​

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

عبدالقادر اینان

کؤچورن: عباس ائلچین

خوراسان و گورگان تورکلری‌نین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زاما‌نیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبری‌نین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکرده‌سی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233)  هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاج‌ین و اونو سرکرده‌لریندن قُتَیبه‌نین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووه‌نی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبه‌نین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤک‌تورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکه‌سینه، یعنی سمرقند چئوره‌سینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکده‌دیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار. 
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو. 
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصرده‌کی کؤک تورکلرده‌کی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه‌‌ شهادتی سؤیله‌ییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضه‌سینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوه‌لری زاما‌نیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی. 
ابن فضلان‌ین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبه‌یه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زاما‌نیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله اموی‌لر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووه‌نیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبهه‌سیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور. 
بو گون تورک میلتی‌نین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللری‌نین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور. 

خولاصه: اسکیدن موسلمان اولان تورکلر، شامانیست تورکلرین دوغودان و قوزئیدن گله‌رک عصر-عصر قاریشمالاری شامانیزم عادت و عنعنه‌لرین، حتّی عقیده‌لری‌نین، جانلیلیغینی موحافیظه ائتمه‌سینه سبب اولموشدو. اسکیدن موسلمان اولان بوخارا عولماسی 16. عصرده قازاق-قیرغیزلاری "موشریک" سایمیشلار. حالبوکی قیرغیزلار رسمی اولاراق چوخدان موسلمان ایدیلر. 
سولطان سنجر زاما‌نیندا سمرقند چئوره‌سینه گلن قارلوق تورکلری "موشریک" ساییلمیشلار. حالبوکی بونلار دا رسمی اولاراق موسلمان قارلوقلار ایدی. لاکین حیات طرزلری، پالتارلاری، عنعنه و عادتلری باخیمیندان، هیجرتین ایلک عصریندن بری موسلمان اولان بوخارا و سمرقند اهالیسینه اویغون گلمیردیلر. بونلارا ایلتحاق ائدن بیر سئیید حاقیندا بوخارا عالیملریندن بیری: 

الیس من الفحشاء ان یلبس امرؤ

ملابس لایرضی بها مؤمن متقی

یعز علی الدین الحقیقی ان یری

سلیل رسول‌الله فی زی قرلق

"بیر آدامین، موتّقی موسلما‌نین راضی اولمایاجاغی بیر پالتار گئیمه‌سی شرعاً خوش گؤرولمه‌یه‌جک بیر شئی دئییلمی؟ پئیغمبر اؤولادیندان بیر آدامین قارلوق قیلیغیندا مئیدانا چیخماسی ایسلام دینینده چوخ نادیر گؤرولموش حالدیر" دئمیشدیر. [4]
گؤرولور کی قارلوقلارین دینی دئییل، پالتارلاری بحث مؤوضوسودور. 
10. عصرین اورتالاریندا توپلو اولاراق موسلمان اولان بولغار تورکلرییله قاراخانلی دؤولتینه تابع تورکلرین 11-12. عصرلرده بؤیوک شهر و قصبه‌لرده یاشایانلارین ایسلام دینینی چوخ منیمسه‌میش اولدوقلاریندا شوبهه یوخدور. لاکین کند خالقی ایله کؤچری بویلارین موسلمانلیغی فورمالیته‌دن عیبارت ایدی. بونلارین موسلمانلیغی، 18. عصرده قیپچاق چؤللریندن کؤچوب قونان قازاق-قیرغیزلارین موسلمانلیغی کیمی شامانیزمله قاریشیق موسلمانلیق اولموشدور. 11. عصرده، باغداد کیمی خیلافت و ایسلام مدنیتی مرکزینده ایسلام تربیه‌سی آلان کاشغارلی محمودون "دیوان لغات الترک"او بو باخیمدان تدقیقه دَیر بیر اثردیر. اسکی شامانیست تورکلرین "بالالار حیمایه‌چیسی" دئیه تقدیس ائتدیکلری "اومای" آدلی ایلاهه‌نی ذیکر ائدرکن "قیل انه صاحب الولد" دئیه ایضاح ائدیر. معلومدور کی "صاحیب" هم بو گونکی آنلادیغیمیز معنادا ایستیفاده ائدیلدیگی کیمی هم ده "یولداش، تای" معناسینی وئرر. محمود کاشغاری اسکی شامانیست تورکلرین "بالا ایدیسی" دئدیکلرینی عربجه تام قارشیلیغییلا "صاحب الولد" دئیه ترجومه ائتمکله بیرلیکده "فی الربطن" دئیه علاوه ائده‌رک اومایی ایلاهه‌لیکدن چیخاریب "یولداش" ائدیر. بونونلا بیرلیکده تام اولاراق شامانیزمده‌کی اومایی خاطیرلاتما بو ایضاحی وئریر: 
و فی المثل للنساء اما یقا تبنسا اغل بولور مناه من خدم ذللک تجد الولد النسأ تتفالن بذلک. بورادا "خدم" دئییر. حالبوکی "تبنسا" سؤزو شامانیزمه گؤره ترجومه ائدیلسه "عبد عظم" دئییلمه‌سی لازیم ایدی. گرچکدن "یولداش" (سون) اوچون یاکوتلاردا و قازاق-قیرغیزلاردا قادینلار طرفیندن بیر تؤرن کئچیریلدیگینی ائتنوقرافلار تثبیت ائتمیشلر. 
کاشغاری‌نین "ایدیک" یعنی قورویوجو روحلارا نذیر اولاراق یوللانیلان حئیوان حاقینداکی ایضاحی دا شامانیزمده‌کی ایضاحدیر. بو گون بئله شامانیست تورکلرده ایزیک تؤره‌نی ان موهوم دینی تؤرنلردن بیریدیر. کاشغاری‌نین بو ایضاحلاریندان آیدین اولور کی 11. عصرده موسلمان تورکلرده ده بو عادت داوام ائدیردی. کاشغارلی محمود بو عادتی هئچ ده یادیرغامادان بئله توصیف ائدیر: "یونو قیرخیلماز، یوک وورولماز، بوش بوراخیلیر، صاحیبینه نذیر اوچوندور"لنذر لصاحبه". بو توصیفده‌کی "لصاحبه" تام شامانیزمده‌کی ایضاحدیر. ایزیک روحلاردان بیری‌نین مولکونه وئریلن حئیوان ساییلار. کاشغارلی ایسه بونو ایسلام دینینه گؤره "حئیوانین صاحیبی اوچون نذیر ائدر" دئیه آنلاماق و آنلاتماق ایسته‌میشدیر. 
11. عصرده دوغوداکی موسلمان تورکلر شامانیزمده‌کی یوغ(ماتم) تؤره‌‌نینی ده ایسلامیت باخیمیندان ایضاح ائده‌رک یاشاتماغا چالیشمیشلار ایدی. کاشغارلی محمود (بسیم آتالای ترجومه‌سی جیلد. 3 ص. 143) "یوغ، اؤلونو باسدیردیقدان سونرا دؤننلره اوچ و یا یئددی گونه قدر وئریلن طعامدیر" دئییر. حالبوکی یوغ شامانیست تورکلرده "اؤلولر کولتو" ایله باغلی ان بؤیوک تؤرنلردن بیریدیر. بو تؤرنده طعامین تک دیریلره دئییل، تکجه اؤلولره، خوصوصیله اؤلولره، ایکرام ائدیلدیگینه اینانارلار. محمودون موعاصیری اولان یوسوف حاجیب 11. عصرده تألیف ائتدیگی قوتادغو بیلیگ‌ده "یوغ آشی"نی ذیکر ائتمکده‌دیر. 
یا یوْغقا بوْلوُر آش اؤلوگ آتینا (میصیر نوسخه‌سی، 272)
شامانیزمین قووّتله حؤکم سوردوگو ایبتیدایی دؤورلرده "یوغ آشی" یاخود "اؤلو آشی" دئییلن تؤرن و آیین دوغرودان دوغرویا اؤلونو دویورماق و ممنون ائتمک اوچون کئچیریلمیشدیر. آلتای داغلاری‌نین مئشه‌لرینده ایبتیدایی یاشایان شامانیستلر بو گون بئله بو یوغ آیینینده اؤلویه "یئ ایچ! بیزه و حئیوانلاریمیزا توخونما!" دئیه خطاب ائدرلر و اؤلونون بو تؤرنده حاضیر اولدوغونا اینانارلار. 
گؤک‌تورکلرده یوغ تؤره‌‌نی‌نین چوخ طنطنه‌لی و مؤحتشم کئچیریلدیگینی اورخون یازیتلاریندان اؤیره‌نیریک. بورادا کول‌تگین اوچون کئچیریلن "یوغ" تؤره‌نی تصویر ائدیلمکده‌دیر. بو یاس تؤره‌‌نینه خیتای، تاتابی، چین، تبت، فارس، بوخارا، تورگَش، قیرغیز حؤکمدارلاری و یا تمثیلچیلری ایشتیراک ائتمیشلر. بو تؤرن دفن و جنازه تؤره‌نی دئییل "یوغ آشی" تؤره‌نی ایدی. 
آش (یوغ) تؤره‌نی سون زامانلارا قدر قازاق-قیرغیز تورکلرینده 7. عصرده‌کی کیمی بوتون احتیشامی ایله کئچیریلیردی. بیز اؤزوموز بو عادتلره تانیق اولدوق. قازاق-قیرغیزلار بو شامانیزم قالیغی اولان تؤرنه ایسلامی رنگ وئرمیشلر. 
یوزلرله چادیردان بیرینده موللا و قاریلر قرآن کریم اوخویور، ختم ائدیردیلر. باشقا تفرّوعات هامی شامانیزم عادتینه گؤره ایجرا ائدیلر. اؤلونون مزارینا قیمیز ساچیلار، ات پارچالاری آتیلار، کسیلن حئیوانلارین یاغلاریندان پارچالار آلینیب "تییئ بئرسین!" ("یعنی "اؤلویه دیسین!") دئیه اودا آتیلار. قرآن کریم اوخویان قاریلرین سسلرییله آغی (جوْکتاو) سؤیله‌ین قادینلارین سسلری بیر-بیریلرینه قاریشار. 
بیر چوخ روس ائتنوقرافلاری و تورکولوقلاری قازاق-قیرغیزلارین "آش یوغ تؤره‌نی" نی تصویر ائتمیشلر. و. رادلوف "Aus sibirien" آدلی کلاسیک اثرینده (2.جیلد ص. 485-487) بو تؤرنلردن بیرینی تصویر ائدیر. بو تؤرنه بئش مین آدام ایشتیراک ائتمیشدیر، 30 آت، 150 قویون کسیلمیشدیر. رادلوف بو تؤره‌‌نین ایچ اوزونو و تفررّوعاتینی گؤره بیلمه‌میش اولسا گرکدیر. شامانیزم عادتلریندن آنجاق اؤلونون میندیگی آتین قویروغونو کسدیکلرینی سؤیله‌ییر. لاکین "قیرغیزلارین دفن تؤرنلریندن باشقا موسلمانلارین دهشت دویدوقلارینی" یازیر. قازاق-قیرغیزلارین "یوغ" تؤرنلری سووئت(شوروی) حاکیمیتی‌نین ایلک 10 ایلی ایچینده آلتایلاردا داوام ائتمیشدیر. [5]
کاشغارلی محمود بیر چوخ شامانیزم عادت و اینانجلارینی تثبیت ائتمیش و هئچ بیر یئرده "نعوذ بالله" اصطلاحیندان ایستیفاده ائتمه‌میشدیر. آیدین اولور کی 11. عصرده بو شامانیزم قالیقلارینا ایسلامی بیر شکیل وئریلمیشدی. 
کاشغارلی محمود ایله بالاساغونلو یوسوف خاص حاجیب‌ین اثرلرینی یازدیقلاری زاماندا قاراخانلی تورکلری‌نین موسلمانلیقلاری آنجاق بیر عصرلیک ایدی. بو دؤورده شامانیزم عنعنه‌لری‌نین چوخ جانلی اولماسینا چاشیلماز. لاکین عئینی اؤلکه‌ده مین ایل سونرا آپاریلان آراشدیرما و اینجلمه‌لرله شامانیزمین ایسلام پرده‌سینه بورونه‌رک یاشادیغی تثبیت ائدیلمیشدیر. دیقّته دَیر بو کی ائتدیکلری، شامانلیقدان باشقا بیر شئی اولمایان دوغو تورکیستان باخیجیلاری (یئرلی تعبیره گؤره "اویون"لاری) اؤزلری‌نین پیرلری اولاراق حضرت فاطمه‌نی تانییارلار. گویا حضرتی فاطمه‌یه بو صنعتی جبرائیل اؤیرتمیش ایمیش. رسمی اولاراق موسلمان اولان بو شامانلار، باشقا صنعت موتخصیصی کیمی، اؤزلرینه مخصوص لوْنجا تشکیل ائتمیشلر و بونون توزوگو اولاراق بیر ریساله ده یازمیشلار. بو ریساله‌یه "ریساله‌یی پری‌خان" یاخود "پری خانلیق ریساله‌سی" آدینی وئرمیشلر. [6] بو آد، اسکی بودیزمده‌کی "بورخان" (بودا) آدی‌نین کیتابا اویدورولماسیندان باشقا بیر شئی دئییل: "پورخان"ای "پری اوخویان" (پئری‌خان) شکلینه سوخموشلار، گویا بئله‌جه ایسلامی بیر شکیل وئرمیشلر. مالوْو طرفیندن تصویر ائدیلن تؤرنله آلتای قاملاری‌نین، یاکوت اویونلاری‌نین تؤرن و آیینلری آراسینداکی فرق، بو موسلمان شامانلارین "ایشه باشلادیم بسم الله!" دئمه‌لریندن و آلتای قاملاری‌نین تانریلاری یئرینه پئیغمبر و ایسلام عزیزلرینی سؤیلمه‌لریندن عیبارتدیر. دوغو تورکیستا‌نین اسکی شامانلاری، هر پئشه موتخصیصی کیمی، زاما‌نین و موحیطین ضرورتلرینه اویغون گله‌رک اسکی ایلاهلارینی آتمیشلار، بونلارین یئرینه پئیغمبرلری، ولیلری سوخماقلا صنعتلرینی یاشادا بیلمیشلر. بونلارین پارلاق آیینلری، ایستیغراق حالینا گلدیکلری زامان ائتدیکلری مؤعجیزه‌لر، جاهیل خالق اوچون اووسونچو خوجالارین "اوف-توف"لریندن داها چکیجی اولموشدور. اووسونچولوق دا شامانلیق قالیغی اولماقلا بیرلیکده زوراکی ایسلاملاشماغا چالیشدیغی اوچون تام معناسییلا تردّد ائتمیش شامانلیقدیر. شامانلیغین گئرچک تمثیلچیلری اولان یئرلرده اووسونچولوق یاپیشا بیلمیر. سؤزون قیساسی: دوغو و باتی تورکیستان موسلمانلاری آراسینداکی اسکی شامانیزمین سون تمثیلچیلری‌نین هله یاشاماقدا اولدوغو گؤرولور. 
باتی تورکیستان موسلمانلاری آراسیندا دا شامانیزم عنعنه‌لرینه راست گلینر. سمرقند چئوره‌سینده اولدوغوم سیرالاردا، هیجرتین بیرینجی عصریندن بری ایسلام مرکزلریندن بیری اولان بو دییارین یاخینینداکی "چوبان آتا" تپه‌سینده کئچیریلن بیر دینی تؤرنده اولدوم. تؤرندن سونرا هر کس آغاجلارا پارچا باغلادی. یانیمدا اولان آیدین بیر اؤزبک منه باشقا بؤلگه‌لرده‌کی زیارتگاهلار حاقیندا بو معلوماتی وئردی: 1) اوُسمات یا‌نیندا (سمرقنددان ایکی گونده‌لیک مسافه‌ده) باغ مزار بولاغی واردیر. بولاق اوزرینده توغ آسیلمیش، بورادا هر ایل قوربان کسرلر؛ 2) یئنی کوُرگان دایاناجاغی  چئوره‌سینده سعد وقاص مزاری واردیر. چئوره‌سی باغلی پارچالارلا دولودور. مزار اوزرینده توغ واردیر. پارچا اولمازسا هئچ اولمازسا بیر مونجوق یاخود آتین یالیندان، قویروغوندان بیر قیل بوراخیلمالیدیر؛ 3) خواجه سنگی حاقّ، داش اولموش بیر ولی‌دیر (حالبوکی اوزرینده سانسکریتچه بودا اصطیلاحی یازیلمیش بیر بودا هئیکلیدیر). بونا قوربان کسرلر؛ پارچالار باغلارلار؛ 4) خوجند شهری چئوره‌سینده "اؤولیا تیرئک" (یعنی اؤولیا قاواق) واردیر. اوشاغی اولمایان قادینلار بو آغاجین آلتیندا دوعا ائدرلر، پارچا باغلارلار، [7] 5) اورگوت قصبه‌سی چئوره‌سینده حضرتی بشیر مزاری واردیر. یا‌نینداکی قوجا چینار آغاجی موبارک (قوتلوق) ساییلار. بو آغاجا او قدر چوخ پارچا باغلانمیشدیر کی بوداقلاری گؤرونمز؛ 6) شیرآباد قصبه سی چئوره‌سیندکی قاراتاغ موقدّس ساییلار. داغین تپه‌سینده بیر اؤولیا مزاری اولدوغونا اینانارلار. بورا اؤزبک‌لاکای بویونون زیارتگاهیدیر. هر ایل بورا توپلانیب قوربان کسرلر، آغاجلارا یئنه پارچا باغلارلار. اؤزبکلر آراسیندا خسته‌لره باخان و شامان آیینی ائدن بخشیلر ده واردیر. 
بو اؤلکه هیجرتین بیرینجی عصریندن بری ایسلام مملکتی اولموشدور. بؤیوک فقیه‌لر، حدیث عالیملری، ایسلام موجاهیدلری، بؤیوک متصوفلر یئتیشدیرمیش اؤلکه‌دیر. بونا باخمایاراق شامانیزم عنعنه‌لری موسلمان ولی‌لرین اویدورما مزارلارینا سیغیناراق مین ایل یاشاماسینی تأمین ائتمیشدیر. 
تورکیستان تورکمنلرینده ده اسکی شامانیزم عنعنه‌لری پورخان دئییلن خالق حکیمی طرفیندن داوام ائتدیریلمکده‌دیر. تورکمن فولکلورو توپلاندیقجا شامان دوعالاری و ایلاهیلری مئیدانا چیخماقدادیر. 
9-11. عصرلرده ایراندا، الجزیره‌ده، میصیرده یئرلشن تورک قؤوملری‌نین شامانیزم عنعنه‌لرینی یاشادیب یاشاتمادیقلارینی بیلمیریک. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی اوغروندا جهادلار ائدن آنادولو و آذربایجان اوغوزلاری‌نین "موسلمانلیقلاری‌نین 14. عصرده‌کی ماهیتی حاقیندا دده قورقود حیکایه‌لریندن و موختلیف طریقت شئیخلری‌نین منکیبه‌لریندن اؤیرنه بیلیریک. 
دده قورقود حیکایه‌لرینده شامانیزم کولتلریندن داغ، سو، آغاج، کولتلری چوخ آچیق اولاراق گؤزه دَیمکده‌دیر. دیرسه‌خان اوغلو بوغاح حیکایه‌سینده آناسی اوغولونون باشینا گلن فلاکتی داغ روحوندان بیلمیش اولاجاق کی "اوتلارین بیتمه‌سین، سولارین آخماسین، ماراللارین داشا دؤنسون!" دئیه داغا خطاب ائدیر. شامانیزمده روحلارا قارشی بعضاً بئله "کارگیش" ،یعنی قارغیش دا دئییلر. آلتایلی شامانیست اوْودا مووفّق اولا بیلمزسه مئشه روحو اوچون قاییردیغی صنمی کوچه‌یه آتار و اونا قارشی سؤیر. 
سالور قازان خانین اوغلو اوروز آغاجا بئله خطاب ائدیر: 
آغاج آغاج دئرسم سانا ارینمه آغاج 
مکّه ایله مدینه‌‌نین قاپیسی آغاج 
موسا کلیمین عصاسی آغاج 
بؤیوک بؤیوک سولارین کؤرپوسو آغاج

قارا-قارا دنیزلرین گمیسی آغاج 

شاهی مردان علی‌نین دولدولونون  یهری آغاج 

ذولفقارین، قینی ایله قبضه‌سی آغاج

اگر اردیر، آرواددیر قورخوسو آغاج 

باشین آلا باخار اولسام، دیبسیز آغاج

دیبین آلا باخار اولسام، باشسیز آغاج 
منی سنه آسارلار گؤتورمه‌گیل، آغاج 

…
آغاجا خطاب اولاراق دئییلن بو سؤزلردن موسا کلیم، شاهی مردان علی کیمی سؤزلر چیخاریلسا آلتایلی شامانیستلرین موقدس آغاجلاری اوچون سؤیله‌دیکلری ایلاهیلریندن فرقی یوخدور. [8]
سالور قازان سویا خطاب اولاراق بئله دئییر: 
چاغنام-چاغنام قایالاردان چیخان سو 
آغاج گمیلری اوینادان سو 
حسن ایله حسین‌ین حسرتی سو 
باغ و بوستا‌نین زینتی سو 
عایشه ایله فاطمه‌نین نیکاحی سو 

...
قارا باشیم قوربان اولسون سویوم سنه! 
بو دا آلتایلیلارین چای و گؤل روحلارینا (یئرسویا) سؤیله‌دیکلری ایلاهیلردن فرقسیزدیر. 
اسکی اوغوز بویلاری‌نین حیاتینی، عنعنه‌لرینی عکس ائتدیرن دده قورقود حیکایه‌لری 12-14. عصرلرده دوغو آنادولودا یاشایان اوغوز بویلاری آراسیندا، شوبهه‌سیزدیر کی، چوخ سؤیلنمیش حیکایه‌لردیر. بو حیکایه‌لری ایضاح ائدن و دینله‌ین اوغوزلار و بو حیکایه‌لری کیتاب شکلینه سوخان اوزان یازارلار شوبهه‌سیز کی بو حیکایه‌لرده‌کی حیاتی یاشاییرلار، اورادا دئییلن اینانج و عادتلری یادیرغامیردیلار. بونلار موسلمان ایدیلر. بیزانس سرحدلرینده اعلایی کلمه‌الله اوچون جهاد ائدیردیلر. لاکین موسلمانلیقلاری "آری سودان دستماز آلیب ایکی رکعت ناماز قیلماق"دان (او دا سیخیشدیقلاری زامان) عیبارت ایدی. بونلارین آذان اوخویان مؤذنینلری ده "تات اری" یعنی ایرانلی، یاخود ایرانلاشمیش بیر طلبه ایدی. بونو دیرسه خا‌نین بو سؤزلریندن آنلاماق مومکوندور: 
سالخیم سالخیم دان یئللری اسدیگینده 
ساققاللی پوز آچ توغرای سایرادیقدا 
ساققالی اوزون تات اری بانلادیقدا… 
یعنی "سحر نامازینا ساققالی اوزون تات سسلندیکده" دئییر. دئمک کی 14. عصر اوغوزلاردان ایماملیق و مؤذینلیک ائده بیله‌جک آدام اؤز آرالاریندان چیخمیردی. بو باخیمدان بو اوغوزلارین دورومو 18. عصر آنادولو یوروکلری ایله 19. عصر قازاق-قیرغیزلارین دوروموندان فرقسیز اولموشدور. 
14. عصر اوغوزلاریندا یاس و اؤلو آشی تؤرنلری اسکی شامانیست اوغوزلارین تؤرنلریندن آز فرقلی اولموشدور. دده قورقوددا تصویر ائدیلن ماتمده گؤرولن اوز جیریب، ساچ یولوب آغلاماق، قیشقیرا چاغیرا آغی سؤیله‌مک، آغ چیخاریب قارا گئیمک، اؤلونون میندیگی آتین قویروغونو کسمک، آت کسیب آش وئرمک تامامییلا شامانیزمین اؤلولر کولتونه مخصوص آیینلرینده‌کی عونصورلردیر. اوغوز قهرمانی دؤیوشه گئدرکن یاخینلارینا "اوچ ایل گؤزله، گلمزسم منیم اؤلدوگومو بیل، آیغیر آتیمی کسیب آشیمی وئر" دئییر. بئیرک آدلی بیر قهرمان اؤلمک اوزره ایکن یولداشلارینا "آغ بوز آتامین قویروغونو کسینیز!" دئییر. بئیرک اؤلدوکدن سونرا "آغ بوز آتین قویروغونو کسدیلر. قیرخ اللی ایگید آغ چیخاریب گؤی ساریندیلار، ساریقلارینی یئره ووردولار. بئیرک دئیه چوخ آغلادیلار…" آغی سؤیله‌یرکن اوغوز قادینلاری اوزلرینی جیرارلار، ساچلارین یولاردیلار. "بئیرگین آتاسی ساریغینی قالدیریب یئره چالدی. چکدی، یاخاسینی جیردی، اوغول، اوغول دئیه اینله‌دی. آغ بورچوکلو آناسی بولدور بولدور آغلادی. گؤزونون یاشینی تؤکدو. آجی دیرناق آغ اوزونه چالدی، قارغی کیمی ساچینی یولدو. بئیرگین یاووقلوسونا خبر اولدو. بانی چیچک قارالار گئیدی، آغ کافتا‌نینی چیخاردی؛ گوز آلماسی کیمی آل یاناغینی جیردی. بونو ائشیدیب قییان سلجوق اوغولو دلی دوندار آغ چیخاردی قارا گئیدی، یار و یولداشلاری آغی چیخاریب قارا گئیدیلر. قالین اوغوز بیگلری بئیرک اوچون "عظیم یاس توتدولار." 
اؤلونون میندیگی آتین قویروغونو کسمک عادتی قازاق-قیرغیزلاردا، قوموقلاردا سون زامانلارا قدر قووّه‌ده اولان بیر عادتدیر. دؤیوشلره فدایی اولاراق گیرنلر ده آتلاری‌نین قویروغونو کسردیلر. بو عادت تورکیستان خانلاریندان داشکند خانی محمود خان و قارداشی احمد خا‌نین، شئیبانی محمد خان ایله دؤیوشن عسگرلرینده گؤرولموشدور. محمد خا‌نین شاعیرلریندن محمد صالح بیگ بو عسگرلری توصیف ائدرکن بئله دئییر (شئیبا‌نی نامه وامبئری نشری ص. 268 ) :
توزوبن رزم قیلور واخت اساس 
آسیب آت بوینیگا بیر طورفه قوتاس 
لیک اؤلگن آتی‌نین قویروغو اوْل 
بگلری خانلاری‌نین بویروغو اوْل 
هر حالدا اؤزبکلرده و تئیمور چاغاتایلاریندا بو عادت اونودولموش اولسا گرکدیر کی محمد صالح بو قویروقلاری "اؤلن آتلارین قویروغو" ظن ائتمیشدیر. بونونلا بیرلیکده چاغاتای لوغتلرینه "آت قویروغونو کسمک" معناسینا "توُللا" سؤزو ایستیفاده ائدیلیر کی "آتی‌توُل ائتمک" دئمکدیر. 
شامانیزم ماتم تؤره‌‌نینده آتین قویروغو کسیلدیگی کیمی، اؤلونون آروادی‌نین ساچلاری دا، ماتم و دوللوق علامتی اولاراق، کسیلردی. 
آلتای داغلاری‌نین قوزئی طرفلرینده مئشه‌لیک بؤلگه‌لرده یاشایان و هله شامانیزمدن خیلاص اولا بیلمه‌ین بئلتیر تورکلری اؤلولرینی شامان عادتینه گؤره باسدیردیقدان سونرا دول قالان آروادی‌نین ساچ هؤرگولرینی اورتاسیندان کسر[9] دیقّته دَیر بو کی شامانلیق تؤره‌‌نینده‌کی بو عونصورون چوخدان موسلمان اولان و ایسلام دینی اوغروندا دؤیوشن آیدین اوغوللاریندا دا بیر عادت اولاراق یاشادیغینی گؤروروک. 
فاتح‌ین وزیری محمود پاشا آدینا یازیلان "دستورنامه‌ انوری" ده آیدین اوغلو محمد پاشا‌نین اؤلوموندن بحث ائدیلرکن، ماتم علامتی اولاراق اوغلو اوُمور بیگین ساچینی کسدیگی دئییلمکده‌دیر. 
خسته محمد بیگ اؤلر آرادان گئدر 
کسدی پاشا ساچین آندا آه ائدر[10]
دئمک کی آیدین اوغوزلاری 14. عصرین اورتالارینا قدر ماتمده ساچ کسمه عادتینه رعایت ائتمیشلر. بو عادت شامانیزمده چوخ اسکیدیر. ابن فضلان بو عادتی بولغار تورکلرینده موشاهیده ائتمیشدیر. [11] 
دفن تؤره‌‌نینده آت قویروغونو کسمه عادتی‌نین میلاددان اوّلکی عصرلرده مؤوجود اولدوغونو آلتایلارداکی "دونموش مزار"لاردان چیخاریلان آتلارین دورومو گؤسترمیشدیر. [12] بو دؤورده آتین قویروغونو کسمه یئرینه یئله‌سینی کسیب قویروغونو هؤرمه عادتی ده واردی. [13] بو عادت بو گونکی ایفاده ائدیلرین عنعنه‌لرینده تثبیت ائدیلمیشدیر. [14] گرَک ائتنوقرافیا و فولکلور و گرک آرخئولوقیا آراشدیرمالاری گؤستریر کی شامانیزم چوخ موحافیظه‌کار ایبتیدایی بیر دیندیر. تورک قؤوملری‌نین موختلیف مدنیت دایره‌لرینه گیرمه‌لرینه و موختلیف دینلره گیریب چیخمالارینا باخمایاراق ان توند شامانیزم ایسلام دینینه مرکز اولان یئرلرده بئله توتونماقدادیر. 
مزارلارا و آغاجلارا نذیر اولاراق پارچا باغلاماق ان ایبتیدایی شامانیزمین عنعنه‌لریندن بیریدیر و بوتون موسلمان تورکلرین خالق طبقه‌سی ایچینده دینی بیر وظیفه ایمیش کیمی درک ائدیلمکده‌دیر. شامانیست بو "نذیر"ی داغ، مئشه، آغاج، سو روحلارینا، عومومیتله "یئر سو" دئدیگی تانرییا باغیشلایار، "یئر سو" روحلاری مرحمتلی و قورویوجو روحلاردیر؛ آز شئیه قناعت ائدرلر. اینجینمه‌دیکجه قانلی قوربان ایسته‌مزلر. موسلمان تورکلر ایسه بونونلا بیر ولی‌نین روحوندان ایستیمداد ائدرلر. یعنی "یئر سو" تانریلاری گئرچک و یا اویدورما ولی‌لرین مزارلارینا یئرلشه‌رک اسکیدن شامانلیق دؤورونده مُستحقّ اولدوقلاری پارچالاری گؤتورمکده داوام ائدیرلر. 
آنکارادان 90 کیلومتر مسافه‌ده قیزیلجا حامام چئوره‌سینده بیر معدن سویو بولاغی واردیر. بو بولاق یا‌نینداکی چالیلار پارچادان گؤرولمور. بورادا ولی مزاری دا یوخدور. بو پارچالار بیرباشا "بولاق ایزیسی"-نه، یعنی "سو روحو"نا باغیشلانمیش نذیرلردیر. موسلمان تورک بو پارچانی دینی بیر تواضع‌کارلیقلا باغلارکن شامانیزم عادتینی یئرینه یئتیردیگی‌نین فرقینده دئییل. 
تورک شامانیزمی‌نین ان یایغین عنعنه‌لریندن بیری یاغیش، دولو یاغدیرما و فیرتینا چیخارما یاخود بونلاری دایاندیرما قووّتینه مالیک بیر داشین اولدوغونا و بو داشین تورکلرین بؤیوک آتالاریندان میراث اولاراق قالدیغینا اینانماقدادیر. بو داشا تورکلر "یادا، جادا" یاخود "یاد" داشی دئمیشلر. پروفئسور فواد کؤپرولو ادبیات فاکولته‌سی مجموعه‌سینده (1926، سایی دؤرد، ص. 1011) "اسکی تورکلرده دینی سِحری بیر عنعنه؛ یاد داشی" باشلیقلی بیر مقاله‌سینده او گونه قدر الده ائدیلن تاریخی معلوماتی ییغمیشدیر. 
دیقّته دَیر بو کی داشین قودرتینه تک شامانیست تورکلر دئییل، همده بیر چوخ ایسلام عالیملری ده اینانمیشلار. 
ایسلام تاریخچیلریندن ابن فقیه 290 (م. 902) هیجری تاریخینده یازدیغی "کیتاب اخبار البلدان  " آدلی اثرینده، ابوعباس عیسی ابن محمد المروَزی‌دن روایت ائده‌رک بو یاغیش داشیندان اوزون-اوزون بحث ائدیر. خلیفه مأمون بئله بو داش حاقینداکی حیکایه‌لرله علاقه دار اولاراق خوراسان امیری نوح ابن اسعده (وفاتی 841) بو داش حاقیندا معلومات توپلاماسینی بویورموش. بو حیکایه‌لری روایت ائدن ابو عباسا- سامان اوغوللاریندان امیر اسماییل بن احمد، (892-907) موشریک تورکلرله ائتدیگی بیر دؤیوشده تورکلرین بو داشلا مودهیش بیر یاغیش و دولو یاغدیردیقلارینی شخصاً گؤردوگونو سؤیله‌میشدیر. بو خبری ابن فقیه‌دن نقل ائدن یاقوت حموی بو روایته "بو داش تورکلر الینده ایندی ده واردیر" دئیه علاوه ائدیر. تورکلرین موسلمان اولدوقدان سونرا دا حربلرده بو داشی ایستیفاده ائتدیکلرینه ایسلام عالیملری اینانمیشلار. بو اینانجی ایسلام دینی باخیمیندان ایضاح ائتمک ایسته‌ین بیر مؤلیف، بو داشین نوح پئیغمبر طرفیندن اوغولو یافثه "اسم اعظم" دوعاسینی یازاراق وئرمیش اولدوغونو سؤیله‌ییر. بونونلا شامانیزمین یاداسینی ایسلام موقدساتی آراسینا سوخماغی دوشونموشدور. 
کاشغارلی محمود "یاد" سؤزونو ایضاح ائده‌رک "بیر تورلو کاهین‌لیکدیر. خوصوصی داشلارلا ائدیلر. بئله‌لیکله یاغیش، قار یاغدیریلار، کولک اسدیریلر. من بونو یاغما قبیله‌سینده گؤزومله گؤردوم. اورادا یانغین اولموشدو. مؤوسوم یاز ایدی. بو داشلا یاغیش یاغدیریلدی. آللاه تعالا‌نین ایجازه‌سییله یانغین سؤندورولدو" دئییر (3. جیلد، ص. 2؛ ترجومه‌ده ص. 3). 
ظهیرالدین بابور، دوشمنلری اولان اؤزبک سولطانلاریندا یاداچیلار (یاغیش داشییلا یاغیش یاغدیران کاهینلر) اولدوغونو سؤیله‌ییر: "اؤزبک سولطانلاری یعنی شئیبانی محمد خان و قارداشلاری) گونش عقرب بورجونه گیرینجه یاداچیلارا یادا ائتمه‌لرینی امر ائدریک و بئله‌جه اونو (یعنی بابورو) عاجیزجه مغلوب ائدریک دئیه قرار وئردیلر" (وقایع بابور، رشید رحمتی آرات ترجومه‌سی، ص. 395). 
16. عصرده بو اؤزبک سولطانلاری، تئیمور اوغوللارینا و ماورالنهر تورکلرینه گؤره، هله شامانلیقدان تامامی ایله آیریلمامیش تورکلر ایدی. حالبوکی سونرالاری ماورالنهرده یئرلشن بو اؤزبکلر 17. عصرده قوزئیده‌کی قازاق-قیرغیز خانلاری‌نین یاداچی کاهینلری اولدوغونو، بونلارین گئرچک موسلمان اولمادیقلارینی سؤیله‌دیلر. اؤزبک عبدالله خا‌نین (1551-1598) تاریخینی یازان بوخارا سارایی تاریخچیسی حافظ تانیش،قازاق-قیرغیز سولطانلاریندان بابا سولطا‌نین اوردوسونداکی یاداچی‌نین یادا داشییلا یاغیش یاغدیردیغینی نیفرتله ذیکر ائتمکده‌دیر. [15] 
یاد یاخود یادا (جادا) داشی اسکی تورکلرده ان موهوم دؤیوش سیلاحلاریندان بیری ساییلمیشدیر. اسکی عوثمانلیجا متنلرینده کئچن "یات‌یاراغ" داکی "یات" سؤزو بو اسکی عنعنه‌‌نین بوراخدیغی بیر " مُستحاثه" اولسا گرکدیر. آنادولودا یاغیش دوعاسینا عایید توپلانان فولکلور وسایتلری آراسیندا "داشا دوعا یازیب سویا قویماق" تثبیت ائدیلمیشدیر کی بو دا یادا داشی عنعنه سی‌نین بیر خاطیره‌سی اولا بیلر. 
17. عصردن سونرا یاد-یادا (یاغیش داشی) حاقینداکی اینانج و عنعنه‌لر آنجاق دوغودا‌کی موسلمان تورکلرده تثبیت ائدیلمیشدیر. دوغو تورکیستان قاملاریندا "یاداچی ریساله‌سی" اولدوغو معلومدور. قازاق- قیرغیزلاردا ایسه "قویونلارین قارینیندا یاغیش یاغدیران بیر داش" اولدوغونا اینانج واردیر. [16] 
شامانیست آلتایلیلارلا یاکوتلار، اسکیسی کیمی، "یادا"‌نین قووّتینه اینانارلار و. رادلوف بیر آلتایلی‌نین یادا تؤره‌نی کئچیردیگینی گؤرموش و اوخودوغو اوْوسونو تثبیت ائتمیشدیر. [17] بو آلتایلی یاداچی بو تؤره‌نی بولودلو هاوانی آچماق اوچون کئچیرمیشدیر. 
موسلمان تورکلردن قازاق-قیرغیزلار، باشقا موسلمان تورکلره نظراً، اسکی شامانیزم قالیقلارینی ان چوخ موحافیظه ائدن قؤومدور. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی‌نین ناماز، اوروج، ذکات کیمی امرلرینی چوخ دیقّتله یئرینه یئتیررلر؛ غریبه‌لری حیمایه، یئتیم و کیمسه‌سیزلره شفقت، مرحمت، دوزگونلوک کیمی یاخشی اخلاقلارییلا قازاق-قیرغیزلار باشقا موسلمان قؤوملردن چوخ اوستون اولورلار. آنجاق آند، ائولنمه، میراث، دفن تؤره‌نی کیمی مسله‌لرده اسکی شامانیزم عادتلریندن آیریلا بیلمه‌میشلر. باقسی‌لارینا، یعنی اسکی قاملارین خلفلرینه اینانارلار. باقسی‌لارا خیدمت ائدن روحلارین اولدوغونا، بؤیوک آتا اوجاغی‌نین موقدّس‌لیگینه، اودا یاغ آتماقلا اؤلولری ممنون ائتدیکلرینه اینانارلار. بونونلا بیرلیکده قاریلره قرآن ختم ائتدیرمگی ده لاقئید یاناشمازلار. 
قازاق باقسی‌لاری‌نین جمعیتده‌کی وظیفه‌لری خسته‌لره موسلط اولان پیس روحلاری قووماق، فال آچماق کیمی ایشلردیر؛ دینی وظیفه‌سی قالمامیشدیر. 
قازاق-قیرغیز باقسی‌لاری، آلتای قاملاری کیمی، اوزون ساچ بوراخارلار. آنجاق خوصوصی "جوببه‌لری" یوخدور. تک پاپاقلاریندا بایقوش توکلری اولور. تؤرن کئچیریرکن قوپوز چالارلار. سؤیله‌دیگی دوعالار (داها دوغروسو اوْوسونلار) موزوندور. تؤرنه باشلارکن سؤیله‌دیکلرینده آللاهدان، پئیغمبردن شئیخلردن مدد دیله‌یر. سونرا آدلارییلا جینلرینی، آتالاری‌نین و اسکی باقسی‌لارین روحلارینی چاغیرار. دیقّته دَیر  بو کی قازاق باقسی‌لاری اؤزلری‌نین پیری اولاراق دده قورقودو تانییارلار. 
قازاق-قیرغیزلارین توی عادتلرینده بیر چوخ شامانیزم قالیقلاری واردیر. گلین قاییناتاسی‌نین اوجاغینا یاغ تؤکر، یاغ آلوولاندیغی کیمی اودا قارشی یئره قدر اَییلر. 
قازاق- قیرغیزلارین خالق ادبیاتی شامانیزم تدقیقی اوچون ان اؤنملی قایناغی تشکیل ائدر. حتّی دینی منکیبه و حیکایه‌لرده بئله شامانیزم عونصورلری دولودور. حضرتی علی‌نین کافیرلرله دؤیوشلرینی، حسن و حسین‌ین شهادتلرینی ایضاح ائدن منظوم حیکایه و منکیبه‌لرده ایسلام قهرمانلارینی عئینیله قازاق-قیرغیز کیمی اینانارلار و دوشونورلر. بونلارین دا یاردیمچی روحلاری واردیر. ماتم ائتدیکلرینده عئینیله قازاق-قیرغیزلار کیمی تؤرن کئچیریرلر. مثلاً "کربلا" فاجیعه‌سی‌نین تصویر ائدن منظوم بیر حیکایه‌ده حسین اوچون روحلارین ائتدیکلری ماتم بئله تصویر ائدیلیر: 
اوچونجو قات گؤی اوستوندن 
یاخاسینی پارچالاییب عیسا گلدی 
اینله‌ییب یاخا جیریب، فریاد ائدیب 
ایبراهیمله ایسماییل داهی گلدی[18] 
قازاق- قیرغیزلارین تصویرینه گؤره ماتم علامتی اولاراق پئیغمبرلر ده یاخالارینی جیرارلار، قیشقیرا چاغیرا آغلاردیلار. 19. عصر باشلاریندان بری قازاقلار آراسیندا حضرتی علی و کربلا فاجیعه‌سینه عایید افسانه‌وی حیکایه‌لر یاییلمیشدیر. بو حیکایه‌لرده حضرتی علی ده اسکی تورک ناغیللارینداکی قهرمانلار کیمی یئددی گون یاتار، دوشمنله یئددی گون یئددی گئجه گولشر . بعضاً قادین دوشمنله گولشر،اونو مغلوب ائتدیکدن سونرا ائولنر. قازاق خالق شاعیرلری اسکی دؤنمدن قالما داستانلارین قهرمانلاری یئرینه همزه، علی، حسین کیمی ایسلام قهرمانلارینی قویاراق اسکی میلّی داستانلاری‌نین بیر قیسیمینی ایسلام بؤیوکلری‌نین منکیبه‌لری شکلینه سوخموشلار. بو حیکایه‌لر اسکی شامانیزم قالیقلارینا ایسلامی رنگ وئرمکله بیرلیکده رسمی موسلمانلیغین آلتایلارین ایچریسینه قدر کؤک سالماسیندا دا یاردیم ائتمیشدیر. بو حیکایه‌لرین مؤوضولاری، شوبهه‌سیزدیر کی، ایران فولکلوروندان آلینمیش، لاکین سوننی قازاقلارین خوشونا گله‌جک بیر شکیلده ایشلنمیشدیر. 
قیرغیزلارین "ماناس" داستا‌نینداکی قهرمانلار ایسلام دینی اوچون جهاد ائدرلر. "کافیرین خاقانی اولماقدان موسلما‌نین قولو اولماق یاخشیدیر" دئیرلر. داستانداکی تعبیره گؤره "آت باشی بؤیوکلوگونده" قرآن‌لاری واردیر. آنجاق داستان باشیندان سونونا قدر شامانیزم عنعنه‌لرییله دولودور. 
قازاق-قیرغیزلارا نظراً اؤزلرینی داها یاخشی موسلمان سانان باشقیردلار 18. عصرین اورتالاریندا، 19. عصرین قازاق-قیرغیزلاردان فرقلی اولمامیشلار. 1760-جی ایلده باشقیردلار آراسیندا علمی تدقیقلر آپاران عالیم لئپئچین "شئیطان اویونو" دئدیگی بیر تؤره‌نی تثبیت ائتمیشدیر کی عئینیله قازاق و دوغو تورکیستان تورکلرینده موشاهیده ائدیلن شامان آیینیندن فرقسیزدیر. [19] بوندان باشقا داغ کولتو اولدوغو دا یئنه لئپئچین طرفیندن تثبیت ائدیلمیشدیر. اونون وئردیگی معلوماتا گؤره یورِک‌داغ آدلی داغین تپه‌سینه، "نذیر" باغلامادان چیخماقدان باشقیردلار قورخاردیلار. [20] سون ایللرده باشقیردلار آراسیندا ائتنوقرافیا تدقیقلری آپاران روُدئنکوْیا گؤره قیرقدی دئییلن داغ، باشقیردلارا گؤره موقدس داغدیر، آغاجلارینا پارچا باغلارلار. [21] 
قازاقلار و باشقیردلار آراسیندا بیزیم آپاردیغیمیز آراشدیرمالارلا دا بیر چوخ شامانیزم قالیقلاری تثبیت ائدیلمیشدیر. حالبوکی بونلار 17. عصردن بری "محکمه‌ شرعیه"یه طبیعی، هر قصبه ده، حتّی بؤیوک کندلرده بئله مدرسه‌لری اولان موسلمانلاردیر. 
آنادولو تورکلرینده شامانیزم قالیقلاری باشقا موسلمان قؤوملرینده‌کی قالیقلاردان هئچ ده آز دئییل. آنادولودا آرادان گئمکده اولان اسکی شامانیزم قالیقلاری‌نین موغول ایستیلاسی دؤنمیندن سونرا چوخ جانلاندیغی آنلاشیلماقدادیر. بو دؤنمدن سونرا شامانیزم قالیقلاری عنعنه و عادت شکلیندن چیخاراق یاری شامان اولان شئیخلرین قوردوقلاری تکّه‌لرده دینی بیر عونصور کیمی یئرلشمگه باشلامیشدیر. 
15. عصرین باشلاریندا آنادولودان سمرقنده کئچن کلاویخو، ارزروم چئوره‌سینده گؤردوگو بیر کندی بئله تصویر ائدیر "بازار گونو دلیلر شهرینه گلدیک. بونلار موسلماندیر. زاهیدلر کیمی یاشاییرلار. بونلارا آشیق دئییرلر. موسلمانلار بونلارین زیارتینه گلیرلر. بو آشیقلار خسته‌لری موعالیجه ائدرلر. بو آشیقلار ساچ و ساققاللارینی قیرخار، چیلپاق حالدا کوچه‌لرده گزرلر؛ گئجه گوندوز بارابان چالار، ماهنی اوخویارلار. ائولری‌نین قاپیلاریندا آیپارا رسمی اولان قارا بایراق واردیر. بایراغین آلتیندا مارال، قوچ و تکه بوینوزلاری آسلمیشدیر. کوچه‌لرده گزرکن بوینوزلاری بیرلیکده داشییارلار". [22] 
"باراق بابا" ،"ساری سالتوق" ،"گئییکلی بابا" ،"بئکتاش ولی" منکیبه‌لری بو گونکو آلتای قاملاری‌نین منکیبه‌لریندن فرقسیزدیر. حلمی ضیا و عبدالباقی گؤلپینارلی‌نین نشر ائتدیکلری "باراق بابا ریساله‌سی" گئرچک شامانیست اولان آلتای قاملاری‌نین اوْوسونلاریندان فرقسیزدیر. اونلارین موقدس "سود گؤل"-و بئله بو ریساله‌ده ذیکر اولونور. منکیبه‌یه گؤره باراق بابا ساری سالتوقون یئتیشدیردیگی بیر شئیخدیر. ساری سالتوق حاقیندا دئییلن منکیبه‌لری ابن بطوطه ائشیتمیش و "سالتوقون موکاشیفه صاحیبی اولدوغو منقول ایسه ده، حاقینداکی روایت شرعی شریفه موغاییر گؤرونور"[23] دئییر. 
ابن بطوطه‌نین سینوپ‌دا گؤردوگو جنازه تؤره‌نی ده شامانیزم قالیقلارینی احتیوا ائتمه‌سی باخیمیندان اؤنملیدیر. اونون توصیفینه گؤره ابراهیم بیگین آناسی‌نین جنازه تؤره‌نینده اهالی پالتارلارینی ترس گئیمیشدیلر؛ باشلاری آچیق ایدی. عولما ایسه ساریقلارینا قارا بیر شئی باغلامیشلار. [24] شوبهه‌سیزدیر کی بو تؤره‌‌نین ده "شرعی شریف ایله علاقه‌سی یوخدور. لاکین ابن بطوطه بونا دایر بیر شئی سؤیلمه‌میشدیر. 
سون زامانلاردا توپلانان ائتنوقرافیا و فولکلور ماتئریاللاری آنادولو کندلرینده بیر چوخ شامانیزم قالیقلاری‌نین یاشادیغینی گؤسترمکده‌دیر. آغاجلارا و توربه‌لره پارچا باغلاماق عادتی او قدر یایغیندیر کی بونو بیلمه‌ین یوخدور. پیس روحلو آل آروادی‌ اینانجی دا چوخ یایغیندیر . آل آروادی، آلباستی خورافاتی بوتون موسلمان تورکلرده واردیر. ایسلام دینی‌نین ایندییه قدر قالدیرا بیلمه‌دیگی و چوخ ضررلی خورافاتلاردان، شامانیزمین جانلی قالیقلاریندان بیریدیر. 
آنادولونون بعضی بؤلگه‌لرینده، شامانیست یاکوتلاردا و آلتایلیلاردا تثبیت ائدیلن آغاج کولتو ده واردیر. اؤولادی اولمایان یاکوت قادینین بیر جور شام آغاجینا تاپیناراق دوعا ائتدیگی کیمی، بئی‌شهیر کندلریندن بیرینده بیر قوجا آغاجین یا‌نیندا دوعا ائده‌رک و آغاجین آلتیندان کئچه‌رک اوشاق ایسته‌ین کندلی قادینلارین اولدوغو موشاهیده ائدیلمیشدیر. 
قورشون تؤکمه عادتی ده شامانیزم عنعنه‌لریندندیر؛ شامانیستلرده بونا "قوُت قوُیما" دئییلیر کی "قوُت تؤکمه" دئمکدیر. پیس روحلاردان بیری‌نین اوغورلادیغی قوُتو، یعنی "طالعه، سعادت عونصورونو" گئری دؤندورمک اوچون ائدیلن بیر سِحری آییندیر. 
شامانیزمین بعضی آیینلری تامامییلا اونودولدوغو حالدا سؤزلری قالمیشدیر. مثلاً شامانیزمده خسته‌لری آلازلاما(آلاسلاما) تؤره‌نی واردیر. یاغلی پارچانی اودلا آلوولاندیریب بیر اوْوسون سؤیله‌یه‌یرک خسته‌‌نین چئوره‌سینده دولاندیرارلار. آنادولودا "آلازلاما" آنجاق اود توتماق و یاندیرما معناسیندا ایستیفاده ائدیلن بیر سؤز اولاراق قالمیشدیر. 
شامانیزمده خسته‌لری یاخشیلاشدیرماق اوچون کئچیریلن ان اؤنملی تؤرنلردن بیری "کؤچورمه" و "چئویرمه" دئییلن تؤرندیر. بو تؤرن شاما‌نین باجاریغییلا بیر حئیوانی خسته‌‌نین چئوره‌سینده دولاندیریب خسته‌یه موسلط اولان روحو بو حئیوانا نقل ائتمکدیر. بو تؤرنه موغولجا " dzulik gargahu‌" دئییلیر. 
موغوللار 16. عصردن بری رسمی اولاراق بودا دینینی قبول ائتمیش ساییلدیقلاری حالدا بو شامانیزم تؤره‌‌نینی اولدوغو کیمی موحافیظه ائتمیشلر. اسکی زاماندا خسته‌لری اؤلومدن قورتارماق اوچون قوهومدان بیری خسته‌‌نین باشینا دولانیب اؤزونو فدا ائدرمیش. لاکین سون زامانلاردا بئله فداییلرین اولمادیغی اوچون اینسان صورتینده بیر بوت قاییریب خسته‌‌نین باشیندا چئویریب سویا آتیردیلار. [25] 
16. عصرده موسلمان چاغاتایلار آراسیندا بو عادتین اولدوغونو "بابورنامه"یه علاوه اولونان بیر حیکایه‌دن اؤیره‌نیریک. ظهیرالدین بابورون چوخ سئودیگی اوغولو هومایون آغیر خسته اولموشدو. بابور شاه هومایونون چئوره‌سینده گزدی. هومایون یاخشیلاشدی. بابور ایسه اوچ گون سونرا اؤلدو. [26] 
قازاقلاردا، خسته‌‌نین چئوره‌سینده بیر حئیوانی دولاندیریب قوربان ائتدیکلرینی بیز اؤزوموز گؤردوک؛ بو عادته اونلار "آینالما" (یعنی گزمه) دئیرلر. [27] 
15. عصرده آنادولو اوغوزلاریندا بو عادتین بیر آز ایسلاملاشدیریلمیش شکلینی دده قورقود حیکایه‌لرینده گؤروروک. بو حیکایه‌لره گؤره اوغوز بیگی سالور قازان، اوغلو اوروزو اسارتدن قورتاردیقدان سونرا "قیرخ ائولی قول ایله قیرخ جارییه‌نی اوغلو باشینا چئویردی آزاد ائتدی". باشدان چئویریب صدقه وئرمک عادتی ایستانبولدا، نظر توخوناراق خسته‌لنن بیری‌نین باشیندان دوز چئویره‌رک اودا آتما عادتی ده آنادولونون موختلیف یئرلرینده موشاهیده ائدیلمیشدیر. 
تورکیه‌ده فولکلور تدقیقلری ایره‌لیله‌دیکجه ایسلام دینی تعلیماتییلا علاقه‌سی اولمادیغی حالدا دیندن ایمیش کیمی ایفا ائدیلن عادت و عنعنه‌لر مئیدانا چیخاریلماقدادیر. بونلارین آراسیندا اسکی یئرلی دینلرین قالیقلاری اولدوغو کیمی ان چوخو اورتا آسیا شامانیزمیندن گلن عونصورلردیر. بونلاردان بیر قیسیمی جمعیت اوچون ضررسیز اولان عنعنه و عادتلر حالینا گلمیش، دینی اینانجلارلا علاقه‌سینی ایتیرمیشدیر.

قایناقلار

1-افتالیت (آغ هون) خانی ایران باشکندینه پاپازلار گؤندریب ایران نسطوری پاتریگی مار آبادان (اؤلومو 522) افتالیت نسطوریلرینه بیر باش‌پاپاز تعیین ائتمه‌سینی ریجا ادییورلاردی N. Pigulevskaya. Mar Aba I. Sov. Vostokovedeniye, 1948, c. I, sah. 83).)

2-بارتولد (اورتا آسیا تورک تاریخی حاقّیندا درسلر، ایستانبول 1927، ص. 63) "ایسلامییت، تورکلرین مذکور اوچ دینین (بوددا، مانی، خیریستیانلیق) بیرینی قبول ائتمیش اولدوقلاری یئرلرده مووّفق اولموشدور" دئییر. بو موطلیعه چوخدا دوغرو اولماسا گره‌ک. تاریخی گئرچکدیر کی ایسلام دینی شامانیست تورکلر آراسیندا هئچ‌بیر یئرده گؤرولمه‌میش بیر سورعتله یاییلمیشدیر، دین اولاراق موقاویمت گؤرمه‌میشدیر. تورکلرین موقاویمتی اورتا آسیادا حاکیمیتی الده توتماق اوچون عرب دؤولتینه قارشی گؤستریلمیشدیر. هله مانییست تورکلرین گیزلی موقاویمتلری اوزون زامان دوام ائتمیشدیر. 

3- A. Zeki Velidi Togan. İbn Fadlan's Reisebericht, Leipzig 1939

4-صدرالدین ابولحسن علی ابن ناصر ابن علی الحسینی، اخبار الدولة السلجوقیه (نجاتی لوگال ترجومه‌سی)، آنکارا 1943، ص. 66. 

5- S. İ. Rudenko, Oçerki bıta S. Vostoç, Kazakkov ("Kazaki" 1930, No. 15 Sah. 5456
6- 6 S. A. Malov. Şamanstvo u Sartov Vostoçnogo Turkestana (Sbornik Muzeya Antropologii i Etnoagrafii, tom V, 1918, sah. 15).
7- شامانیست یاکوت قادینلاری موایین بیر چام آغاجینا تاپیناراق چوجوق دیلرلر. بو آیین س.و. یاسترمسکی طرفیندن توصیف ائدیلمیشدیر. (Obraztsı narodnoy literatun Yakutov, Leningrad 1928, sah. 200-201)
8- گئیکلی بابا ایله اورخان غازی منکیبه‌سینده دولتلو "قاواق آغاچ" دییه بیر قاواق آغاجی ذیکر اولونور (نشری تاریخی، ص. 168-170). دده قورقوت حیکایه‌لرینده "قابا آغاجین کسیلمه‌سین" دوعا فورمولودور. 
9- RadloffKatanoff. Proben IX, 376 (metin), 354 (tercüme).
10- م. خلیل یینانچ. دستورنامه انوری، ایستانبول 1928، ص. 35. 

11-  RadloffKatanoff. Proben IX, 376 (metin), 354 (tercüme).
12- 2. تاریخ کونگره‌سی ظابیطلری، ص. 142-151. 
13- س.ای. رودنکو. اولاگان قازیلاری ((Sovetskaya Arheologogiya XI)) حاقینداکی راپوروندا مزاردان چیخاریلان آتلارین یئله‌لری‌نین کسیلمیش، قویروقلاری‌نین هؤرولموش اولدوغونو یازیر. 

14- W. RadloffKatanof. Proben, IX s. 354
15- "عبدالله‌نامه" کابیل نوسخه‌سی،ورق266، مخالفان با وجود آن خنکی شیوه مکر وتزویر پیش گرفته بعمل سنگ یده استعمال نمودند. 8.عصر عرب سیاحی تمیم ابن بحر ده یادا داشیندان بحث ائتمکده‌دیر: رمنی عجائب بلد الترک حصی عندهم یستطرون بها ماشاؤا من مطر و ثلج و برد و غیر ذلک و امرهما الحصا عندهم مشهور مستفض لایتکر و هو عند ملک النفز غز خاصة لیس یوجد عند احد من ملوکهم غیره.

16-  ک.ک. یوداچین، قیرغیزجا-روسجا سؤزلوک، "تاش" کلمه‌سی‌نین ایضاحیندا. 
17- W. Radloff, Aus Sibirien, II, 8-g.

18- W. Radloff. Proben, III, 752.
19- İ. Lepechin, Dnevnıye zapiski... (Polnoye Sobraniye uçenıch Puteşestviy po Rossii. IV, Petersburg 1822 s. 8283).

20- عئینی اثر، س. 35-37. 

21- S. İ. Rudenko Başkiri II: s. 302.
22- کلاویخو سیاحت‌نامه‌سی (روس علملر آکادمیسی یایینی،1881) ص.151-152
 23- ابن بطوطه سیاحت‌نامه‌سی (شریف پاشا ترج. 1. جیلد، 386). 

24- عئینی اثر بیر. 357. 

25- A. Pozdniyev, Oçerki bıta buddiyskih monastrey i budd. duhovenstva v Mongolü. S. Petercsbıırg 1887, s. 454.

26- وقایع بابورون خاطیراتی" (رحمتی ترجومه‌سی)، ص. 434. 

27- قازاق-قیرغیزلار سئوگی ایفاده ائتمک اوچون "آینالایین" دئیرلر، یعنی "باشینا دولانیم، دؤنوم، قوربان اولوم" دئمکدیر.