​

19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری 

      گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوع‌لری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلام‌لا داها سیخ باغلی اولماسی‌دیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیه‌نین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتی‌نین تاثیری آلتیندا فارسچی‌لیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی. 

   " آذربایجان تاریخی "  کیتابیندا گؤستریلیر کی،  " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقه‌لرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخص‌لر، دینی مرکزلر واسیطه‌سیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گله‌جک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاق‌لاری مدرسه‌لر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایداره‌لر، ایری تاجیرلرین بعضی نوماینده‌لری طرفیندن و خئیریه‌ ایشلری اوچون ایعانه  توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسه‌لر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسه‌لر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگه‌لرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسه‌لرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتب‌لری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیم‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.  

  گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبی‌نین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیم‌لر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده  "دبستان"  آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفی‌نین آتاسی میرزه حسن رشدیه‌ آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه  اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیک‌لر، او جومله‌دن،  " وطن دیلی " ،  " آنا دیلی "  درسلیک‌لرینی یازمیشدی.   

1905-1911.جی ایل‌لر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایل‌لرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتب‌لرده آذربایجان و فارس دیل‌لریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر. 

  گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت  "آذربایجان‌" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئت‌لر ایچریسینده اوچونجوسودور.   

1905-1911جی ایل‌لر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضی‌لری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقان‌لاری ایدی.  

1905-1911.جی ایل‌لر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه  آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگی‌لر ( "‌آذربایجان‌" ،  "‌آنا دیلی" ،  "‌مزه لی‌" ،  "‌زنبور‌" ،  " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین ایکی دیلده - فارس و تورک دیل‌لرینده نشر ائتدیگی  " ناله ملت " ،  "‌موللا نصرالدین‌"  درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگی‌لرین اساس حیصه‌سینی اینقیلابی حرکاتین غلبه‌سی‌نین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیف‌لری‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی‌ نشر ائدیلمیشدیر. 

  مشروطه اینقیلابی‌نین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایل‌لر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایره‌لری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجه‌سینده نشر اولونان قزئت و درگی‌لرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده ‌نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جومله‌دن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه  ائتمگه  تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.

  1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیه‌ده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثه‌لری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئت‌لردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان  "‌تجدد‌"  ایدی.

19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه  اولاراق، خالق حیاتی‌نین رئال منظره‌لرینی، اؤلکه‌نین حیاتینداکی رئال حادیثه‌لری (1871-1872-جی ایل‌لرده کی  قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایل‌لر  " تنبکی  عوصیانی " ، اجنبی‌لرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچی‌لیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحه‌سینده اساسلی آددیم‌لار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیری‌نین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجی‌لیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهی‌نین، رضا صراف‌ین، میرزه علی خان لعلی‌نین، سعید سلماسی‌نین، میرزه علی معجز شبستری‌نین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیری‌نین 19-20. عصرین اولّ‌لرینده اینکیشافی‌نین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.   

  بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه  درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزی‌نین پیئس‌لری). م.ف.آخوندوفون داوامچی‌لاری زینالعابدین مراغه‌ای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامه‌سی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلک‌لری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایل‌لر ایران اینقیلابی‌نین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّ‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالت‌ین "ایران نو" ،  "‌آنا دیلی‌" ،  "‌عدالت‌"  قزئت لرینده کی  فلیئتون‌لارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازی‌لارینی قئید ائتمک اولار.  

  19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتی‌نین موستقیم تاثیری نتیجه‌سینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایل‌لرده  " معاریفپرور "  ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویم‌لری‌نین قووّه‌‌سی ایله سارای عیان‌لاری اوچون واخت‌آشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیان‌لار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جومله‌دن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمه‌میشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجی‌لیغی‌نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایل‌لرده میرزه جعفر قراجه ‌داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئس‌لری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعه‌چیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمه‌دی.

  مدنی حیاتین بو ساحه‌سینده ایلک اهمیتلی آددیم‌لار یالنیز 1905-1911-جی ایل‌لر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیم‌لری‌نین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایل‌لر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روح‌الله، عباس میرزه شریف‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعه‌لرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردی‌یئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورق‌لاری‌نین اثرلریندن عیبارت ایدی. 

  طبیعی‌دیر کی، بئله امکداش‌لیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالی‌لاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثه‌لرله یاخیندان تانیش ایدیلر.     

1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسه‌سی‌نین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلی‌نین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحه‌سینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.  

واحد عمروف  /  فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )

کؤچورن: عباس ائلچین