی، او دؤورده قبول اولونموش ایران و گونئیآذربایجان مطبوع اورقانلارینا تطبیق ائدیلن قایدالاردان یان کئچهرک، یعنی مطبوعات ناظیرلیگینین ایجازهسی اولمادان نشره باشلامیشدی. بو قزئت او دؤورده ایراندا آزاد مطبوعات آنلاییشینین ایلک قارانقوشو ایدی. قزئتین آدینین آلتیندا بو سؤزلر یازیلیردی:
خالقین و تاجیرلرین ایستگی اوزرینه بو قزئت چوخ ساده بیر دیلده یازیلیر.[۱]
آردینی اوخو/ Ardını oxu

ایراندا مین ایللیک تورک حاکمیتی
زلفیه ولییئوا
تورکلرین و فارسلارین ایلکین موناسیبتلرینین قیسا دَیرلندیرمهسی ایراندا مینایللیک تورک حاکمیتی باشلیغیندا اله آلدیغیمیز بو مؤوضو اساساً موسلمان تورکلرین بؤلگهدهکی حاکمیتلرینین اینجهلنمهسی و دَیرلندیریلمهسی ایله علاقهلیدیر. اؤلکهمیزده و ائلهجه ده اونون خاریجینده خصوصاً ایسلامدان اوّل ایران جوغرافیاسیندا قورولان بیر چوخ دؤولت و مسکونلاشان خالقلار اوزرینه چوخ سایدا تدقیقاتلار آپاریلمیشدیر. بو مؤوضودا گونئی آذربایجانلیلارینین (پروف. ذهتابی کیریشچی شبستری، پروف. جاواد هئیت و ب.) دا بؤیوک فعالیتلری اولموشدور. ایرانین تورکلر طرفیندن توتولماسیندان و بورادا حاکمیتی اله کئچیرمهلریندن اوّل دقّت ائدیلمهسی گرکن بیر نقطه ده ایرانی قروپلارین دونیانین بیر چوخ خالقلاری کیمی بو جوغرافیایا، موختلیف طبیعی، سیاسی و اقتصادی سببلرله گلیب یئرلشمهلریدیر. خصوصاً تورک تاریخینین ان حساس مسئلهلریندن بیری اولاراق گؤستریلن و اینجهلنن کؤچ مسئلهسینه فارس خالقینین تاریخینده هر ندنسه آز دقّت ائدیلمیشدیر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu

اورمو تئوریسی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو
آردینی اوخو/ Ardını oxu


تاریخ، اینسانلیغین و میلّتلرین یادداشیدیر. بو سببله، میلّتلرین حیاتیندا تاریخ شوعورو و بیلینجی اؤنملی بیر یئر توتار.
تاریخینی بیلمهین و شوعورونو داشیمایان میلّتلر یادداش و ایدراکلارینی ایتیرمیش چاشمیش کیمسهلره بنزرلر. بئله بیر دورومدا میلّتلرین یوکسلمهلری و یا میلّت خوصوصیتینی موحافیظه ائتمهلری و حتّی میلّی منلیکلرینی قورومالاری اولدوقجا چتیندیر. اینسانلیغین تکامولونده بو درجه اؤنملی اولان تاریخ، مدنیّتین یوکسلمهسی ایله پارالل اولاراق ایرهلیلهیر و میلّتلرین گلهجگینی حاضیرلاماقدا اؤنملی بیر رول آلار.
تاریخ شوعوروندان محروم اولان میلّتلر، میلّی بیرلیک و برابرلیگینی ده قورویا بیلمزلر. میلّی بیرلیگینی تأسیس ائده بیلمهمیش میلّتلرین یاشاماسی مومکون دئییل. تاریخ شوعورو ضعیف اولان میلّتلرده سیاسی و ایجتیماعی ساحهده چوخ بؤیوک پروبلِملرین یاشاندیغی بیر گئرچکدیر. ایجتیماعی و سیاسی بؤحرانلارین یاشاندیغی جمعیّتلرده ایسه اینسانلارین اؤزونه اولان گووَن دویغوسونون آزالدیغی و اؤز مدنیّتیندن اؤزگهلشدیگی گؤرولر. بو ایسه کیملیک دَییشیمی و بئیین کؤچونه سبب اولار کی بو دا ایجتیماعی و سیاسی حیاتدا تعمیری مومکون اولمایان فاجیعهلره گتیریب چیخاردار. بونون اوچون ده اؤز اینسان و جمعیّتیمیزی تاریخ شوعورو و بیلینجی ایچرسینده یئتیشدیرمهمیز گرکدیر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری
عبدالقادر اینان
کؤچورن: عباس ائلچین
خوراسان و گورگان تورکلرینین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زامانیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبرینین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکردهسی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233) هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاجین و اونو سرکردهلریندن قُتَیبهنین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووهنی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبهنین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤکتورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکهسینه، یعنی سمرقند چئورهسینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکدهدیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار.
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو.
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصردهکی کؤک تورکلردهکی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه شهادتی سؤیلهییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضهسینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوهلری زامانیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی.
ابن فضلانین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبهیه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زامانیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله امویلر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووهنیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبههسیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور.
بو گون تورک میلتینین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللرینین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور.
آردینی اوخو/ Ardını oxu


ترجمان قزئتی
ترجمان قزئتی — 1883-1916-جی ایللرده قیریمین باغچاسارایشهرینده یایینلانان سیاسی ، ادبی و ایجتیماعی میلّی گوندهلیک ایدی.
آردینی اوخو/ Ardını oxu


عالم نسوان (درگی)
عالم نسوان (قیریم تاتارجا: Alem-i Nisvan) دونیاداکی ایلک تورک-موسلمان قادین درگیسیدیر.[۱]"قادینلار دونیاسی" آنلامینا گلیر. عرب الیفباسی ایله قیریم تاتار دیلینده 1906-1912 ایللر آراسینداقیریمدا باسیلمیشدیر. باش یازاری، شفیقه خانیم قاسپیرالی (1886-1973) ایدی.[۲]
آردینی اوخو/ Ardını oxu

عالم صبیان (درگی)
"عالم صبیان"- 1906-1912 ایللرینده قیریمتاتار دیلینده،باغچاسارایدا چیخان اوشاق درگیسی ایدی. "اوشاقلار دونیاسی" آنلامیندا اولان " عالم صبیان"، اسماعیل قاسپرالینین مطبعهسینده، "ترجمان" قزئتینین علاوهسی اولاراق باسیلیب نشر ائدیلیردی. روسیه تورکلرینین ایلک اوشاق درگیسی اولان "عالم صبیان" دا، گولونج حکایهلر، تاپماجالار، ناغیللار و چئشیدلی یازیلاری اوخوماق اولاردی. بونلار هم اوشاقلار هم ده موعلّیملرین فایدالانماسی اوچون ایدی.
"عالم صبیان"، اوشاق درگیسینین 1911.نجی ایلینده چیخان ساییلاری(PDF)؛ Alemi-sibyan çocuk dergisinin,1911-ci yılında çıkan sayıları

محمدامین رسولزادهنین آذربایجان مجلیسینین آچیلیشینداکی نیطقی
مؤحترم مبعوثلار! آذربایجان جومهوریتینین ایلک مجلیسی - مبعوثانینی آچماق یوم سعادتی، سیز مؤحترم مبعوثلاری تبریک ائتمک شرفینین عؤهدهمه دوشمهسی ایله موفتخرم ،افندیلر (آلقیشلار). روسیادا ظوهور ائدن اینقیلابی - کبیر دیگر حقیقتلر آراسیندا بیر حقیقتی - باهیرهنی دخی اعلان ائتمیشدی. بو حقیقت میلّتلرین حقّی-حورّیت و ایستیقلاللاری ایدی.روسیا اینقیلابی طبیعتینده مؤوجود اولان روحا صادیق قالاراق طبیعی یولو ایله اینکیشاف ائتسه ایدی، میلّتلرین حوقوقونو تأمین ایله موختاریّتلردن موتشکّیل آزاد و دموکراتیک بیر روسیانی بیر آن اوّل تأسیس ائدهجکدی.او واخت طبیعی ایدی کی، روسیادا یاشایان موسلمانلارین دا حیاتی -سیاسیلری، دیگر محکوم میلّتلرله برابر، باشقا بیر طریقده جریان ائدهجکدی. میلّتلر کندی (اؤز) موقدّراتلارینین تعینینی پک صمیمانی بیر صورتده روسیا مجلیسی - مؤسیسانیندان گیزلهدیلر.فقط روسیادا اینقیلاب و دموکراتیزم نامینا ظوهور ائدن معکوس (مورتجع) بیر ایستیبداد نه گیبی (کیمی) خارابالیقلار یاراتدیغینی بیلیرسینیز.اینقیلاب نامینا حؤکمفرما اولان آنارشی و میلّتلرین حوقوقی-اعلانیندان سونرا یئریدیلن قاتی مرکزیّتچیلیک زاقافقازیا میلّتلرینی کندی باشلارینین چارهسینه باخماغا سؤوق ائتدی.زاقافقازیادان روسیا مجلیسی - مؤسیسانینا اینتیخاب اولونان مبعوثلار کندیلرینی وکیل ائدن جاماعاتین حوقوقونو زاقافقازیا "سئیمینی" تشکیل و اونو ایستیقلالینی ائتمکده گؤردولر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu

عیرق، ائتنوس و میلّت
فرید علی اکبرلی
بعضاً اینسانلار میلّت، ائتنوس و عیرق مفهوملارینی سهو سالیرلار. حالبوکی بونلار بیر-بیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر.
اینسان عیرقلری
بیولوژی مفهوم اولان عیرق اینسانلارین آناتومیک، فیزیولوژی خوصوصیتلرینی بیلدیریر. اینسانلار فیزیکی جهتدن بیر-بیریندن فرقلنن تیپلر، یعنی عیرقلره بؤلونور. عیرقین دیل، عادت-عنعنه و میلّی مدنیّتله هئچ بیر علاقهسی یوخدور. موختلیف عیرقلرین نومایندهلری بیر-بیریندن درینین رنگی، بدن قورولوشو، کلّه، دوداق، بورون و گؤزلرین فورماسی کیمی صیرف فیزیکی خوصوصیتلرله فرقلهنیر.
کلاسیک تصنیفاتا گؤره اوچ بؤیوک عیرق وار: آوروْپوْید(avropoid)، نئفروْید(neqroid) و موْنقوْلوْید(monqoloid). لاکین موعاصیر زاماندا بیر چوخ عالیملر آوسترالوْیدلری(avstraloid) (اوسترالیا آبوْریگئنلرینی، پاپوُاسلاری)، آمریکانوْیدلری (آمریکا هیندولارینی) و کوْیسان عیرقینی (بوشمئنلری و قوْتتئنتوْتلاری) آیریجا عیرقلر سیراسینا داخیل ائدیرلر. بئلهلیکله ده بؤیوک عیرقلرین سایی آرتاراق آلتییا چاتیر. بؤیوک عیرقلرین ترکیبینده بیر سیرا کیچیک عیرقلر و یا آنتروپولوژی تیپلر وار (قافکازیوْن، پوْنتی، دینار، کاسپی، پامیر-فرقان تیپلری و س.).
بؤیوک عیرقلر: 1 - نئفروْید، 2 - موْنقوْلوْید، 3 - آوروْپوْید، 4 - آوسترالوْید، 5 - آمریکانوْید.
آردینی اوخو/ Ardını oxu

آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات
رضا شاهین آشماسینین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئتدن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
آردینی اوخو/ Ardını oxu

کاسپی قزئتی
"کاسپی" (قزئت) — باکیدا 1881-جی ایلدن روس دیلینده نشر اولونموش قزئت.
تاریخی
باکیدا روس دیلینده چیخان بورژوا قزئتلری ایچریسینده "کاسپی" قزئتی داها اوزون عؤمور سورموشدور. قزئتین 1881-جی ایلدن 1919-جو ایلهدک مودّتده 10 مین 65 نؤمرهسی چیخمیشدیر؛ ایلک 28 نؤمرهسی هفتهده ایکی دفعه،سونرا بیر مودّت هفتهده 3 دفعه چیخمیشدیر. "کاسپی" 1884-جو ایلین یانواریندان گوندهلیک نشره چئوریلدی. اوّللر قزئت 400-420 نوسخه تیراژلا چیخیردیسا، 1887-جی ایلده بو رقم 1000-ه قالخمیشدیر. همین ایلدن اعتیباراً قزئت مونتظم چیخماغا باشلامیشدیر. 1897-جی ایلده ایسه قزئتین تیراژی 2.400-ه قالخمیشدیر. "کاسپی" 1919-جو ایلده فعالیتینی دایاندیرمیشدیر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu

حیات قزئتی
آردینی اوخو/ Ardını oxu

"اکینچی" قزئتی
اکینچی — آذربایجان تورکجهسینده یاییملانان ایلک قزئت. 1875-جی ایلده باشلایان نشریاتی 1877-جی ایلده بیتمیشدیر. ایلک سایینین بوراخیلدیغی 22 اییول آذربایجاندا "میلّی مطبوعات گونو" کیمی قئید اولونور. آیدا ایکی دفعه300-400 تیراژلا یاییملانمیشدیر. عومومیلیکده 56 سایی بوراخیلمیشدیر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu