+0 بگندیم
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی فارسدیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی فارسدیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورک‌لرین علئیهینه، فارسلارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس اثری اولا بیلمز: " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" .
علی بیگ حسین‌زاده‌نین بو فیکیرلرینه قاتیلماقلا یاناشی حساب ائدیریک کی، اینگیلیس ایدئولوق‌لاری‌نین، او جومله‌دن روس‌لارین دا اساس مقصدی قاجارلاردا اینقیلاب باش وئره‌جگی تقدیرده عدالت‌لیک، برابرلیک، اینسان‌لیق کیمی ایدئیالارا ساریلاراق حرکاتین آپاریجی قووّه‌‌سینی تشکیل ائده‌جک یئنی‌لیکچی-موترقّی روحلو تورکلری اؤز سویوندان اولان قاجارلارلا دوشمن حالینا گتیرمک، بونون فوْنوُندا ایسه آریانچی فارسلاری اؤن پلانا چیخارماق اولموشدور. باشقا سؤزله، قاجارلاردا گؤزله‌نیلن اینقیلابدا حؤکومت و اینقیلابچی‌لار قیسمینده (قاجارلار و تورک اینقیلابچی‌لار) داها چوخ قوربان وئرن تورک‌لر، قازانان ایسه آریانچی فارسدیللی زومره اولمالی ایدی. بئله اولدوغو تقدیرده ده، تورک قاجارلار دؤولتی دئوریله‌رک اونون یئرینه آریانچی فارسدیللی پهلوی‌لرین حاکیمیته گتیریلمه‌سی چوخ دا چتین اولمایاجاقدی. بو آنلامدا هله، اینقیلابا قدر آریانچی فارسدیللی زومره ایچینده مؤوجود اولان "اینگیلیس بارماغی‌نین" قاجارلار دؤولتینده کی اینقیلابین گئدیشینده داها دا فعال‌لاشماسی، عئینی زاماندا 100 ایل اوّل اولدوغو کیمی بو فعال‌لاشمانین سؤزده روس-اینگیلیس رقابتی (روس‌لارین هیندیستانا گئدن یولونا سیپر چکمک) اولاراق قلمه وئریلمه‌سی باشا دوشولن‌دیر. اصلینده اینقیلابی گئرچکلشدیرن قاجارلاردان تزار روسیه‌سینه تیجارت و فهله‌لیک اوچون گئدن گونئی آذربایجان تورکلری ایدی کی، چارلیقدا یاشادیقلاری مودّتده حوریت دوشونجه‌سینه قاپیلمیش، عئینی زاماندا بوراداکی سویداش‌لاری‌نین، اؤزل‌لیکله ده قوزئی آذربایجان تورکلرینین ده بوندا بؤیوک رولو اولموشدور. حسین‌زاده یازیر: "حال و کئیفیت بو مرکزده ایکن ایرانداکی حوریت حرکاتی‌نین سببینی اینگیلیس حؤکومتی بارماغی‌نین اوجوندا دئگیل، روسیه جاماعاتی‌نین قلبیندن فؤوران ائدن حوریت آتشی‌نین ایرانا دوشموش شراره‌لرینده آرامالی‌دیر" .
احمد بیگ آغا اوغلو دا "ایران و اینقیلابی" اثرینده قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینیقلابین مادّی و معنوی سبب‌لرینی دَیرلندیررکن بو مسله‌ده قافقاز و آذربایجان عامیلینی ده قئید ائتمیشدیر: "اینقیلابین مادّی سبب‌لری آراسیندا ان چوخ دیقته لاییق اولان‌لار بونلاردیر: 1) ایداره‌چی‌لیکده اویغونسوزلوق، 2) سوء-ایستیفاده؛ 3) جبر و ظولم؛ 4) فقیرلیک، احتییاج؛ 5) اجنبی هوجوم‌لاری. معنوی سبب‌لره گلینجه، اونلاری دا بئله موعین‌لشدیرمک مومکوندور؛ 1) ایرانلی‌لارین خاریجله موناسیبت‌لری‌نین آرتماسی و بو سایه‌ده موعین قدر اوروپالی‌لاشمالاری؛ فیکیرلره اولان تاثیرلر؛ روسیه‌ده و خوصوصاّ ایرانین یاخینلیغینداکی قافقاز و آذربایجانداکی اویانما حرکات‌لاری". آغااوغلو معنوی عامیله عایید آخرینجی مسله ایله باغلی اونو دا یازیردی کی، واختیله تزار روسیه‌سینه موهاجیرت ائدن "ایرانلی‌لار" (اکثری ده تورک اولماقلا) قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابدا موهوم رول اوینامیشلار.
عومومی‌لیکده، حساب ائدیریک کی، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین گئدیشینده اینگیلیس‌لرین یا دا روس‌لارین رولونون شیشیردیلمه‌سی دوغرو اولمادیغی کیمی، اونلارین آریانچی فارسدیللی قووّه‌‌لری ائتدیگی یاردیم‌لار دا تامامیله گؤزآردی ائدیلمه‌ملی‌دیر. باشقا سؤزله، هر ایکی خالق و اونلارین دؤلت‌لری قاجارلار دؤولتینه و اونون اساس سوتونو اولان تورک‌لره موناسیبتده منفی رول اوینامیشلار. اؤزل‌لیکله، اینگیلیس‌لرله روس‌لارین ناصرالدین شاهین قتلیندن (1896) سونرا تاختا اوتوران مظفرالدین شاه قاجارین (1896-1907) حاکیمیتی دؤنمینده قاجارلار اوزرینده اوینادیغی قورخونج سیاست اونودولمامالی‌دیر. اصلینده 1896-جی ایلده "یئنی‌لیکچی" میرزه رضا کرمانی طرفیندن ناصرالدین شاهین قتله یئتیریلمه‌سی یانلیز اینگیلیس‌لرله روس‌لاری دئییل، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده کی بوتون داخیلی و خاریجی قووّه‌‌لرین حرکته کئچمه‌سینه سبب اولدو. هر حالدا بوتون یئرلی و خاریجی قووّه‌‌لر اوچون 50 ایله یاخین حاکیمیت سورموش ناصرالدین شاهلا موقاییسه‌ده مظفرالدین شاهلا دیل تاپماق داها آسان اولمالی ایدی.
مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلار دؤولتینده ایداره ائتمه مسله‌سینه گلینجه، اوّل‌لر اولدوغو کیمی دئمک اولار کی، فدرالیزم و موختاریت پرینسیپ‌لرینه عمل اولونوردو. بئله‌کی، اؤلکه‌ده ایداره ائتمه 4 بؤیوک ایالت (آذربایجان، خوراسان، کرمان، فارس) و بیر سیرا موستقیل قوروم‌لار، یئرلی حؤکومت‌لر (استاراباد، گیلان، مازانداران، تهران، زنجان، همدان، قزوین، ایصفاهان، لورستان، خوزیستان و ب.) شکلینده حیاتا کئچیریلیردی. همین ایالت و یئرلی حؤکومت‌لر تهراندان گؤندریلن حاکیم تعیین اولونسا دا، اؤلکه ده واحید ایداره ائتمه اوصولو ایله باغلی قانون اولمادیغی اوچون، هر بیری اؤز قابیلیت‌لرینه، میلّی عادت-عنعنه‌لره اویغون اولاراق ایداره اولونوردو. دئمک اولار کی، ایالت‌لر و یئرلی حؤکومت‌لر موستقیل اولوب، یالنیز عوموم میلّی اهمیتلی مسله‌لرده تهران حؤکومتینه باغلی ایدیلر.
تاریخچی عالیم عئینالله مدتلی دوغرو یازیر کی، همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین ایداره اولونماسیندا ایسه عنعنه‌وی اولاراق اساس رولو آذربایجان تورکلری اویناییردیلار: "ایرانین ایداره ائدیلمه‌سینده آذربایجانلی‌لارین عنعنه‌وی اوستون رول اویناماسی، حاکیمیتده اولان سولاله‌لرین، اساساً، آذربایجان تورک‌لریندن اولماسی، ایران اوردوسوندا، خوصوصاً ظابیط‌لر آراسیندا اونلارین آپاریجی مؤوقع‌لرده اولماسی، آذربایجانلی و ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجاندان اولان قاجار ضیالی‌لاری‌نین اؤلکه‌نین مدنی حیاتیندا موهوم رول اوینایاراق آذربایجاندا و بوتون ایراندا اهمیتلی طبقه تشکیل ائتمه‌لری 19. عصرین سونو- 20.عصرین اوّل‌لرینده اؤلکه ده میلّی موناسیبت‌لرین وضعیتینه موعین درجه ده تاثیر گؤستریردی".
بیزجه، قاجارلار دؤولتینده خئیلی درجه ده فدراتیو بیر ایداره اوصولو اولدوغو حالدا، اؤلکه‌نین آنارشی‌یه سوروکلنمه‌سی هئچ ده تصادوفی اولمامیشدیر. خوصوصیله ده، مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلارین آنارشی‌یه دوغرو سوروکلنمه‌سینده باشلیجا رولو اینگیلیس‌لر، موعین قدر ده روس‌لار اوینادیلار. اینگیلیس‌لرله روس‌لار قاجارلاری اؤزلریندن آسیلی وضعیته سالماق، داها سونرا دا سوقوطونا سبب اولماق اوچون هر جور واسیطه‌یه ال آتیردیلار. ایلک نؤوبه‌ده، ایقتیصادی ساحه‌ده قاجارلار دؤولتی روسیه ایله اینگیلیس‌ین تامامیله "بورج باتاقلی‌لیغی" آسیلی‌لیغینا دوشورولدو. بو بورجالمالاری اؤلکه‌نین موستقیل‌لیگینی قورخو آلتینا آلان، منلیگینی اکسیلدن، ناموسونو پوزان حال کیمی دَیرلندیرن آذربایجان جومهوریتی‌نین قوروجوسو، ایلک جومهورباشقانی، تانینمیش موتفکّیریمیز محمد‌امین رسول‌زاده یازیردی: "دؤولتی بو آغیر، منلیک قیران اورتام‌لاردا آلینان بورجا توتدوروب آغیر مالیه دورومونا سالان مظفرالدین شاه پارا بولماق سیاستی باخیمیندان اورتامی آغیرلاشدیران بیر چوخ اوستونلوک‌لر ده وئرمیش، بو یؤنده آتاسی ناصرالدین شاهی دا کئچمیشدیر" . بوتون بونلار یئتمزمیش کیمی، اوسته‌لیک قاجارلار حربی گوجونو ده بیر واختلار قوزئی آذربایجان اوغروندا ساواشدا اودوزدوغو روس‌لارین ایختیارینا بوراخمیشدیر. سؤزون آچیغی، قاجارلار حؤکمدارلاری‌نین اینگیلیس‌لردن سونرا رئال دوشمن‌لری اولان روس‌لار قارشیسیندا بو قدر عاجیز دوروما دوشمه‌لری چوخ آغریلی بیر حال ایدی. رسول‌زاده یازیردی: " اؤزولو ناصرالدین شاه چاغیندا قویولموش روس سوبای‌لاری باشچی‌لیغیندا یارادیلمیش ایران قازاق آلایینا دا مظفرالدین شاهین آغالیغی دؤنمینده اؤزل اوستونلوک‌لر وئریلمیشدی" .
بئله‌لیکله، قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لشمه‌‌نین قاچیلماز اولماسی گونده‌مه گلمیشدی. ساده‌جه، بو یئنی‌لشمه‌‌نین هانسی شکیلده باش وئرمه‌سی، داها اؤنملیسی هانسی قووّه‌‌نین گئرچکلشدیرمه‌سی مسله‌سی وار ایدی. بیر چوخلاریندان فرقلی اولاراق حساب ائدیریک کی، او زامان قاجارلار دؤولتینده ایصلاحاتچی‌لیق ایستگی ایله مئیدانا چیخان‌لار آراسیندا تورک یئنی‌لیکچی‌لرین اولماسی طبیعی ایدی. تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین بورادا اساس مقصدی هئچ ده قاجارلارین ضعیف‌له‌دیلمه‌سی یا دا دئوریلمه‌سی دئییل، تام عکسینه شیعه‌لیک، ایرانچیلیق قیلیغینا گیرمیش شووینیست فارسلاری حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماق، بو دؤولتین ایلک باشلاردا اولدوغو کیمی عدالتلی شکیلده ایداره اولونماسینا نایل اولماق ایدی. آنجاق اینگیلیس‌لر آذربایجان تورک‌لرین قارشی آریانچی‌‌لیق، ایرانچیلیق ایدئولوژیسی آدی آلتیندا فارس عامیلیندن مهارتله ایستیفاده ائتدیلر. باشقا سؤزله، حاکیمیتی، اوردونو تورک‌لرین الیندن آلماق اوچون، آریانچی‌لیغی، ایرانچی‌لیغی اورتایا آتیب تورک-فارس موناسیبت‌لرینی کسکین‌لشدیردیلر.
قاجارلار دؤولتینین یئنی‌لشمه‌‌سی تورک حاکیمیتی‌نین داواملی‌لیغی اوچون واجیب عامیل ایدی. چونکی قاجارلار اؤزونده گوج تاپیب یئنی‌لشمه‌یه‌جگی تقدیرده، اونلارین دئوریله‌رک یئرینده آریانچی فارسلارین حاکیمیتین قورولماسی پلانی چوخدان حاضیرلانمیشدی. بو آنلامدا 1906-1909-جو ایل‌لرده قاجارلاردا باش وئرن اینقیلابین ایکی خطدن بیری اوزرینده اینکیشافی قاچیلماز ایدی. بیرینجی خطه گؤره، قاجارلار اؤلکه‌ده باش وئرن یئنی‌لشمه حرکاتینی لئهینه چئویره‌رک یئنیدن آذربایجان تورک مرکزلی سیاست یوروتمه‌لی، عئینی زاماندا دینی مذهبچی‌لیکدن اوزاق دونیوی حاکیمیته سؤیکنمه‌لی بونونلا دا آغالیق‌لارینا داوام ائتمه‌لی ایدی. ایکینجی خطه گؤره، اؤلکه ده باش وئرن یئنی‌لشمه حرکاتی قاجارلارین علئیهینه چئوریلمه‌لی، اونون یئرینه "لیبرال-دموکرات" قیلیقلی ایرانچی‌لار-آریانچی‌لار حاکیمیته گتیریلمه‌لی ایدی.
بیزجه، ایلک دؤورلرده نیسبتاً بیرینجی خطین طرفدارلاری اوغور قازانماغا باشلامیشدیلار. بئله کی، مظفرالدین شاه قاجار تورک دوشمنلرینین گؤزلمه‌دیگی حالدا، هئچ بیر دیره‌نیش گؤسترمه‌دن قاجارلار مجلیسی‌نین آچیلماسی (1906، اوکتوبر)، داها سونرا آنایاسالی دؤولتین اعلان اولونماسی (1906، 30 دسامبر) باره‌ده فرمان‌لار وئرمیشدیر. بو ایسه، اؤزل‌لیکله قاجارلارین دا قانینی داشیدیغی حاکیم تورک اولوسو طرفیندن بؤیوک سئوینجله قارشیلانمیشدیر. باشقا سؤزله، مظفرالدین شاه بو آددیمی ایله اساساً یئنی‌لیکچی‌لیک طرفداری اولان تورک‌لرین سئوگیسینی قازانمیشدیر کی، تورک اولوسویلا قاجارلار آراسیندا قوپموش باغلار یئنیدن بیرلشمگه اوز قویموشدور. بونونلا دا، آریانچی ایرانچی‌لارلا اونلارین هاوادارلاری‌نین سایه‌سینده اوزون مودّت "درین بیر اویقو ایچینده حرکت‌سیز دوُران" قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لیکچی روحلو بیر اویانیش باش وئرمیشدیر.
مظفرالدین شاه قاجارین اؤلکه‌ده مشروطیت اعلان ائتمه‌سینی بؤیوک سئوینجله قارشیلایان تورکچولوگون، تورانچی‌لیغین ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتینده نشر اولونان "حوریت و وطنی-فردوسی" (1906، سپتامبر) مقاله‌سینده شاهین بو آددیمینی امیر تئیمورون بوتون حربی غلبه‌لرینه برابر توتموشدو: " تورک نسلیندن اولان یئنی بیر حؤکمدارین، تئیمورون بوتون ظفرلرینه بدل بؤیوک بیر موظفریته نایل اولویور! یاشا مظفرالدین، یاشا!" . او، داها سونرا "فویوضات" درگیسینده مظفرالدین شاهین اؤلومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی"مظفرالدین" آدلی مقاله‌سینده اونون هله تبریزده ولیهد اولارکن ایصلاحات لارا مئییللی اولماسیندان، داها سونرا شاه اولدوغو دؤورده بو ایصلاحات‌لاری داوام ائتدیرمه‌سیندن بحث ائتمیشدیر: " علم و معاریفین قدرینی بیلن مظفرالدین شاه آذربایجانداکی جانیشین‌لیگی زامانی بیر چوخ ایجرااتی-نافعه‌دن خالی قالمادی. غربین افکاری-ترقّی و مدنیتینی ایراندا نشر اوچون تبریزده " ناصری " نامیله بیر جریده چیخماغا باشلادی. اوروپا اوصولوندا مُتفنن ظابیط‌لر یئتیشدیرمک اوچون یئنه عئینی شهرده "موظفریه" نامیله بیر مکتبی-عالی بینا اولونوب، بونون اوچون اوروپادان واگنر خان کیمی خوصوصی موعلیم‌لر دعوت ائدیلدی. بو سایه‌ده اوموری-عسکریه ده بیر خئیلی ایصلاحات و تنظیمات ووجودا گلدی. مرحوم هر یئرده آذربایجان اهالیسی‌نین ایمدادینا یئتیشمگه غئیرت ائدییوردو".
ع.حسین‌زاده یازیردی کی، اؤلکه‌نین شاهی سئچیلدیکدن سونرا دا مظفرالدین شاه ایصلاحات‌لارینا داوام ائتمیش، دؤولتین ایداره اوصولونون یئنی‌لنمه‌سی اوچون فرمان‌لار وئرمیشدیر. ایلک دؤورلرده بو فرمان‌لاری جیدی اوغور قازانماسا دا، چوخ کئچمه‌دن اؤلکه ده کؤک سالمیش ایستیبداد بوروکراسینین یئنی‌لمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدی. او، یازیردی: "ترقّی و ایصلاحاته ضیدی و ایستیبداد و فساد طرفداری اولان منفور بوروکراسینین آخیر نفسی یاقلاشیب، یاواش-یاواش تجددود و اینقیلاب عماره‌لری ظوهورا باشلادی " .
ع.حسین‌زاده یه گؤره، مظفرالدین شاهین اؤلکه‌ده مشروطه‌نی اعلان ائتمه‌سینده ده بیر طرفدن اوروپانین، روسیهنین، ژاپونون اینکیشافی فوْنوندا ایسلام عالمی‌نین، ایسلام مدنیتی‌نین گئری‌لیگی، دیگر طرفدن قاجارلاردا موطلقیتین عوثمانلی‌دا اولدوغو کیمی، دریندن کؤک آتماماسی، خوصوصیله ده بورانین عولما و آلوئرچی صینفی‌نین حؤکومته قارشی اعتیبارلا ایستیقلال‌لارینی موحافیظه ائده بیلمه‌لری، ایالت و یئرلی حؤکومت‌لرین خئیلی درجه‌ده موستقیل اولمالاری موهوم رول اوینامیشدیر. او، یازیردی: "مظفرالدین شاه حضرت‌لری هم اؤزونو، هم خاندانینی، هم ده میلّتینی ایستیبدادین، معیت و بوروکراسی ایستیبدادینین الیندن خیلاص ائدیب حؤکمدار ایله میلّت آراسینداکی حایلی قیسماً رفع ائده بیلدی". اونون فیکرینجه، ایتیحادا-ایسلاما بؤیوک بیر جیغیر حاضیرلایان‌لاردان اولان مظفرالدین شاه مشروطه اعلان ائتمکله ده یالنیز قاجارلار تاریخینه دئییل، اؤلکه‌نین بوتون تاریخی اوچون بیر ایلکه قول قویموش اولدو.
م.ا.رسول‌زاده ده 1912-جی ایلده تورکیه‌ده قلمه آلدیغی "ایران اینقیلابی‌نین تاریخی" مقاله‌سینده یازیردی کی، اؤلومونه آز قالمیش مشروطه‌چی‌لیگی (آنایاساچی‌لیغی) بیلدیرمیش مظفرالدین شاه اولوسون ایچدن سئوگیسینی قازانمیشدی. رسول‌زاده یازیردی: "شاه آنایاساچی‌لیغی بیلدیردیکدن سونرا دئمک اولار اوروپا آغالاری کیمی چوخ آز دئییله‌جک دوزیده، بیر قاچ قوللوقچولاری ایله سایا بیر بیچیمده تهران کوچه‌لرینی دولاشیر، بازارلارا چیخیر، یاشایان‌لارین آلقیش‌لارینی قازانیر، خئییر-دوعا گؤرور، بوندان اولدوقجا دویغولانیردی. اوخومامیش‌لار مظفرالدین شاهی تاریخین یئتیشدیردیگی تکلردن سایاراق اینجه قلبلی اولدوغونو دوشونوردو. یاشایان‌لار ایچینده اونا اورکدن گوونن‌لر، باغلانان‌لار اولموش، اولوسال جوشقونون بوندان یوکسگی دوشونولموردو. پارلمانین اؤنونده توپلانان یاشایان‌لاردان " یاشاسین آسیا ایمپراتورو " دئیه باغیران‌لار اولموشدو".
حساب ائدیریک کی، دونیا تاریخی، او جومله‌دن تورک (آذربایجان) تاریخی مظفرالدین شاهلا باغلی منفی جهت‌لرله یاناشی، موثبت تاریخی مقام‌لاری دا اونوتمامالی‌دیر. هر حالدا اونون تورک مشروطه‌چی‌لرین ده تاثیری ایله روحانی‌لرین باسقیسیندان اوزاقلاشیب تورک اولوسویلا یاخینلاشدیقجا یئنی‌لیکچی جهت‌لری اورتایا چیخمیشدی. تبریزدن تهرانا گلرکن تورک شاهزاده‌لرینی اؤزو ایله برابر مرکزه گتیرن، اوسته‌لیک تورک شاهزاده‌لریندن عین‌الدوله‌نی اؤزونون وزیری تعیین ائتمیش مظفرالدین شاهین بوتون بونلارلا یاناشی تورک مشروطه‌چی‌لری دستکله‌مه‌سی، 1906-جی ایلده آذربایجان ایالتی انجومنی‌نین، یا دا آذربایجان میلّی جمعیتی‌نین یارانماسینا دا راضی‌لیق وئرمه‌سی تصادوفی اولا بیلمزدی. آ.قاسملی یازیر: " بو انجومن سایه‌سینده یگیرمی نفر آذربایجان تورکو انجومنه عوضوو سئچیلمیش، گونئی آذربایجاندا میلّی تفکّور صورتله اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، مذهب چاتیشمالارینا سون وئریلمیش، تورکجه تدریس یاپان مکتب‌لر یارانمیش، تورکجه مطبوعات اینکیشاف ائتمیش، یئنی سیاسی تشکیلات‌لار یارانماغا باشلامیش، عومومیتله "انجومنی میلّی تبریز " گونئی آذربایجانین ایداره ائدیلمه‌سینده اؤنملی یئر قازانمیشدی. "انجومنی میلّی تبریز "-ین سیاسی بئینینی "مرکزی-غئیبی" آدلی تشکیلات تشکیل ائدیردی کی، بو گیزلی تشکیلات تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، نریمان نریمانوفون دستکله‌دیگی گونئی آذربایجان تورکلری طرفیندن باکی‌دا یارادیلان سوسیال دموکرات پارتیاسی‌نین کود آدی اولان " ایجتیماعیون عامیون " پارتیاسی ایدی " . م.ا.رسول‌زاده ده واختیله "ایران تورکلری" اثرینده یازیردی کی، 1-جی روسیه اینقیلابی دؤورونده (1905-1906) اونون تاثیری آلتیندا قافقازداکی ایرانی‌لار (چوخو تورک‌لر اولماقلا) باکی‌دا سوسیال دموکرات پارتیاسی آدلی جمعیت یارادیبلار. بو تشکیلاتین قاجارلار دؤولتینده و قافقازدا اؤزک‌لری‌نین اولدوغونو یازان رسول‌زاده‌یه گؤره، مشروطه‌نین اعلان اولونماسیندا اونلارین موهوم رولو اولموشدور. بو تشکیلاتین لیدرلری آراسیندا علی موسیؤ تبریزی، حئیدرعمواوغلو و باشقالاری وار ایدی.
مظفرالدین شاه قاجاردان سونرا قاجارلار دؤولتینین باشینا کئچن اوغلو محمد علی شاه قاجارین (1907-1909) تورک اولوسو ایله قاجارلار آراسیندا یئنیدن یارانان بیرلیک باغینی گوجلندیرمک یولونو توتماق عوضینه، عکس آددیملار آتماسی دیقت‌چکیجی‌دیر. تورک اولوسو، او جومله‌دن تورک آیدین‌لاری محمدعلی شاه قاجارین دا آتاسی‌نین یولونو داوام ائتدیره‌جگینی گؤزله‌ییردیلر. مثلا، علی بیگ حسین‌زاده 1907-جی ایلده " فویوضات "دا یازدیغی بیر مقاله‌سینده اینانیردی کی، مظفرالدین شاهین "موقدس وصیت‌لری اورتادا دورورکن محمدعلی شاه منفور ایستیبدادلارین نصیحت‌لرینه قولاق وئرن دئییلدی" . حسین‌زاده‌یه گؤره، قاجارلارین آنایاسالی دؤولت اولماسی اوروپا دؤلت‌لرینه، او جومله‌دن آلمان، اینگیس و روسیه‌یه صرف ائتمیر. اونا گؤره ده، قاجارلار دؤولتینین شاهی موطلقیت یولو توتمامالی، مشروطیت فیکریندن اصلا واز کئچمه‌ملی‌دیر.
1907-جی ایلین ژانویه‌سینده آذربایجان ایالت انجومنی 7 مادّه‌دن عیبارت طلب‌لرینی (آنایاسایا اویغون بیر ایداره ائتمه سیستمی‌نین قورولماسی، اؤلکه اراضیسینده ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین تشکیل اولونماسی و س.) سارایا گؤندردی و همین طلب‌لر یئرینه یئتیریلمه‌یه‌جگی تقدیرده آذربایجانین قاجارلار دؤولتیندن آیریلا بیله‌جگینی اعلان ائتدی. محمدعلی شاه دا تاختا اوتوردوقدان سونرا، یعنی 12 فوریه 1907-جی ایلده اوّلجه صدراعظم واسیطه‌سی ایله مجلیسه تذکره گؤندره‌رک مشروطیت رژیمینه باغلی‌لیغینی بیلدیردی. بوندان سونرا بیرینجی مجلیس 122 مادّه‌دن عیبارت اولان قانون قبول ائتدی کی، پروف. نصیب نصیبلی‌یه گؤره، بوراداکی بعضی قانون‌لار، او جومله‌دن ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین یارادیلماسی دا اساساً قاجارلار دؤولتینین ایداره ائتمه قورولوشونا گؤره موعین‌لشدیریلمیشدی. او، یازیردی: "ایالت و ویلایت انجومن‌لری دؤنمین ایران دؤولتینین "ممالک محروسه قاجار" پرینیسیپیندن قایناق‌لانیردی (لاکین بو پرینسیپ آنایاسادا یئر آلمیردی). انجومن، ایرانداکی خالق‌لارین اؤنملی و تک دموکراتیک و میلّی اوغورلاریندان بیری ساییلمالی‌دیر. چوخ میلّتلی ایراندا میلّتلرآراسی پروبلم‌لرین یومشالدیلماسی، حتّی سونرالار حلّ ائدیلمه‌سینده حساس رول اویناما پوتانسیلینه صاحیب ایدی" .
مشروطه دؤورونده تبریز، اورمیه و تهراندا یایینلانان قزئت‌لر اساساً تورک و فارس دیل‌لرینده اولسا دا، اساس آغیرلیق فارس دیلی ایدی. تورک و فارس دیل‌لرینده یایینلانان قزئت‌لرده بیر قایدا اولاراق عوموم اؤلکه پروبلم‌لرینه موراجیعت ائدیلمیش، تورکلوک مسله‌سی دئمک اولار کی، مطبوعات صحیفه‌لرینده یئر آلمامیشدیر. بو باخیمدان ن.نصیبلی‌یه گؤره، مشروطه دؤوروندن ان کارلی چیخان فارس‌لار اولموشدور. هر شئیدن اؤنجه فارسلارین اون ایل‌لرجه آلیشامادیقلاری قاجار حاکیمیتی ضعیفله‌میش، اؤلکه ایداره ائتمه‌سینده بؤیوک آغیرلیغی اولان فارس بوروکراسینین رولو داها دا آرتمیشدی.
قاجارلار دؤولتینین ایلک مجلیسینده تورک میلّت وکیل‌لری فارس‌لارا نیسبتده سای باخیمیندان آز اولسالار دا (ایلک مجلیسده میلّت وکلیل‌لری‌نین یاریسی هئچ بیر منطیقه اویغون اولمادان تهراندان، یاریسی دا دیگر بؤلگه‌لردن سئچیلمیشدی)، آنجاق ان فعّال و یئنی‌لیکچی طرف ایدیلر. ایلک مجلیسده پارتیالارین فراکسیون‌لاری اولماسا دا، آنجاق ایکی آخین: 1) یئنی‌لیکچی‌لر، و 2) موحافیظه‌کارلار وار ایدی کی، یئنی‌لیکچی‌لر آخینی‌نین باشیندا تورک سویلو س.ح.تقی‌زاده ایله حاجی میرزه ابراهیم آغا دایانیردی. ایلک قاجارلار مجلیسی قووولاندان سونرا تقی‌زاده اوروپایا قاچماغا مووفّق اولسا دا، حاجی میرزه ابراهیم آغا اعدام اولونموشدو.
بوتون حال‌لاردا، ایلک پارلمان دؤنمینده تهراندا 70-آ یاخین سیاسی جمعیت‌لر وار ایدی کی، اونلارین آراسیندا " آذربایجان جمعیتی " (آذربایجان انجومنی)، یا دا " تبریز جمعیتی " اؤن یئری توتوردو. رسول‌زاده یازیردی کی، " آذربایجان جمعیتی " بوتون جمعیت‌لرین باش یئری، یؤنلدیجیسی ایدی؛ آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین عوضولری‌نین چوخو ایسه تورک‌لر ایدی، یؤنتیم قورولو دا تورک‌لرین الینده ایدی. ع.مددلی یازیر کی، آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین اصیل وظیفه‌سی مجلیس اوچون نامیزدلر ایره‌لی سورمک و اونلاری سئچمکدن عیبارت اولسا دا، تئزلیکله اؤز سعی‌لری نتیجه‌سینده اصلینده بؤلگه‌سل پارلمانا چئوریلمیشدی. عئینالله مدتلی یازیر: " همین ایلین اوکتوبروندا تبریز شوراسی‌نین " جریده ملی " (میلّی قزئت) قزئتی فارس دیلینده نشره باشلادی. قزئتین بیر سیرا مقاله‌لرینده انجومنی-تبریز میلّی مجلیس آدلاندیریلمیشدی و بو تهراندا مجلیس عوضولری‌نین اعتیراضینا سبب اولموشدو. بونا گؤره، مجلسیده کی آذربایجانلی وکیل‌لر مسله‌یه آیدینلیق گتیردیلر و انجومنی-تبریزین میلّی مجلیس یوخ، ایالت شوراسی اولدوغونو وورغولادیلار. لاکین تبریز شوراسی بؤلگه‌سل مسله‌لرله مشغول اولماقلا کیفایت‌لنمیر، آنایاسانین آردیجیل مودافیعه‌چیسی کیمی ضروری حال‌لاردا تهرانا - مجلیسه ده اهمیتلی تاثیر گؤستریردی".
قاجارلار دؤولتینده آنایاسانین قبولوندان (1907-جی ایلین مئی-ژوئن آیلاری) آز سونرا تهران حؤکومتی‌نین روسیه و اینگیلیس‌‌دن یئنی بیر بورج آلماق ایستگینه قارشی چیخان مجلیسین بونونلا یاناشی، قاجارلارین خاریجی دؤلت‌لرین سیاسی-ایقتیصادی آسلی‌لیغیندان قورتولماسی اوچون قبول ائتدیگی 5 مادّه‌لیک قرارا (میلّی بانکین قورولماسی، روسیه و اینگیلیس‌‌دن هر جور بورج طلبی‌نین یاساقلانماسی، شاها موعین میقداردا معاشین باغلانماسی و س.) قارشی‌لیق محمدعلی شاه دا، صدراعظم میرزه نصرالله خانی (مشیرالدوله) وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیراراق آنتی-مشروطه‌چی میرزه علی‌عسگر خانی (اتابک اعظم) اونون یئرینه گتیردی. اوسته‌لیک، محمدعلی شاهین مشروطیتی لغو ائدیب موطلقیته قاییتماق یولوندا روسیه و اینگیلیسنین دستگینی آلماق اوچون (اصلینده بو پلانی تورک دوشمنی اولان همین دؤلت‌لرین اؤزلری حاضیرلامیشدیلار) 31 آقوست 1907-جی ایلده قاجارلار دؤولتینی روسیه و اینگیلیس آراسیندا نوفوز دایره‌سینه بؤلونمه‌سینه راضی‌لیق وئرمه‌سی یالنیز صدراعظم میرزه علی عسگر خانین اؤلومونه گتیرب چیخارمادی، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده داخیلی آنارشی پیک حدده چاتدی.
آذربایجان تورک موتفکّیری، دؤولت خادیمی میرزه ابراهیموفا گؤره، بو دؤورده موترقّی قووّه‌‌لر موحافیظه‌کار قووّه‌‌لرله فعال شکیلده موباریزه آپاریردیلار، آنجاق سون نتیجه‌ده سونونجولار اوستون گلدیلر: "عومومیتله، او ایل‌لر ایراندا و گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی-سیاسی حیاتین سون درجه غئیری-ثابیت، دییشکن، گؤزله‌نیلمز حادیثه‌لرله زنگین اولدوغو دؤور ایدی. بو دؤورده یالنیز موترقّی اینقیلابی قووّه‌‌لر دئییل، عکس جبهه‌نی تشکیل ائدن مورتجع ظولمکار، موحافیظه‌کار، قارا قووّه‌‌لر‌ده فعال صورتده اللشیردی، برک ال-آیاقدا ایدی. اونلار، موترقّی قووّه‌‌لرین مظفرالدین شاهدان قوپاردیقلاری مشروطه حؤکومونون عملی اولاراق حیاتا کئچیریلمه‌سینه یول وئرمه‌دیلر و 1907-جی ایلده، یعنی روسیه‌ده استولیپین ایرتیجاعسی‌نین حؤکم سوردوگو، هر جور قان‌سوران‌لارین مئیدان سولادیغی دؤورده کوت‌بئیین، ساتقین محمدعلی شاهی حاکیمیت باشینا گتیردیلر. او ایسه هم تزاریزمین، هم ده اینگیلیس‌لرین کؤمگی و تحریکی ایله مجلیسی توپا توتدو، مشروطه طرفدارلارینا هوجوم ائتدی".
همین دؤورده محمدعلی شاهدان آنتی-مشروطه‌چی‌لیک، آنتی-حوریتچی‌لیک دوشمنچی‌لیگی گؤزله‌مه‌ین یئنی‌لیکچی-موترقّی آذربایجان تورکلری تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزینه چئویرمکله یالنیز اؤزلرینی دئییل، قاجارلاری دا بو قورخونج اویوندان خیلاص ائتمگه چالیشیردیلار. بو آنلامدا قاجارلار دؤولتینین اساس میلّتی اولان تورک اولوسونون اؤز سویوندان اولان قاجارلار سولاله‌سی‌نین شاهینین دوغرو اولمایان سیاستینه قارشی چیخماسی خیانت دئییل، تام عکسینه اویونا گتیریلمیش تورک حؤکمداری محمدعلی شاهی دوغرو یولا چکمک و تورک حاکیمیتی‌نین نوفوذونو برپا ائتمک ایدی. آنجاق خاریجی قووّه‌‌لرین، خوصوصیله ده روسیه دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه تورک خالقینا آرخالانماق یا دا موترقّی تورک مشروطهچیلرینین حاق سسینی دینله‌مک عوضینه، تهرانداکی مجلیسی داغیداراق موطلقیته قاییتماق یولوندان واز کئچمه‌دی. " شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش مورتجع قووّه‌‌لر طرفیندن هله 1908-جی ایلین آوریل-مئی آیلاریندان حاضیرلانماقدا اولان حؤکومت چئوریلیشی همین ایل ژوئن آیی‌نین 23-ده حیاتا کئچیریلدی. عکس اینقیلاب بوتون ایراندا (قاجارلاردا-ف.ع.) هوجوما کئچدی. لاکین تبریزده اینقیلابی حرکات داها جیدی شکیل آلدی، بورادا آذربایجان ایالت انجومنی، تبریز سوسیال-دموکرات تشکیلاتی و محلّی انجومن‌لر یئنی اینقیلابی موباریزه‌یه، قطعی دؤیوش‌لره حاضیرلاشماغا باشلادیلار. اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی تهراندان تبریزه کئچدی".
بیزجه، " اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی‌نین تهراندان تبریزه " کئچمه‌سینده گئری‌لیکچی، یعنی آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لرین یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لرین یانیندا یئر آلمامالاری دا موهوم رول اوینادی. آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لر اینگیلیس‌لرین مصلحتی ایله، سیاسی مانور ائده‌رک محمدعلی شاهین یانیندا مووقّتی ده اولسا، یئر آلماغی داها موناسیب بیلدیلر. چونکی مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی آخینی اولان تورک‌لرین سایجا آزلیقدا اولماسینا باخمایاراق اؤنه چیخماغا باشلاماسی، اؤزل‌لیکله قاجارلارین پایتاختی تهراندا مؤوجود اولان پارلماندا تاثیرینی آرتیرماسی آریانچی فارس‌لارلا، اونلارین اساس هاواداری اینگیلیسی قطعیاً قانع ائتمیردی. هر حالدا بو دؤورده اعلان اولونموش مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی کیمی تورک‌لر تهراندا توپلانمیش ایلک مجلیسین قرارلارینا حؤکومتین عمل ائتمه‌یه‌جگی تقدیرده یئنی حؤکومت سئچه‌جک‌لرینی بیان ائتمه‌سی تصادوفی دئییلدی. همین پروسه‌لرین جانلی شاهیدی اولان م.ا.رسول‌زاده بونونلا باغلی چوخ دوغرو یازیردی کی: " " ایران باهادیرلاری تورک‌لردیر " - دئمک ایران اینقیلابی‌نین (قاجارلار مشروطه حرکاتی‌نین - ف.ع.) اساسی ایله، اساسی-علمیه‌سی ایله ایثبات ائدیلمیش بیر حقیقت‌دیر کی، بو باره ده هئچ دانیشیق بئله اولماز".
ایلک مجلیسی مودافیعه ائده‌رک دؤولتین فداراسیون یاپیسینی گئرچکلشدیرمگه چالشان یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لری آذربایجانین قاجارلار دؤولتینده کی موهوم نوفوذونو دا برپا ائتمک ایسته‌ییردیلر. بو مسله ایله باغلی میرزه ابراهیموف یازیردی: " ستارخان حرکاتی اینقیلابی-دموکراتیک قانون‌لار اساسیندا ایداره اولونان فدراسیون ایران یاراتماق، آذربایجانا موختاریت الده ائتمک مسله‌سینی عمللی اولاراق اورتالیغا چکمیش و حتّی قیسا بیر مودتده بو مسله‌نی حلّ ائتمیشدی ده. ستارخان دؤورونده تشکیل اولونموش ایالت انجومن‌لری موعین حوقوق‌لارا مالیک اولان موختار دؤولت اوصولوندان باشقا بیر شئی دئییلدی. ایالت انجومنی‌نین قراری ایله او زامان آذربایجاندا دوغما دیلده مطبوعات و کیتاب‌لار نشر ائدیلمیش، مکتب‌لرده آنا دیلینده تعلیم حیاتا کئچیریلمیشدی. لاکین اینقیلاب اؤز ایشینی آخیرا قدر آپارا بیلمه‌میشدی. بیر یاندان اینگیلیس ایمپریالیزمی، او بیری یاندان تزاریزم آزادلیق حرکاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه یول وئرمه‌میش، اونلاردان هر بیریسی اؤز مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمگه چالیشمیش و مورتجع قووّه‌‌لری ایش باشینا گتیرمیشدیلر".
تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین اؤنه چیخماسیندان راحات‌سیز اولان، بونا گؤره ده مشروطه‌یه دستک اولماق عوضینه، اوّلجه محمدعلی قاجارین یانیندا یئر آلمالارینی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری شاها قارشی "فنا" وضعیتده بولونماق ایسته‌مه‌مه‌لری کیمی ایضاح ائتمیشلردی. اصلینده تورک دوشمنی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری یاخشی بیلیردیلر کی، تهراندا یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین گوجلنمه‌سی اصیل پلانلارینی حیاتا کئچیرمگه انگل اولاجاقدیر. خوصوصیله ده، ایلک مجلیسین قاپادیلماسینا انگل اولمایان اینگیلیس حؤکومتی نؤوبتی حمله‌ده، ایرانچی قیلیقلی آریانچی فارسلارین، عئینی زاماندا ایرانچیلیق تورونا دوشموش تورک‌لرین پارلماندا اولماسینی پلان‌لاییردی. اصلینده تهرانداکی مجلیسین و حؤکومتین ایرانچیلیق اوزریندن فارس‌لاشدیریلماسی پلانی‌نین نتیجه‌سینده تهرانین بیر قاجارلار-آذربایجان-تورک پایتاختیندان، حؤکومتله مجلیسین ده قاجارلار-آذربایجان-تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلیب اویغون اولاراق ایران-فارس پایتاختینا و ایران-فارس حؤکومتینه-پارلمانینا چئوریلمه‌سی‌نین تملی قویولدو. ان آجیناجاقلیسی اودور کی، محمدعلی شاه قاجارین دؤورونده سلطنتین ولیعهدی‌نین تبریزده اوتورماسی عنعنه‌سی ده پوزولدو.
یئری گلمیشکن، یالنیز 1-جی دونیا ساواشی ندنی ایله 1915-جی ایلین یازیندا تبریزه داخیل اولان عوثمانلی تورک اوردوسونون رهبرلیگی تهران حؤکومتینه بیلدیرمیشدیر کی، قاجارلار سلطنتی‌نین ولیعهدی تبریزه گلرسه، عوثمانلی تورک اوردوسو درحال شهری ترک ائده‌جکلر. دئمه‌لی، ایرانچی مرکزلی تهران حؤکومتی یالنیز 9 ایل‌لیک بیر آرادان سونرا عوثمانلی لارین تأکیدیندن سونرا مجبوراً سلطنتین ولیعهدینی تبریزه گؤندرمگه راضی اولموشدور.
محض تهرانین قاجارلارین پایتاختی اولدوغو حالدا تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلماسی پروسه‌نی‌نین باشلانماسییلا دا، ایستر-ایسته‌مز آذربایجان تورکلرینین گؤزو، تورک‌لرین ایکینجی پایتاختی تبریزه و آذربایجان ایالت انجومنینه چئوریلدی. رسول‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، تهراندان سونرا تبریزی مشروطه حرکاتی‌نین اساس دایاق‌لاریندان بیری حالینا گتیرن تورک‌لر، بو حرکاتین یالنیز مادّیاتینی دئییل، معنویاتینی دا سونونا قدر ایداره ائتمگه چالیشمیشلار. " تبریز عادتاً ایران افکاری-احرارانه‌سی‌نین بیر ناظیمی-موطلقی اولموشدور، مشروطیتین بیر درجه ایستیقراریندان و مجلیسی-میلّینین آچیلیشیندان سونرا دا تورک‌لرین حیاتی-سیاسیه‌ده اهمیت‌لری آرتمیش و عددلری‌نین نیسبتیندن داها چوخ فعالیت‌لری گؤرولموشدور. گرک بیرینجی مجلیسده و گرک ایکینجی ده آذربایجان وکیل‌لری نوفوذو-نظر و همیت-وطنیه‌جه سایر آرکاداش‌لاریندان دایما یوکسک بیر مؤوقعده بولونموشلاردیر". بیزجه، ایلک مجلیسله موقاییسه‌ده ایکینجی مجلیسده تورک میلّت وکیل‌لری سایجا چوخالسالار دا، آنجاق کئیفیت باخیمیندان ("ایرانچیلیق" آنلاییشی‌نین اورتاق دؤولتچی‌لیکدن فارس دؤولتچی‌لیگینه کئچیدی باخیمیندان) آریانچی فارسچی‌لارین کؤلگه سینده قالماغا باشلادیلار.
بوتون حال‌لاردا، 1908-1909-جو ایل‌لرده قاجارلار دؤولتی ایله یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین موناسیبت‌لری‌نین کسکینلشمه‌سی، یعنی دؤولتین اساس ایکی تورک قووّه‌‌سی‌نین (حاکیم و موخالیف) قارشی-قارشی‌یا قویولماسی، هر ایکیسینی ده ضعیف سالدی. تورک آغالیقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرین قارشی-قارشی‌یا گلمه‌سینده موهوم رول اوینایان ایرتیجاعچی-گئری‌لیکچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری بو پروسه‌دن چوخ کارلی چیخمیش اولدولار. بئله‌لیکله، بیزجه، محمدعلی شاهین روس دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتیندا موطلقیتچی‌لیک دوشونجه‌سیندن، آنتی-مشروطه‌چی‌لیگیندن ایستیفاده ائدن آریانچی فارسلارین ایکی طرفه (قاجارلار آغالیغینا و یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر) سون ضربه‌نی وورماق اوچون حرکته کئچدیکلری بیر واختدا مشروطه‌نی قوروماق اوچون یئنی‌لیکچی تورک‌لرین آیاغا قالخماسی طبیعی ایدی.
محمدعلی شاهین مشروطیت دئییل، موطلقیت یولو توتماسی قاجارلارین طالعیینی حلّ ائدن اساس فاکتور اولدو. بئله‌کی، موعین بیر آرالیقدان سونرا یئنیدن مشروطیت، حوریت "مئیوه سینی درمیش" تورک اولوسونون حتّی، قارشیلارینداکی‌نین اؤز سویوندان اولدوقلارینی بیلدیکلری حالدا بئله، بوندان واز کئچمه‌یه‌جکلری، سونونا قدر موجادیله وئره‌جکلری بللی ایدی. شوبهه‌سیز، بونو محمدعلی شاهدان فرقلی اولاراق اونو موطلقیت یولونا سوروکله‌ین روس‌لارلا اینگیلیس‌لر ده یاخشی بیلیردیلر. باشقا سؤزله، قاجارلار دؤولتی حؤکمداری‌نین مشروطه‌نی لغو ائدیب موطلقیته دؤنمه‌سینه ایلک اعتیراض ائدن‌لرین یئنی‌لیکچی تورک‌لرین اولماسی قاچیلماز ایدی کی، بوتون بونلار گئرچک‌لیگه چئوریلدی.
بوتون حال‌لاردا بیزجه، مشروطه‌نین فاجیعه‌لی سونلوغوندا محمدعلی شاه، یا دا بوتؤولوکده قاجارلار دؤولتینین ایداره ائدیجی‌لری، موعین قدر ده ستارخان باشدا اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر ده موعین قدر یانلیشلیغا یول وئریبلر. آنجاق ایلک مجلیسین فاجیعه‌لی سونلوغوندا اساس رولو محمدعلی شاهلا ستارخان یا دا قاجارلارلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر دئییل، ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری (اینگیلیس، روسیه) اوینامیشلار. بو آنلامدا قاجارلارین سوقوطوندا "محمدعلی شاه می، یوخسا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لریمی گوناهکاردیر؟" دوشونجه‌سیندن بیر قدر اوزاقلاشیب، یالنیز اؤز-اؤزوموزو دوشمن کیمی قلمه وئرمکدن ال چکمه‌لی‌ییک.
بونونلا باغلی علی بیگ حسین‌زاده هله، 1908-1909-جو ایل‌لرده یازدیغی " سیاستی-فوروست " اثرینده چوخ اینجه، حساس شکیلده آغا محمد شاه قاجارین دیلیندن یازیردی کی، اصلینده قاجارلار اؤزلری حاکیمیت باشیندا اولدوغو مودّتجه، مشروطیت و حوریت علئیه‌دارلاری دا دئییلدیلر. بو آنلامدا محمدعلی شاه دا اصلینده تامامیله مشروطیت علئیه‌داری اولمادیغی حالدا اویونا گتیریلمیشدیر. حسین‌زاده یازیردی: "محمدعلی شاه ان خطرناک بیر طریقی-ضلالته ساپمیشدیر. اونو او طریقه سؤوق ائدن‌لر ده امیر باهادورلار، حاجب الدوله‌لر، سیز و امثالی‌سینیز (میر هاشم، شیخ فضل الله، سیدعلی یزدی-ف.ع.). بو خاینانه حرکتینیزدن اوتانیب قیزارمییورسونوز، قورخمویورسونوز؟!"
اونا گؤره ده، 1908-1909-جو ایل‌لرده تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزی حالینا گتیرن یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لرله (ستارخان، باقرخان و ب.) آریانچی فارس‌لار آراسیندا باش وئرن موباریزه‌نی داها دریندن آنالیز ائتمه‌لی‌ییک. اؤنجه‌لیکله، بیلمه‌لی‌ییک کی، یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لری قاجارلارا قارشی دئییل، محمدعلی شاهی ال‌لرینده اویونجاغا چئویرن آریانچی فارس ایرتیجاعچی‌لارلا اونلارین هاوادارلارینا قارشی موباریزه آپارمیشدیر.
اگر مرکزی تبریز اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لری بیرمعنالی شکیلده قاجارلارا، قاجارلار دؤولتچی‌لیگینه قارشی قیام قالدیریب اونلارلا ساواشمیش اولسایدیلار، او زامان دئیه بیلردیک کی، اونلار خیانتکاردیرلار، چونکی بونونلا دا قاجارلارین تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمه‌سینه جیدی زمین حاضیرلامیشلار. آنجاق هئچ بیر زامان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین قاجارلاری دئویریب اونلارین یئرینه، باشقا بیر سولاله‌نی حاکیمیته گتیرمک کیمی نیّت‌لری اولمامیشدیر. تورک مشروطه‌چی‌لر باشدا ستارخان اولماقلا، یالنیز قاجارلارین مشروطه‌لی-آنایاسالی بیر دؤولت حالیندا قالماسی اوچون محمدعلی شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا، عئینی زاماندا اونلارین ایمپریالیست هاوادارلاری روس‌لارا، اینگیلیس‌لره قارشی موجادیله وئریبلر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین موجادیله‌سی گئری‌لیکچی‌لره، ایرتیجاعچی‌لارا، اونلارین هاوادارلارینا قارشی اولوب یئنی‌لیکچی‌لیک و مدنیت اوغروندا ایدی.
بو باخیمدان تبریزده‌کی مشروطه‌چی‌لرین لیدری ستارخان دا، اونون یول‌گؤستره‌نی نجف عولمالاری دا یاخشی بیلیردیلر کی، یئرلی ایرتیجاعچی فارس‌لارلا اونلارین دستکچی‌لری اولان روسیه ایله اینگیلیس هانسی اویونو اویناییرلار. یئنی‌لیکچی تورک مشروطهچیلرینین گووندیکلری یئگانه دؤولت ایسه عوثمانلی تورکیه‌سی ایدی. باشقا سؤزله، موحافیظه‌کار آریانچی فارس‌لار روسیه و اینگیلیس‌‌دن دستک آلاراق حرکت ائتدیکلری حالدا، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین یئگانه اومید بسله‌دیگی عوثمانلی تورکلری (گنج تورک‌لر یا دا "ایتیحاد و ترقّی"چی‌لر) ایدی. اونا گؤره ده، تزار روسیه‌سینه مخصوص حربی بیرلشمه‌لر 1909-جو ایلین آوریلین سونلاریندا تبریزی ایشغال ائتدیکدن سونرا آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین عوثمانلی کونسول‌لوغونا سیغینماسی تصادوفی اولمامیشدیر. بونو، ستارخان تبریز حرکاتی روس‌لار طرفیندن باسیلدیقدان آز سونرا (1909-جو ایل 27-28 مئی) عوثمانلی کونسول‌لوغوندا اوندان بیر قزئته‌چی کیمی موصاحیبه آلان م.ا.رسول‌زاده یه بئله آچیقلامیشدیر. "- من وطنیمین ایستیقلالی یولوندا بیر ایل تامام چالیشدیم. اؤلوم ایچینده دیریلدیم. ایندی عزیز وطنده بیر ایشیق اوجو گؤروندوگو زامان، او دوغما آنام باشقا بیر هلاکته اوغراییر. آساییش حاضیرلاماق و راحت‌لیک برداوام ائتمک اوزره گلمیش اولان روس‌لار، حالا بیر حرکتی-ایستیلاجویانه‌یه باشلامیشلار کی، آرتیق وطنیمیزین ایستیقلالیندان قطعی-اومید ائدیر، اعلان اولونان عفوی-عومومیه اینانا بیلمییوروز. زیرا خاریجی‌لر هر کسی ایسترلرسه، توتارلار هر نه ایسترلرسه، ائدرلر. مملکتین حاکیم‌لری وظیفه آلماق ایستییورلار. ایشته بؤیله بیر حالده بیز نه قاییرا بیله‌ریک. آرتیق جانبازلیق مئیدانینا آتیلیب، موقاتیله باشلاماق ایشه کئچمز. چونکی بوراسی وطنی داها تئز الدن وئرمگه سبب اولا بیلر. اودور کی، بیز ده بورادا مُتحصّن اولوب، صولحه پروتستیمیزی بوتون دؤلت‌لره بیلدیریب، خاریجی‌لرین تئزلیکله ویلایتیمیزدن چیخمالارینی ایسته‌ییریک. من آرتیق ایستردیم کی، بیزیم میلّت عوثمانلی ایله یاخینلاشسین. ایندی بو حالدان بیر درجه موتشکّیرم کی، بیزی بیرلشدیرییور (عوثمانلی‌دا باش وئرن "گنج تورک‌لر" اینقیلابینی نظرده توتور-ف.ع.). تأمین آلماق و بسته گیرمک اوچون دوغروسو بوراسینی مووافیق گؤردوک. زیرا، ایسلام مملکتی و عومده‌سی مشروطه‌لی بیر مملکتین نوماینده‌سی‌دیر…
سردار غایتده قانی ایستی بیر آدام، حرکتی خئیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جیدی‌دیر. مشروطه‌پرستی‌لیگی دین درجه‌سینده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور.بوتون حرکتینی، ووجودونو، زوری-بازوسونو میلّته صرف ائتمیش اولان بو آدام اؤزونو تکراراً بیان ائتدیکلرینه گؤره نجف عولماسی حؤکمی-موقدس‌لرینه تابع اولوب، اونلار نه امر ائدیرسه، بیر آن تاخیر ائتمزسیزین ایجرایه حاضیردیر".
دئمه‌لی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری باشدا ستارخان اولماقلا، بیر طرفدن سیاسی-ایدئولوژی مسله‌لرده نجف عولمالاری‌نین فیکیرلری ایله حرکت ائدیب، دیگر طرفدن عوثمانلی تورکلری ایله یاخینلاشماغی مقبول گؤروبلر. شوبهه‌سیز، نجف عولمالاری ایله عوثمانلینی ایداره ائدن "ایتّیحاد و ترقّی"چی‌لر، یا دا " گنج تورک‌لر" ایسه هئچ بیر زامان تورک‌سویلو قاجارلار دؤولتینین دئوریلمه‌سیندن یانا اولا بیلمزدیلر. 1908-جی ایلدن اعتیباراً عوثمانلی‌دا حاکیمیتی اله کئچیرن "ایتّیحاد و ترقّی" تشکیلاتی‌نین اساس مقصدی قاجارلار دؤولتینده حاکیم تورک نوفوذونو قورویوب ساخلاماق ایدی. رحیم علی‌یئف یازیر کی، ایستانبولدا یارانمیش و "گنج تورک‌لر"له یاخین اولان "سعادت انجومنی"نین اساس مقصدی آذربایجان مرکزلی مشروطه حرکاتینا یاردیم ائتمک اولموشدو. اونون فیکرینجه، نجف‌ده یاشایان آذربایجانلی دین خادیمی اسدالله ماماغانی‌نین ایستانبولا گتیریلمه‌سی و اونا 1908-جی ایلین نوامبریندا "سعادت انجومنی"نین رهبرلیگی‌نین تاپشیریلماسی تصادوفی دئییلدی. چونکی ماماغانی "ایتّیحاد و ترقّی"نین لیدرلری یاخین ایدی، بو تشکیلاتدا قاجارلاردا، او جومله دن آذربایجاندا تورکلوک شوعورونو اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشیردی.
بئله اولدوغو تقدیرده دئیه بیلریک کی، عوثمانلی‌داکی "گنج تورک‌لر"ی اؤزونه دوست حساب ائدن آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین ده اساس مقصدی قاجارلاری حاکیمیتدن دئویرمک اولمامیشدیر. ساده‌جه، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین دایم دستکله‌مگه حاضیر اولدوقلاری قاجارلارین حاکیمیتیندن تک ایستک‌لری عوثمانلی کیمی آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه اولماق ایدی. تبریزده کی مشروطه حرکاتی‌نین باشچی‌لاری (تورکیه‌ده کی گنج تورک‌لر کیمی) حساب ائدیردیلر کی، قاجارلار دؤولتی یئنی‌لشمه سورجیندن، مشروطه حرکاتیندان کناردا قالاجاغی تقدیرده سوقوطا اوغرایاجاقدیر. محض بونون گئرچکلشمه‌مه‌سی اوچون ده آذربایجان مرکزلی تورک مشروطه طرفدارلاری قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه کیمی ایداره اولونماسی یولوندا موجادیله وئرمیشلر. بو آنلامدا تورک مشروطهچیلرینین باشلادیقلاری حرکات قاجارلارا قارشی عوصیان دئییل، تام عکسینه قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه اولماسینی قوروماق ایدی. دئمه‌لی، تورک مشروطهچیلرینین ساواشی دا قاجارلارلا دئییل، محمدعلی شاهی الینده اویونجاغا چئویرن خاریجی قووّه‌‌لرله ایرتیجاعچی فارس‌لار آراسیندا اولموشدور.
ساده‌جه، بورادا دیقت ائده‌جگیمیز اساس مسله مشروطه دؤنمینده روحانی‌لرین، موللالارین اوینادیغی رولدور. داها دوغروسو، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین باشیندا روحانی قیسمی‌نین اولماسی ایدی. چوخ ماراقلی‌دیر کی، روحانی مشروطه دؤنمینده ایکی قیسمه آیریلاراق بیر حیصه‌سی محمدعلی شاه قاجارا، دیگر قیسمی ایسه آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لره دستک وئرمیشلر. حساب ائدیریک کی، بو آنلامدا مشروطه دؤنمینده روحانی‌لر ایکی قیسمه بؤلونموشدور: 1) ایران فارس روحلو روحانی‌لر، 2) آذربایجان تورک روحلو روحانی‌لر. یوخاریدا دا گؤردوگوموز کیمی، آذربایجان تورک روحلو روحانی‌لرین باشیندا نجف عولمالاری دایانمیشدیر. بونو، ستارخان رسول‌زاده یه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آچیق شکیلده ایفاده ائتمیشدیر: "روس و اینگیلیس کونسول‌لاری یانیما گلدیکلرینده: مشروطه سنین الینده دیر- دئدی‌لر. من ایسه جاواب وئردیم کی، سیز بؤیوک بیر سهو ائدیرسینیز، من مشروطه‌نین ایتی ایشلی بیر پاسبانی‌یام. صاحیب‌لری ایسه نجف عولمایی-أعلمی‌دیر. اونلار نه امر ائدیرلرسه، من او ساعاتداجا ایجرایا حاضیرام".
آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه‌نی قوروماق یولونداکی باشلادیغی حرکاتین قارشیسی‌نین آلینماسیندا، عئینی زاماندا محمدعلی شاه قاجاری دئوریلمه‌سینده اساس رولو تزار روسیه‌سی ایله اینگیلیس اوینادیلار. ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی یا دا پارلمانلی دؤولت ایداره‌چی‌لیگینی مودافیعه ائتمه‌لری تورک دوشمنلرینین مکرلی پلانلارینی پوزدوغو اوچون، "بئله بیر شراییطده اینگیلیس‌لر و تزار روسیه‌سی آچیق موداخیله‌یه ال آتدیلار. تزار روسیه‌سی خاریجی کونسول‌لوق‌لاری و تبعه‌لری مودافیعه ائتمک و گویا تبریزه ارزاق داشینماسینی تأمین ائتمک بهانه‌سیله 1909-جو ایلین آوریلین 29-دا اؤز قوشون‌لارینی تبریزه یئریتدی. بونونلا دا تبریز عوصیانی یاتیریلدی". اصلینده ایسه بونونلا دا "تبریز عوصیانی"نا دئییل، بو دؤورده مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی اولان آذربایجان تورک‌لرینه، آذربایجان ایالتی انجومنینه، او جومله‌دن ده قاجارلار دؤولتینه جیدی ضربه وورولدو. چونکی تورک دوشمنی روسیه ایله اینگیلیس بیر یاندان آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی تبریزده قان ایچینده بوغدوقلاری حالدا، دیگر طرفدن تهراندا اؤز ماراق‌لارین اویغون آریانچی-ایرانچی حؤکومت و پارلمان فورمالاشدیرماغا چالیشیردیلار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیس‌ین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه‌ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیس‌ین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روس‌لار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
بئله لیکله، قاجارلار دؤولتینین چؤکمه سی اوچون الیندن گله‌نی ائدن اینگیلیس‌لر تورک مشروطه‌چی‌لرله محمدعلی شاه اوز-اوزه قویماقلا اساس مقصدلرینه خئیلی درجه‌ده یاخینلاشدیلار؛ گیلان و ایصفاهاندان اولان مشروطه‌چی‌لرین تهران اوزرینه حرکت ائتمه‌سینه شراییط یاراتماقلا حاکیمیت دییشیک‌لیگینه نایل اولدولار. بئله کی، 1909-جو ایلین ژوئیه‌سینده تهراندا اینگیلیس‌لرین تاثیری آلتیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین اؤنجول‌لوگونده تشکّول تاپان ایکینجی چاغری مجلیس محمدعلی شاه قاجارین وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریلیب اونون یئرینه اوغلو احمد شاه قاجارین گتیریلمه‌سینه قرار وئردی.
اینگیلیس‌لرین تضییقیله محمدعلی شاه اوّلجه بوتون بونلارا راضی اولوب تاختدان اوغلو احمد شاه قاجارین خئیرینه ایمتیناع ائتدیگینی بیان ائتسه ده، آز سونرا روس‌لارین "اوست عاغلی"یلا یئنیدن مشروطیت اعلان ائده‌رک شاهلیقدا قالماق ایسته‌دیگینده بولوندو. چونکی روس‌لار گؤروردولر کی، محمدعلی شاهدان سونرا شاهلیق تاختینا اوتوردولان احمد شاه قاجارین اطرافی اساساً اینگیلیس‌پرست آریانچی فارس‌لار، بیر ده لیبرالیزم، دموکراسی جریان‌لاری‌‌‌‌نین تاثیری آلتینداکی تورک‌سویلو ایرانچی وکیل‌لرله قاپانمیشدیر. بئله بیر دورومدا تزار روسیه‌سی محمدعلی شاهین شاهلیق تاختینا برپاسینی داها اویغون گؤروردو. روسیهنین "اوست عاغلی"یلا حرکت ائدن سابیق شاهین یئنی مشروطیت اعلا‌‌‌نینا اوّلجه ایناناراق شادلیق ائدن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار آز سونرا اینگیلیس‌لرین تضییقی ایله فیکیرلرینی دییشدیریب، بوندان واز کئچدیلر. همین حادیثه‌لرین بیرباشا ایشتیراکچیسی اولان رسول‌زاده یازیردی: "پولیتیکانی اولدوغوندان داها شیدّتلی بیر صورتده گؤرن مشروطه‌چی‌لر اول کره ده بؤیله بیر ایقدامه راضی اولموش کیمی گؤرونوب، هر یئرده مشروطه‌نی قبول ائتمک اوزره سئوینج و شادلیق‌لار ائتدیلرسه ده، بیلأخره کارئت بیردن-بیره دَییشیب اینقیلابچی‌لار الدن گئتمکده اولان حیثیاتی میلّیه‌‌لرینی اعاده ائتمک اوزره سؤزو بیر یئره قویوب گیلانلی‌لار و ایصفاهانلی‌لارلا بیرلیکده تهرانا حرکت ائتمگه باشلادیلار".
آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری تبریزده موجادیله وئردیگی دؤورده محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلان سیپهدارلارین، بختییاری‌لرین، یپریم‌لرین مؤوقع دَییشدیرمه‌لری‌‌‌‌نین، عئینی زاماندا گیلانلی، ایصفاهانلی مشروطه‌چی‌لرین ده بیردن-بیره اینقیلاب خطی توتمالاری‌‌‌‌نین اصیل ماهیتینی او زامان تامامیله درک ائتمه‌ین رسول‌زاده بوتون بو باش وئرن‌لری داها چوخ محمدعلی شاه ایستیبدادینین ییخیلیب یئرینه مشروطیتین برپا اولونماسی یؤنوندن قییمت‌لندیرمیشدیر. حالبوکی آریانچی-ایرانچی فارسلارین اینگیلیس‌لرین گیزلی دستگیله محمدعلی شاهین تاختدان سالیب یئنیدن آنایاسالی دؤولت، پارلمانلی اؤلکه ستاتوسونو برپا ائتمگه چالیشمالاری رسول‌زاده‌نین دوشوندوگو کیمی تورک، فارس، عرب، کورد، بلوج و دیگر خالق‌لار آراسیندا فرق قویمادان "ایرانلی‌لار" ، "ایرانلیق" اوچون دئییل، محض قاجارلاردا آریانچی فارسلاری حاکیمیته گتیرمگه، آریانچی فارس دؤولتینی برپا ائتمگه زمین حاضیرلاماغا گؤره لازیم ایدی.
هر حالدا تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخا‌‌‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی زامانی محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختییاری‌لردن سردار اسعدین، قافقاز ائرمنی داشناک‌لاری‌‌‌‌نین لیدرلریندن یپریم‌ین و باشقالاری‌نین آز سونا شاها خیانت ائده‌رک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش آریانچی مشروطه‌چی‌لره قوشولماسی اینگیلیس ایدئولوق‌لاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمدعلی شاهین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سردارئ-میلّینین (ستارخا‌‌‌نین-ف.ع.) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووّت‌لندیمکده تبریز و تهران آزادیخواه‌لاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازی‌لاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبه‌لندیریر".
شوبهه‌سیز، بو مسله‌ده اساس اینجه‌لیک اینگیلیس‌لرین اؤنجه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله محمدعلی شاه قاجاری قارشی-قارشی یا قویاراق ضعیف‌لتمه‌سی، داها سونرا گوجدن دوشموش، اوسته‌لیک روسیه‌دن تامامیله آسیلی وضعیتده اولان شاهین داها چوخ ایصفاهانلی، گیلانلی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله دئوریلمه‌سی ایدی. چونکی اینگیلیس‌لر یاخشی بیلیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مقصدی شاهی دئویرمک دئییل، ساده‌جه مشروطه‌نی قوروماق، عدالتلی ایداره ائتمه سیستمینی یاراتماقدیر. عئینی زاماندا، اینگلیس‌لر حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله دیل تاپماق چوخ چتین اولدوغو حالدا، حامی‌لری اولدوغو آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرله آنلاشیب قاجارلاری نوفوذ دایره‌لری آلتیندا ساخلاماق داها آسان‌دیر. اونا گؤره ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین تبریزده روس‌لار طرفیندن مغلوب ائدیلمه‌سی موهوم بیر شانس ایدی کی، بونو یاخشی دَیرلندیرن اینگیلیس ایدئولوق‌لار آز سونرا آریانچی-ایرانچی (اونلارین آراسیندا آذربایجان تورکلری ده وار ایدی) مشروطه‌چی‌لری اؤن پلانا چیخاراراق بیرینجیسی، شاهی اونلارین الی ایله تاختدان سالماقلا مشروطه‌نین یا دا پارلمانین طالعینی اؤز ماراق‌لارینا اویغون لیبرال، دموکرات قیلیقلی "ایرانچی"لارا وئردیلر، ایکینجیسی قاجارلار تاختینا دا فورمال بیر قاجار شاهینین چیخاریلماسینی تأمین ائتدیلر. اینگیلیس‌لرین بو پلا‌‌‌نینی گئج آنلایان، یا دا بونون قارشیسینی آلماقدا چتینلیک چکن روس‌لار محمدعلی شاه قاجاری شاهلیق تاختیندا ساخلاماق اوچون یئنی بیر حمله ده بولونسالار دا، آنجاق سابیق شاهی یالنیز "شاه‌سئون‌لر " ، قاشقای‌لار و تورکمن‌لر مودافیعه ائتدیلر. گؤرونور، بونا سبب ده، بیر طرفدن سابیق شاهین بوتون خطالارینا باخمایاراق تورک اولماسی، دیگر طرفدن ایسه اینگیلیس‌لرین هاوادارلیغی ایله آریانچی فارسلارین حاکیمیتی اله کئچیرمه‌لرینه قارشی اولمالاری ایدی.
همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین تاریخینده تورک دوشمنلرینین ان چوخ اویونا گتیردیگی محمدعلی شاه قاجارین "ایران مشروطه‌چی‌لری"ندن قورونماق اوچون تهرانداکی روسیه ائلچی‌لیگینه سیغینماسی‌نین دا دوشوندوروجو آنلام‌لاری واردی. اصلینده بو اولای بیر داها گؤستریردی کی، محمدعلی شاهین بئله بیر دوروما دوشمه‌سینده تزار روسیه‌سینه حددن آرتیق گووه‌نیب، تورک خالقینا و اونون آپاریجی قووّهسی اولان یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرینه اعتیماد ائتمه‌مه‌سی موهوم رول اوینامیشدیر. همین دؤورده بو پروسه‌نی دیقتله ایزله‌ین تانینمیش موتفکّیریمیز اوزئییر حاجی‌بیلی ده یازیردی کی، محمدعلی شاهین عوثمانلی سولطانی 2-جی عبدالحمیددن فرقلی اولاراق اؤز طالعینی خالقین ایختیارینا بوراخماماسی چوخ تأسوف دوغوران حال اولموشدور: "حالبوکی عبدالحمید میلّت طرفیندن اؤلدورولمه‌یه‌جگیندن هئچ ده امین دئییلدی. محمدعلی‌‌‌‌نین بو یولدا عبدالحمیدی تقلید ائتمه‌مگینه یئنی سبب اولا بیلر: یا اولا جانی‌‌‌‌نین قورخوسو و میلتین مردلیگینه اینانماسی و یاینکی اؤز میلتینه قارشی قلبینده بسله‌دیگی نیفرت، بو باره ده تفصیلاتا گیریشمگه احتیاج یوخدور. هر حالدا محمدعلی‌‌‌‌نین قلبی بؤیوک و عالیجناب آدام‌لارا مخصوص حیسیاتی-عالیه‌دن بلمرّه بوش اولدوغو تبییون ائتدی".
اونو دا اونوتمامالی‌ییق کی، تورک دوشمن‌لریندن قورونماق اوچون قاجارلار دؤولتینین باشچیسی محمدعلی شاه روسیه ائلچی‌لیگینه سیغیندیغی حالدا، اینگیلیس‌لرین آرخاسیندا دوردوغو "ایران مشروطه‌چی‌لری"نین و اینگیلیس‌لرین اویونونا گتیریله‌رک خیانته اوغرایان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین لیدری ستارخان ایسه تورکیه ائلچی‌لیگینه پناه آپارمیشدیر. یعنی ستارخان اوزونو نه روسیه‌یه، نه ده اینگیلیسه توتموش، دوغما قارداشی حساب ائتدیگی تورکیه کونسول‌لوغونا سیغینمیشدیر. بو بیر داها اونو گؤستریر کی، قاجارلار دؤولتینین تنزّولونده اساس یانلیشیغی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری دئییل، روسیهنین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه قاجار ائتمیشدیر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آرتیق اونون حاکیمیتی دؤورونده قاجارلارین آز-چوخ اورتادا اولان ایقتیدار و نوفوذو دا الدن چیخمیشدی: "طالعیین آرتیق اؤزلرینه موخالیف اولدوغونو سئزییورلار، آنلایورلار کی، ایقتیدار و نوفوذلاری الدن گئدییور. بیر فردین (محمدعلی شاهین-ف.ع.) سیاستی-حئیوانیه‌سی اوزوندن گئدییور". بوتون حال‌لاردا ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن، ائله‌جه ده محمدعلی شاه قاجارین تاختدان اوزاقلاشدیریلماسیندان داها چوخ قازانان اوّلجه تزار روسیه‌سی‌نین یانیندا "ایران ایرتیجاعچی‌لاری" قیلیغیندا محمدعلی شاها خیانت ائدن، آز سونرا اینگیلیسنین یانیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی "ایران مشروطچیلری" نه چئوریلیب ایکینجی مجلیسده اساس قووّه‌یه چئوریلن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار اولدولار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسنین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسنین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روس‌لار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته‌دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
