+0 بگندیم
ایراندا مین ایللیک تورک حاکمیتی
زلفیه ولی‌یئوا
تورکلرین و فارسلارین ایلکین موناسیبتلری‌نین قیسا دَیرلندیرمه‌سی ایراندا مین‌ایل‌لیک تورک حاکمیتی باشلیغیندا اله آلدیغیمیز بو مؤوضو اساساً موسلمان تورکلرین بؤلگه‌ده‌کی حاکمیتلری‌‌نین اینجه‌لنمه‌سی و دَیرلندیریلمه‌سی ایله علاقه‌لیدیر. اؤلکه‌میزده و ائله‌جه ده اونون خاریجینده خصوصاً ایسلامدان اوّل ایران جوغرافیاسیندا قورولان بیر چوخ دؤولت و مسکونلاشان خالقلار اوزرینه چوخ سایدا تدقیقاتلار آپاریلمیشدیر. بو مؤوضودا گونئی آذربایجانلیلاری‌‌نین (پروف. ذهتابی کیریشچی شبستری، پروف. جاواد هئیت و ب.) دا بؤیوک فعالیتلری اولموشدور. ایرا‌نین تورکلر طرفیندن توتولماسیندان و بورادا حاکمیتی اله کئچیرمه‌لریندن اوّل دقّت ائدیلمه‌سی گرکن بیر نقطه ده ایرانی قروپلارین دونیا‌نین بیر چوخ خالقلاری کیمی بو جوغرافیایا، موختلیف طبیعی، سیاسی و اقتصادی سببلرله گلیب یئرلشمه‌لریدیر. خصوصاً تورک تاریخینین ان حساس مسئله‌لریندن بیری اولاراق گؤستریلن و اینجه‌لنن کؤچ مسئله‌سینه فارس خالقی‌نین تاریخینده هر ندنسه آز دقّت ائدیلمیشدیر. آریلرین بو جوغرافیایا کؤچلری هیندیستان اوزریندن (میلادان قاباق۲۰۰۰-جی ایللرده) آوروپایا قدر داوام ائتمیشدیر و بو کؤچون ایلکین اولاراق هانسی ایستیقامتلردن باشلاییب داوام ائتمه‌سی آز تدقیق اولونسا دا خصوصاً هونلاردان اعتباراً، چین و موغول قروپلاری ایله توققوشمالار اثناسیندا بیر چوخ قبیله‌‌نین یئر دَییشمه‌سی ایله آوروپایا، گونئی آسیایا و کیچیک آسیایا قدر یاییلماسیندا بو کؤچ حادیثه‌لری اهمیتلی رول اوینامیشدیر. تورکلرین و فارسلارین ایلکین مکانلاریندان بیری اولاراق گؤستریلن اورتا آسیا بوزقیرلاری بؤیوک هونلارین پارچالانماسی ایله قبیله‌لرین قافقاز، آمودریا و سیردریا اوزریندن باتی‌یا و گونئی‌یه کؤچ ائتمه‌سینه سبب اولموشدور. هونلارین داوامی کیمی اورتایا چیخان باتی هونلار (۳۷۰-۴۶۹) و آغ-هونلار (۴۲۰-۵۶۷) گئنیش بؤلگه‌لری حاکمیتلری آلتینا آلمیشدیرلار. هم اورتا آسیادا، هم ده گونئی و کیچیک آسیادا تورک و فارس خالقلاری داواملی حاکمیت اوغروندا موباریزه آپارمیشلار. هئچ ده تصادفی دئییل کی، فارسلارین ان مشهور شاعری ابولقاسم فردوسی (۹۳۵–۱۰۲۰) سلطان محمود غزنویه تقدیم ائتدیگی «شاهنامه» اثری ایله بو ایکی خالقین فولکلوروندا یئر آلمیش موجادیله‌لری و «ایران – توران» مفهوملارینی بدیعی یازیلی ادبیاتا گتیرمیشدیر. تورک خالقلاری‌نین ایران جوغرافیاسی اوزرینده‌کی حاکمیتی و بورایا یئرلشمه تاریخی و موختلیف دؤولتلر ترکیبینده تمثیل اولونمالاری چوخ داها قدیملره دایانیر. بو قدیمی‌لیک داها سونراکی موسلمان تورک حاکمیتی اوچون ده اهمیتلی اساس تشکیل ائتمیشدیر. میلادان قاباق ۳۰۰۰-جی ایللرده سومئر – آککاد میخی یازیلاریندا گونئی آذربایجاندا یاشایان ائتنیکلرین آدلاری، کوتتی، لوللوبی، سو، توروککی، هورری کیمی بویلار قئید اولونور. تورکلرین بؤلگه‌یه داواملی آخینلارینی اساساً آشاغیداکی کیمی صینیفلندیریلیر. آ) هونلار، ۱-جی-۵-جی عصر؛ ب) سابیرلر – خزرلر، ۵-جی-۸-جی عصر؛ ج) اوغوز – قیپچاق، ۹-جو-۱۲-جی عصر. تورک طایفالاری‌نین بؤلگه‌یه داواملی آخینی سایه‌سینده بو بؤلگه‌ده تورکلرین مؤوقع‌یی قوّوتلنمیشدیر. هونلاردان سونرا اورتا آسیادا قورولان و اهمیتلی دیگر بیر تورک دؤولتی گؤی‌تورکلر (۵۵۲-۷۴۵) اولموشدور کی، اونلارین دا ایران جوغرافیاسینداکی دؤولتلرله اقتصادی، سیاسی موناسیبتلری دقت چکمک‌دهدیر. اورتا آسیا کیچیک آسیا کیمی تورکلرین و فارسلارین موباریزه ساحه‌لریندن بیری اولموشدور. گؤی‌تورکلرله ساسانیلرین و آغ-هونلارین ایپک یولو اوزرینده کونترولو اله کئچیرمک اوچون آپاردیقلاری موباریزه‌لرده اوّلجه ایکیسی‌نین بیرلشمه‌سینده آغ-هونلار سوقوطا اوغرامیش، داها سونرا ایسه بیزانسین دا بو یولا حاکم اولما سعیی نتیجه‌سینده ساسانیلر دؤولتی ضعیفله‌مگه باشلامیشدیر. اورخون آبیده‌لرینده قئید اولوندوغو کیمی «حاکمیت کوت»اونون (موقدّسلیگی‌نین) وئریلدیگی گؤی‌تورک دؤولتی‌نین آرادان قالخماسیندان سونرا یارانان یئنی تورک دؤولتلری‌نین حاکمیت ساحه‌لرینی گئنیشلندیریلمک اوچون آپاردیقلاری موباریزه‌لر نتیجه‌سینده بؤیوک تورک کوتله‌سی‌نین ایرانا نؤوبتی آخینی باشلامیشدیر.
ایسلام سونراسی ایراندا تورک دؤولتلری
ساسانیلر سونراسی ایرا‌نین هم غربینده (بویه‌لر – شیعه) و هم ده شرقینده (سامانیلر-سوننی) خیلافته باغلی امیرلیکلرین قورولماسی و خیلافتین گوجله‌نمه‌سی ایران تاریخینین یئنی دؤورونون باشلانغیجینی حاضرلاماقدا ایدی. ایسلامیتین عرب یاریماداسیندا اورتایا چیخماسیندان سونرا و اُموی‌لر زاما‌نیندا عرب میلیت‌چیلیگی‌نین حاکم اولدوغو دؤورده موختلیف مذهبلره دایانان فارس سویلو سولاله‌لر دؤولت قورسا دا سامانیلرین غزنه‌لیلره (۹۶۱-۱۱۸۶) یئنیلمه‌سی ایله بو بؤلگه‌ده حاکمیت تورک اصیل‌لی سولاله‌‌نین الینه کئچمیشدیر کی، بونونلا دا ایرا‌نین گله‌جک ۱۰۰۰ ایللیک تورک حاکمیتی‌نین تملی آتیلمیشدیر. ایران تورکلری‌نین دیلی و تاریخی اوزرینه تدقیقاتلار آپاران آلمان اصیل‌لی پروف. گرهارد دوئرفرین ایفاده‌لری بو فیکری دستکله‌مکده‌دیر. «بعضی فارسلاردا اؤزلرینی مدنیت باخیمیندان تورکلردن اوستون گؤرمه حیسسلرینه تورکلره قارشی گیزلی بیر دوشمن‌لیک دویغوسو دا قاریشیر. بو دوشمن‌لیک دویغوسو، ۹۹۷-دن ۱۹۲۵-ا قدر، یعنی تخمیناً ۱۰۰۰ ایل بویونجا ایرا‌نین تورک حاکمیتی آلتیندا قالماسیندان ایر‌لی گلیر. مین ایل بویونجا ایراندا سارای و اوردو منسوبلاری و اصیل‌زاده‌لر صینفی تورکلردن عبارت اولموشدور. بو سببله‌دیر کی، پهلوی خاندان‌لیغی دؤورونده، یعنی ۱۹۲۵-جی ایلدن سونرا ایراندا تورکلوگون مد‌نی فعالیتلری تماماً قاداغان ائدیلمیش، تورکلرله علاقه‌لی مؤوضولاردا علمی تدقیقات آپارماق چتینلشدیریلمیشدیر. غزنه‌لی سونراسی حاکمیت اوغروندا موباریزه‌ده سلجوقلولار اؤن پلانا چیخماغا باشلامیشدیر. سلجوقون عایید اولدوغو و باشچیلیق ائتدیگی اساس کوتله اوغوز بویلاری ایدی. بیلیندیگی کیمی، اوغوزلار شامان اینانجا صاحب تورکلر ایدی. سلجوقون رهبرلیگینده ۱۰-جو عصرده یئنیگی‌کنددن جَنده (دارول-حربدن دارول-ایسلاما) کؤچه‌رک یئرلشن اوغوزلار زامانلا بوتون ایرانی اله کئچیریب بؤیوک سلجوقلو (۱۰۳۸ – ۱۱۵۷) ایپراتورلوغونو قوردولار. طبیعی کی، بو پروسه‌ده اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینی قبول ائتمه‌سی، قاراخانلی، غزنه‌لی و سامانی دؤولتلری آراسیندا سور‌ن موباریزه‌ده دؤورون سیاسی تارازلیغینی قاورایا بیلمه‌لری اهمیتلی رول اوینامیشدیر. اوغوز یابگو دؤولتیندن آیریلان بؤیوک بیر کوتله‌‌نین جَنده یئرلشمه‌سینه سبب اولان سلجوق بیگدن سونرا ایرا‌نین فتحی تاماملاناراق اصفهان سلجوقلو پایتاختی اعلان ائدیلمیش و آنادولویا قدر بیزانسین غرب حدودلارینا قدر تورک وارلیغی و احتیشامی اوردولارلا و دؤولت تشکیلاتی ایله داشینمیشدیر. سلجوقلولاردان (۱۰۷۱–۱۱۹۴) داها اوّلکی دؤورلرده خیلافتده قیپچاق تورکلری‌نین هم اوردودا، هم ده ایداری تشکیلاتدا نفوذ صاحبی اولمالاری – مصرده تولون اوغوللاری (۸۶۸ – ۹۰۵)، اخشیدی‌لر (۹۳۵-۹۶۹) کیمی دؤولتلر قورمالاری – خیلافته عایید اولان ساحه‌ده فارسلارلا حاکمیت موباریزه‌سینه گیرمه‌لری قارشی طرفین مؤقعلرینی ضعیفلتمه‌یه قدر داوام ائتمیشدیر. بو موباریزه، سلجوقلو توغرول بیگین ۱۰۵۵-جی ایلده باغدادی اله کئچیره‌رک خیلافتین – ایسلام دینین قورویوجوسونا چئوریلمه‌سینه و عثمانلیلارین دا ایسلام دونیاسی‌نین خلیفه‌سی اولماسینا قدر داوام ائتمیشدیر. تورکلرین ایران و آنادولو جوغرافیاسینداکی حاکمیتی، اونلارین پلانلی و آردیجیل شکیلده داوام ائد‌ن یوروشلری ایله علاقه‌لیدیر. بو یوروشلر، تورکلرین زامان زامان بؤیوک دؤولتلر یاراتماسینا، تورک دؤولتچیلیگی‌نین و مدنیتی‌نین آورآسیا‌نین گئنیش اراضیلرینده تشکّول تاپماسینا سبب اولموش و گونوموزده تورک خالقلاری‌نین گئنیش اراضیلرده دؤولت تشکیل ائدیجی و آپاریجی، قاباقجیل، چاغداش خالقلار کیمی دونیا صحنه‌سینده مؤوجود اولمالارینا گتیرمیشدیر. تورک خالقلاری گئتدیکلری مکانلاردا بیر چوخ خالقین مدنیتی ایله قایناییب قاریشمیش و منیمسه‌دیکلری مدنیتی یاشاتماق، قوروماق میسسیاسینی دا داشیمیشلار. تصادفی دئییل کی، تورک دؤولتلری داخیلینده مؤوجود اولان خالقلار اؤز مدنیتلرینی موختلیف جهتدن گئنیش اینکیشاف ائتدیرمیشلر، بیر سیرا حاللاردا دونیا مدنیتی‌نین ان مشهور شاه‌اثرلرینی یاراتمیشلار. بو مدنیتلرین قارشیلیقلی اینکیشافیندا تورک عاملی حلّ ائدیجی رول اوینامیش، او جومله‌دن تورک اصیل‌لی صنعتکارلار بو اراضی‌ده یاشایان دیگر خالقلارین مدنیتی‌نین، دیلی‌نین، ادبیاتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز تؤحفه‌لر وئرمیشلر. موسلمان تورکلرین ۱۰۰۰ ایللیک ایران حاکمیتینده اوغوز-تورکمن بویلاری‌نین، آخینلاری‌نین، فتحلری‌نین موهوم یئری اولدوغو کیمی موغول دؤورونون ده تورک خالقلاری‌نین دؤولتچیلیک تاریخینده‌کی یئری و اهمیتی بؤیوکدور. موغوللارین چینگیز خا‌نین حاکمیتینده هونلارین فتحلرینی خاطیرلادان ایشغاللاری، هم آوروپا سرحدلرینه قدر ایر‌لیله‌مه‌لرینه، هم ده کیچیک آسیایا قدر تورکلرین کوتلوی شکیلده یئرلشمه‌لرینه بؤیوک تأثیر گؤسترمیشدیر. موغول حاکمیتی ایله اویغور سارای عنعنه‌سی ایران دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینه گتیریلمیشدیر. هر ایکی دؤورده، هم سلجوقلولار زاما‌نیندا، هم ده موغوللارین بو بؤلگه‌ده‌کی حاکمیت ایللرین‌ده تورک بویلاری‌نین فعالیتلری سایه‌سینده دؤولت ایداره‌سینده و اینضیباطی سیستمده موهوم دییشیکلیکلر باش وئرمیشدیر. بو دییشیکلیکلر جلایرلیلرله، قاراقویونلو و آغ قویونلو دؤولتلری‌نین و داها سونرا ایسه صفویلرین دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینه کئچمیشدیر. ابن اثیرین وئردیگی معلوماتلارا گؤره، موغول اوردوسونون یاریسیندان چوخو تورکلردن عبارت ایدی. موغوللارلا بیرلیکده اویغور تورکلری ده حکومت و اوردونون ایداره ائدیلمه‌سینده ایشتیراک ائدیردیلر. اویغور تورکلری موغول خانلاری‌نین موعلیملری و کاتیبلری ایدیلر، اونلارا اؤز الیفبالارینی (اویغور الیفباسینی)، اؤیردیردیلر. ایران موغوللاری آراسیندا باشلیجا ایکی دیل موغول و تورک دیلی دانیشیلماقدا ایدی. اولجایتو زاما‌نیندا (۱۳۰۴-۱۳۱۶) باشدا اویغورلار اولماق اوزره تورکلر اهمیتلی دؤولت مؤقعلرینه گلمیشدیلر. موغول حؤکمداری مونکئ خان تاختا اوتورار اوتورماز کیچیک قارداش کوبیلایی ۷۰۰۰۰ اولدوغو قئید ائدیلن بیر اوردو ایله چینه گؤندررکن دیگر قارداشی هولاکونو ده کیچیک آسیایا بویون ائیدیرمک اوچون غربه گؤندریر. فتح اولونان اؤلکه‌لر بؤیوک خا‌نین حاکمیتی آلتیندا اولماقلا هولاکونون حاکمیتینه گیره‌جکدی. هولاکو اوچون موغول اوردوسونون بئشده بیری حاضرلاندی. بو صورتله ۱۲۵۳-جو ایلین مای آییندا اوردو ایر‌لیله‌مه‌یه باشلادی و قافقاز بئله‌جه هولاکونون قطعی حاکمیتی آلتینا گیردی. هولاکو خان (۱۲۵۸-۱۲۶۵) ۱۲۵۶-جی ایلده آذربایجانی، ۱۲۵۸-جی ایلده باغدادی ضبط ائتدی و ۵۰۰ ایلدن چوخ حؤکم سور‌ن عباسی‌لر خیلافتینی تاریخه گؤمدو. بئله‌جه یئنی ایشغال اولونموش اراضیلرده بئشینجی موغول اولوسو هولاکو (ائلخانلیلار) دؤولتی قورولدو. هولاکو شامی فتح ائتدیکدن سونرا آذربایجانا گلیب ماراغا شهرینی پایتاخت ائتدی، موستقیل‌لیگینی اعلان ائد‌رک کاراقوروم تابع‌لیگیندن آیریلدی. بئله‌جه آذربایجاندا بؤیوک ائلخانلیلار دؤولتینی تأسیس ائتدی. ائلخانلیلار زاما‌نیندا آذربایجان دؤولتین سیاسی مرکزی حالینا گلدی و تبریز شهری آباخان خان واختیندان اعتباراً دؤولتین پایتاختی اولدو. هولاکو خا‌نین یاخین شرق اؤلکه‌لرینده قوردوغو ایمپراتولوغو ایچریسینه آذربایجاندان باشقا ایراق-ی عرب، ایراق-ی عجم، کیرمان، گورجوستان، ائرمنیستان، کیچیک آسیا (روم)، کوردوستان، فارس، خوزیستان، خوراسان و بیر چوخ ویلایتلر داخیلدی. ائلخانلی ایمپراتورلوغون سون زامانلاریندا حاکمیت اوغروندا موباریزه‌لر نتیجه‌سینده چوبانیلر سولاله‌سی حاکمیتی اله کئچیریب دؤولتی ائلخانلیلار آدینا بیر مدت ایداره ائتدی. چوبانیلر سولاله‌سی تورک-موغول منشأ‌لی اولدوغو تخمین ائدیلن «سولدوز» بویونداندی. چوبانیلرین جلایرلره مغلوبیتیندن سونرا شئیخ اویس تبریزه گیریب تبریزی دؤولتین پایتاختی اعلان ائدیلمه‌سی ایله و ۱۳۶۷-جی ایلده شیروان اراضی‌سی‌نین ده ضبط اولونماسی ایله حاکمیت یئنه بیر باشقا تورک سولاله‌سی‌نین حاکمیتینه کئچمیشدیر. فارس میللتی‌نین فورمالاشماسیندا تورک دؤولتلری‌نین رولو – بو پروسه‌ده صفوی دؤولتی‌نین موهوم یئر توتدوغو قئید اولونسا دا بو مؤوضودا بیر چوخ موناقیشه‌لی ساحه‌لر واردیر. سلجوقلولارلا باشلایان موسلمان تورک حاکمیتی اؤز اینتیباهینی صفویلرله اورتایا قویموشدور. صفوی بؤلگه‌ده مؤوجود اولان و دَییشن دَیرلری اؤزونده جمعلشدیره‌رک یئنی بیر فورما ایله اورتا عصر ذهنیتی‌نین تشکیلاتلانمیش، قوّتلی فئودال دؤولتچیلیک فورماسی ایله اورتایا چیخمیشدیر. بورادا آرتیق ساده‌جه سوی حاکمیتی‌نین داشیییجیسی کیمی دئییل، دوشونجه و تفکّور دونیاسی‌نین تمثیلچیسی کیمی چیخیش ائد‌رک موختلیف تریقتلره پارچالانان ایرا‌نین تورک و موسلمان خالقینی دؤورونون اهمیتلی گوجلرینه قارشی بیرلشدیریب قورویا بیلمیشدیر. بو دفعه ده ایرا‌نین وارلیغینی هم مد‌نی، هم ده سیاسی اولاراق بیر تورک دؤولتی و تورک خاندان‌لیغی اؤز اوزرینه آلمیشدیر. صفوی تاریخی و سویو هر نه قدر موناقیشه ائدیلسه ده صفوی مدنیتی بؤلگهنین تورک بویلاری‌نین حاکمیتینده اولان خالقلاری‌نین اورتاق مدنیتی اولاراق اونلاری پارچالایان دئییل، بیرلشدیر‌ن بیر عونصور کیمی تاریخده یئرینی آلمیشدیر. صفویلر زاما‌نیندا تورک فارس موباریزه‌سی خصوصی ایله بوروکراتیا منسوبلاری آراسیندا اوزون مودّت داوام ائتسه ده بو دؤولتین تشکیلاتیندا «تاجیکیه» آدلانان فارسیلر خاندانلیغین کاتیب‌لیگینی (مونشی‌لیگینی) اؤز اللرینده ساخلایا بیلمیشدیلر. اوردودا و خاندان‌لیقدا اساس سؤز حاقی تورک اصیل‌لی اولان بوی بیگلری‌نین، امیرلری‌نین صلاحیتینده ایدی. صفویلرین داغیلماسی و داها سونراکی دؤورلرده مودرن‌لشمه حرکاتلاری‌نین گوجله‌نمه‌سی، نادیر و قاجار خاندان‌لیقلاری‌نین بیر-بیرلرینی اوزله‌یه‌رک حاکمیتی اله کئچیرمه‌لری یئنه ده تورک سویلو بویلارین فعالیتی‌نین نتیجه‌سی ایدی. بو دؤولتلرین آرادان قالخماسیندا مودرن‌لشمه حرکاتلاری‌نین و آوروپا‌نین، روسیه‌نین ایستیثمارچی سیاستی‌نین اهمیتلی رولو اولموشدور. تورک قاجار حاکمیتی‌نین اورتادان قالخماسیندا، ایرانداکی آزادلیق و مشروطه حرکاتلاریندا بیلیندیگی اوزره یئنه ده موباریز آذربایجان تورکو (ستار خان، شئیخ محمد خیابانی حرکاتلاری) موهوم رول اوینامیشدیر. ۱۹-جو عصر مودرن‌لشمه حرکاتلاری و اونون اوّلینده خانلیقلارا پارچالانان و آرتیق کونترولو چتینلشن بؤلگهنین هر بیر طرفینده یارانان آزادلیق مئیللری فارس خالقی‌نین بیر میللت کیمی صحنه‌یه چیخماسین و بؤلگه‌ده ایقتصادی ماراقلاری اولان آوروپالیلارین، اینگیلیسلرین دستگی ایله ده پهلوی‌لرین ایرا‌نین باشینا کئچمه‌سینه، ۱۹۲۵-جی ایلدن سونرا فارسلارین دؤولتچیلیگی اله کئچیرمه‌لرینه موهوم تأثیر ائتمیشدیر. مودرن‌لشمه پروسه‌سیندن سونرا ایرا‌نین سیاسی و مدهنی حیاتیندا آذربایجان تورکلری‌نین تأثیرلی اولماسی، یوخاریدا قئید ائتدیکلریمیزین سئیرینده بونو گؤسترمک‌ده‌دیر کی، بو حاکمیت اوغروندا موباریزه داها اوزون ایللر داوام ائد‌ه‌جکدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
