+0 بگندیم
خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچیلرینین گؤزو ایله
1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجه‌لنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتاب‌لار، خاطیره لر، مقاله‌لر یازیلیب. هم سووئت‌لر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیل‌لیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکات‌لاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.
عنعنه‌وی سووئت ایدئولوژی‌سینه اویغون اولاراق بو حرکاتی میلّی آزادلیق حرکاتی کیمی، مونارشی سیستمینه قارشی دموکراتیک موباریزه کیمی، یا دا میلّی-دموکراتیک حرکات کیمی قییمت‌لندیرن‌لر اولوب. موستقیل‌لیک ایللرینده اؤلکه‌میزین بیر سیرا تانینمیش تدقیقاتچی‌لاری، خوصوصیله شوکت تاغی‌یئوا، اکرم رحیملی، صمد بایرام‌زاده، عدالت طاهرزاده، ودادی موصطفی‌یئف و باشقالاری خیابانی حرکاتی باره‌سینده دَیرلی اثرلر و علمی مقاله‌لر یازیبلار. آمّا تقدیم ائدیلن مقاله‌ده مقصد تاریخیمیزین بو شرفلی صحیفه‌سینه محض ایرانلی، داها دوغروسو، گونئی آذربایجانلی مؤلیف‌لرین گؤزو ایله نظر سالماق، تام یوز ایل بوندان اول باش وئرمیش بو حرکاتین تاریخی درسلرینی بیر داها یادا سالماقدیر.
ایران تاریخچیلرینین قئید ائتدیکلری کیمی، شیخ محمد خیابانی‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی، اوغروندا قهرمان‌لیقلا ووروشدوغو مشروطه اینقیلابی‌نین نایلیت‌لرینی اوزون مودت اوچون قورویوب ساخلاماق مومکون اولمادی. عصرلر بویو حؤکم سورن موطلق مونارشی سیستملی ایران قاجارلار دؤولتی مشروطه حرکاتی نتیجه‌سینده (1906-1911) مجلیسه و باش ناظیرین رهبرلیک ائتدیگی حؤکومته صاحیب اولسا دا، اصلینده، شاهین حاکیمیتی چوخ آز محدودلاشدیریلمیشدی، اوسته‌لیک، بیر-بیرینی عوض ائدن، دایم خاریجی یاردیم‌لارا مؤحتاج اولان سونونجو قاجار شاهلاری اؤلکه‌ده موستقیل داخیلی و خاریجی سیاست یئریده بیلمیردیلر. احمد کسروی‌نین " آذربایجانین اون سککیز ایللیک تاریخی" اثرینده یازدیغی کیمی، هله 1907-جی ایلدن بریتانیا و روسیه‌نین تضییق‌لری آلتیندا قالان ایران فعلاً بو ایکی دؤولتین تاثیر زونالارینا بؤلونموشدو. 1910-جو ایلین اوکتوبروندا اؤلکه‌نین گونئی بؤلگه‌لرینی اؤز تاثیر دایره‌سینده ساخلایان بریتانیا تهرانا اولتیماتوم وئرمیشدی، 1911-جی ایلین نوامبریندا اؤلکه‌نین قوزئیینی فاکتیکی ایشغال ائتمیش روسیه ده اؤلکه‌نین قوزئی قیسمینی یاری‌مموستملکه حالینا سالان اولتیماتومو تهران حؤکومتینه تقدیم ائتمیشدی. مجلیس بونا جیدی موقاویمت گؤسترسه ده، حؤکومت اولتیماتومو قبول ائتمیش، مجلیس ایسه بوراخیلمیشدی. یارانمیش شراییطده مشروطه حرکاتی‌نین اینقیلابی نایلیت‌لری ده آرتیق تاثیر گوجونو ایتیرمیشدی، تجروبه‌سیز احمد شاهین داخیلی سیاستده اولدوغو کیمی، خاریجی سیاستده ده بؤلگه‌ده روسیه‌نین، عثمانلی دؤولتی‌نین، بؤیوک بریتانیانین و آلمانین توققوشان منافع‌لری‌نین یاراتدیغی مورکّب وضعیتده ثابیت سیاست کورسو یوخ ایدی. اؤلکه‌ده ظولم و ایستیبدادا، اؤزباشینالیق و قانون‌سوزلوغا قارشی اعتیراض‌لار دوغولدوغو کیمی، همچنین، دؤولتین موستقیل سیاست یئریتمه‌مه‌سینه قارشی دا کسکین ناراضی‌لیق‌لار آرتماقدا ایدی.
ایران تاریخچی‌سی ت.آتابکی تهراندا نشر ائدیلمیش "آذربایجان ،موعاصیر ایراندا" کیتابیندا م.خیابانی حرکاتی عرفه‌سینده ایراندا یارانمیش ایجتیماعی-سیاسی شراییطی اؤزونه‌مخصوص شکیلده دَیرلندیره‌رک یازیر کی، آذربایجان ایالتی بیر نئچه ایل عثمانلی قوشون‌لاری‌نین نظارتی آلتیندا قالسا دا، پان‌تورکیزم ایدئیالاری بورادا چوخ دا ایره‌لی‌له‌مه‌دی، اوسته‌لیک، عثمانلی‌‌لارلا آذربایجان دموکرات‌لاری آراسیندا اعتیمادسیزلیق موناسیبت‌لری داوام ائدیردی. دموکرات‌لارین تانینمیش رهبری م.خیابانی‌نین و همکارلاری نوبری و بادامچی‌نین عثمانلیلار طرفیندن حبس ائدیلیب سورگونه گؤندریلمه‌سی بو اینامسیزلیغی داها دا آرتیردی. م.خیابانی و یاخین همکارلاری‌نین عثمانلیلار طرفیندن حبس ائدیلمه‌سی‌نین سبب‌لری و اونلارین حبسخانا حیاتی‌نین تفرروعات‌لارینی م.بادامچی "شیخ محمد خیابانی‌نین حیاتی و فعالیتی" آدلی کیتابدا اطرافلی قلمه آلمیشدیر. بادامچی یازیر: "عثمانلیلار تبریزه داخیل اولاندان سونرا بورادا "ایسلام ایتیحادی" جمعیتی تشکیل ائتدیلر، اصلاّ بادکوبه دن (باکینی ایران تاریخچی‌لری چوخ زامان بئله آدلاندیریردیلار - ع.م) اولان ضیالی، موعلیم یوسف ضیا بیگی بو تشکیلاتا صدر موعین ائتدیلر و یاواش-یاواش حؤکومتین ایشلرینه موداخیله ائتمگه باشلادیلار. جهد ائتدیلر کی، تورک، فارس، ایران، توران صؤحبت‌لری سالیب ایرانین آیریلماز حیصه‌سی اولان آذربایجانی قافقازا بیرلشدیریب عثمانلی مملکتینه چئویرسینلر. بو زامان بو ایدیعالارا قارشی دورا بیله‌جک یئگانه قووّه دموکرات پارتیاسی ایدی. بونا گؤره داخیلده کی شرف‌سیز خاین‌لرین خیدمتیندن ده ایستیفاده ائتمکله، عثمانلیلار هیجری-قمری تاریخی ایله 1336-جی ایل زیقعده‌نین 8-ده محمد خیابانینی، میرزه اسماعیل نوبرینی و بو سطیرلرین مؤلیفینی (بادامچینی) حبس ائدیب اورمیه‌یه آپاردیلار، ایکی آی حبسده ساخلادیلار... اورمیه‌نی بوشالدیب گئری چکیلدیکلری زامان محبوس‌لاری قارصا گؤتوردولر... 15 گون حبسدن سونرا بیز محبوس‌لاری آزاد ائدیب تبریزه قاییتماغا ایجازه وئردیلر. قافقازداکی و ایرانداکی تورک قوشون‌لاری‌نین باش کوماندانی شوقی پاشا بو ایجازه‌نی وئردی".
بئله بیر شراییطده اؤلکه‌ده دموکراتیک-میلّی حرکاتین یئنی دالغاسی - م.خیابانی حرکاتی یئتیشیردی. م.خیابانی‌نین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لرینی، نظری و عملی فعالیت‌لرینی اطرافلی تصویر ائدن بادامچی مقاله‌سی‌نین "شیخین سیاسی حیاتی" بؤلومونده اونون قیسا ترجومه‌یی-حالینی دا وئرمیشدیر.
گونئی آذربایجانین گؤرکملی ضیالیسی و ایجتیماعی خادیمی سلام‌الله جاوید اؤزونون "خاطیرات دفتری"نده م.خیابانی‌نین شخصیتینه و اونون باشچی‌لیق ائتدیگی حرکاتا خوصوصی یئر وئرمیش، حرکاتدا اولان موختلیف تمایول‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لره اؤز موناسیبتینی بیلدیرمیشدی. گونئی آذربایجانلی ضیالی‌لاردان صمد سرداری‌نیانین "آذربایجان مشهورلاری" کیتابی‌نین ایکیجی جیلدینده ش.م.خیابانی و اونون سیلاحداش‌لاری حاقیندا معلومات‌لار وئرمیشدیر. زهره وفالی‌نین "آذربایجانین آدلی-سانلی شخصیت‌لری" کیتابیندا دا م.خیابانی‌نین فعالیتی باره ده ماتریال‌لار اؤز عکسینی تاپمیشدیر.
م.خیابانی 1880-جی ایلده تبریز یاخین‌لیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموشدور. مکتب و مدرسه تحصیلی آلمیش م.خیابانی آتاسی‌نین تیجارت ایشلری ایله علاقه‌دار بیر نئچه ایل روسیه‌نین پترووسک (آذربایجانین قدیم شهری دربند و اطراف بؤلگه‌لر اون دوققوزنجو عصرین اولینده روسیه طرفیندن اله کئچیریلدیکدن سونرا ماخاچ‌قالا شهری‌نین آدی پترووسک ایله عوض ائدیلمیشدی - ع.م) شهرینده یاشامیشدی، تبریزه قاییداندان سونرا هم موعلیم‌لیک، هم ده دینی فعالیتله مشغول اولموشدو، مشروطه حرکاتی‌نین هم یئتیرمه‌سی، هم ده فعال ایشتیراکچیسی ایدی. او، مشروطه حرکاتی زامانی قهرمان ستارخانین باشچی‌لیغی ایله ایرتیجاع قووّه‌‌لرینه قارشی دؤیوش‌لرده شوجاعت گؤسترمیش، تبریزین خیابان محلّه‌سینده عوصیانا رهبرلیک ائده‌رک مودافیعه‌نی باجاریقلا تشکیل ائتدیگینه گؤره "خیابانی" تخلوصونو قازانمیشدیر. ایراندا مشروطه اینقیلابیندان سونرا فورمالاشان ایکینجی مجلیسه کئچیریلن سئچکی‌لرده ایسه او، آذربایجان اوزره نامیزدلیگینی ایره‌لی سورموش و سئچیلمیش دیگر اون بیر دپوتاتلا برابر، آذربایجانی تهراندا - ایران مجلیسینده تمثیل ائتمگه نایل اولموشدو. ا.کسروی 1923-جو ایلده یازدیغی "شیخ محمد خیابانی قیامی" آدلی اثرینده قئید ائدیردی کی، م.خیابانی مجلیسده نیطق‌لری ایله کیفایت قدر تانینان و ساییلان مجلیس عوضولریندن اولموشدو، اونون خوصوصیله ده 1911-جی ایلده روسیه‌نین ایرانا اولتیماتومونو سرت تنقید ائتمه‌سی یادداش‌لاردا یاخشی قالمیشدی. 1917-جی ایلده م.خیابانی همکاری ز.قیامی، م.ای.نوبری، م.ع.بادامچی، ای.امیرخیزی، م.ت.رفعت، آ.عبدالله‌زاده، ه.چایچی و باشقالاری ایله بیرلیکده آذربایجان دموکرات پارتیاسی‌نین (ادپ) فعالیته باشلادیغینی خالقا اعلان ائده‌رک پارتیانین رسمی اورقانی اولان "تجدود" قزئتینی نشر ائتمگه باشلادی. همین ایلده روسیه‌ده باش وئرمیش اینقیلابی حادیثه‌لر آذربایجانین قوزئیینده اولدوغو کیمی، گونئیینده ده بؤیوک عکس-صدا دوغورموش، موختلیف شهرلرده مؤوجود رژیمه قارشی میتینق و نوماییش‌لر کئچیریلمیشدی. همین حادیثه‌لرده م.خیابانی یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدی. اصلینده، محض گونئی آذربایجاندا باش وئرمیش خالق حرکاتی نتیجه‌سینده ایران مرکزی حؤکومتی ایستعفایا گئتمگه مجبور اولموشدو. آدپ یئنی حؤکومته آذربایجانین 8 مادّه دن عیبارت طلب‌لرینی ایره‌لی سورموشدو کی، اونلار آراسیندا مجلیسه و ایالت انجومن‌لرینه دموکراتیک سئچکی‌لرین کئچیریلمه‌سی ده داخیل ایدی. ت.آتابکی یازیر کی، 1918-جی ایلین قیشیندا، آذربایجانین آجلیقلا اوزلشدیگی بیر واختدا دموکرات‌لارین خالقا تاخیل پایلانیلماسی دا داخیل اولماقلا، بیر سیرا تدبیرلر حیاتا کئچیرمه‌سی طبیعی اولاراق هم یئرلی ایالتده، هم ده عومومیتله، بوتون ایراندا پارتیانین نوفوذ و شؤهرتی‌نین یوکسلمه‌سینه سبب اولدو.
قئید ائتمک لازیمدیر کی، بولشویک روسیه‌سی 1918-جی ایلین اوّل‌لرینده روس قوشون‌لارینی ایران اراضی‌سیندن چیخارماغا باشلامیشدی، لاکین بو اؤلکه‌نین گونئیینه و مرکزینه تام نظارت ائدن اینگیلیس‌لری آذربایجانی دا تاثیر دایره‌سینه آلماغا شیرنیکلندیرمیش و همین ایلین باهاریندا اونلار آرتیق آذربایجانین زنجان، میانه، اورمیه و خوی شهرلرینه داخیل اولموشدولار. اینگیلیس و آمریکا میسسیونرلریندن دستک آلان ائرمنی‌لر، آیسورلار و کوردلر آذربایجانین اورمیه، سلماس، خوی و دیگر شهرلرینده آذربایجانلی‌لارا قارشی دهشتلی قیرغین‌لار تؤرتدیلر. بو حادیثه‌لر باره‌سینده دؤورون شاهیدی و تدقیقاتچیسی اولان ا.کسروی‌نین اثرلرینده، همچنین، سونراکی دؤور ایران تاریخچیلرینین تدقیقات‌لاریندا اطرافلی معلومات وئریلمیشدیر. بئله مورکّب وضعیتده م.خیابانی‌نین باشچی‌لیغی ایله آذربایجان دموکرات پارتیاسی‌نین یاراتدیغی کؤنوللو دسته‌لر بو قیرغین‌لارین قارشیسی‌نین آلینماسیندا اهمیتلی رول اوینادیلار. 1918-جی ایلین مارسیندا احسان پاشانین باشچی‌لیغی ایله تورک قوشون‌لاری‌نین گونئی آذربایجانا داخیل اولماسی آذربایجان تورکلرینی بو قیرغین‌لاردان خیلاص ائتدی.
1918-جی اوکتوبرون 30-دا باغلانمیش مودروس سازیشینه گؤره، تورک قوشون‌لاری‌نین گونئی آذربایجاندان گئری چکیلمه‌سیندن سونرا سورگوندن قاییدان م.خیابانی دموکرات‌لارین ان گؤرکملی رهبرینه چئوریلدی. همین واختدان اعتیباراً م.خیابانی ایراندا کؤکلو دَییشیک‌لیک سیاستینی اساس توتاراق، آذربایجانا داها گئنیش یئرلی موختاریت وئریلمه‌سی‌نین ضروری‌لیگینی ایره‌لی سورمگه باشلادی. م.خیابانی و مسلکداش‌لاری‌نین خالق آراسیندا مقصدیؤنلو ایش آپاردیقلاری‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، 1919-جو ایلین آقوست-سپتامبر آیلاریندا گرگین سیاسی موباریزه شراییطینده کئچن 4-جو چاغیریش ایران مجلیسینه تبریز و شهراطرافی منطقه‌لردن سئچیلن 9 دپوتاتدان آلتیسی دموکرات پارتیاسی‌نین تمثیلچیسی ایدی و اونلارین ایچریسینده ان تانینمیشی محض م.خیابانی ایدی.
ایران تاریخچی‌لری آراسیندا شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایلک خوصوصی اثری احمد کسروی یازمیشدیر. او، بو حرکاتین فعال‌لاریندان بیری و اؤزونون یازدیغینا گؤره م.خیابانی‌نین دوستو و همکاری اولموشدور. 1923-جو ایلده، م.خیابانی حرکاتی‌نین سوقوطوندان اوچ ایل سونرا اونون خوزیستان ایالتینده عدلیه ایداره‌سی‌نین رئیسی وظیفه‌سینده ایشله‌دیگی واخت همکاری حسین کاظ‌م‌زاده ایرانشهرین خواهیشی ایله قلمه آلدیغی " قیام شیخ محمد خیابانی " اثری شخصی موشاهیده و مولاحیظه‌لر، خاطیره‌لر، چوخ حاللاردا ایسه طعنه و ایتیهام‌لار اساسیندا یازیلمیش، برلینده کاظم‌زاده‌نین نشر ائتدیگی "ایرانشهر" درگیسینده درج ائدیلمیشدی. بو اثرین اهمیتی اوندادیر کی، آذربایجاندا و بوتون ایراندا بو گون اوچون ده اهمیتلی اولان، اینسان‌لارین ذهنیتینه، ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لره اهمیتلی تاثیر گؤسترن حادیثه‌یه حصر اولونموشدور. م.خیابانی عوصیانی، اوندان سونرا باش وئرن جنگل حرکاتی و کولونل محمد تقی خان پسیان قیامی - هامیسی مغلوبیته دوچار اولسالار دا، ایجتیماعی-سیاسی فیکره، ذهن‌لره و دوشونجه‌لره موعین تاثیر قویموشدولار.
عومومیتله، ایران تاریخ‌شوناس‌لیغیندا ایلک اوّل‌لر م.خیابانی حرکاتینا ایکی جور موناسیبت مؤوجود اولموشدور. بیر طرف خیابانینی و هاوادارلارینی آیریمچی حساب ائده‌رک ایدیعا ائدیرلر کی، اگر م.خیابانی غالیب گلسیدی، اوندا اونون "آزادیستان" آدلاندیردیغی آذربایجان ایراندان آیریلمیش اولاجاقدی و گومان کی، ایکی قونشو دؤولتدن بیری ایله بیرلشمیش اولاجاقدی. بونا گؤره ده، بو یاناشمانین طرفدارلاری م.خیابانی حرکاتینا منفی موناسیبت‌لرینی گیزلتمیرلر و ا.کسروی ده یوخاریدا آدی چکیلن اثرینده بونو وورغولاییردی.
ایکینجی قروپ تدقیقاتچی‌لار ایسه خیابانینی آزادلیق‌سئور و دموکرات کیمی قییمت‌لندیریر و اونون مقصدی‌نین آذربایجاندا، سونرا ایسه بوتون ایراندا دموکراتیک حاکیمیتین قورولماسی اولدوغونو گؤستره‌رک اونا رغبتله یاناشیرلار. شوبهه یوخ کی، م.خیابانی حرکاتی‌نین، اونون سبب و نتیجه‌لری‌نین طرف‌سیز، دقیق و اوبیئکتیو تحلیلی و قییمت‌لندیریلمه‌سی اوزون زامان تاریخی تدقیقات‌لارین اساس پروبلم لریندن بیری اولاراق قالاجاقدیر.
ا.کسروی‌نین اثری‌نین اهمیتی هم ده اوندادیر کی، او، اؤزو همین حادیثه‌لرین شاهیدی و ایشتیراکچیسی اولموشدور، بیر تاریخچی کیمی حادیثه‌لری آردیجیل‌لیقلا تصویر و تحلیل ائتمیش، دموکرات پارتیاسی‌نین عوضوو کیمی م.خیابانی و طرفدارلاری ایله یاخیندان امکداش‌لیق ائتمیش، پارتیاداخیلی موباحیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولموشدور.
ا.کسروی م.خیابانی ایله ایلک دفعه مشروطه فرمانی وئریلن زامان، شمسی 1285-ده، میلادی 1906-جی ایلده تانیش اولوب. تبریزین طالیبیه مدرسه‌سینده تحصیل آلان اون آلتی یاشلی ا.کسروی‌نین موعلیم‌لریندن بیری ده اوتوز یاشلی م.خیابانی ایدی. ا.کسروی یازیر: "اونون ایشیقلی آغ بنیزی، قارا ساچی، آریق بدنی، ایری قارا گؤزلری، عئینک آلتیدان گؤرونن ایتی باخیش‌لاری دیقتی جلب ائدیردی. محمد خیابانی‌ده جیدیت و مخصوصی زیرک‌لیک گؤزه چارپیردی، اونونلا اوز-اوزه گلنده جیدی و جلب‌ائدیجی صیفتینه تاماشا ائتمگی خوشلاییردیم. م.خیابانی بیر محلّه مسجیدی‌نین و مدرسه موعلیمی‌نین بیلمه‌سی گرکن سویه‌ده فیقهی، اوصولو، عرب دیلینی بیلیردی، بوندان باشقا، ریاضیاتی دا یاخشی بیلیردی، بیر مودت سونرا تبریزین خیابان محلّه مسجیدینده پیشنماز اولدو و مدرسه‌نی ترک ائتدی. محمدعلی شاهین تهران چئوریلیشیندن و تبریزین بیر سیرا دوشونجه آدام‌لاری‌نین اونا دستگیندن سونرا م.خیابانی "تبریز آزادی‌خواه‌لاری"نین جرگه‌سینه قوشولموش و مشروطه‌چی‌لرین غلبه‌سیندن سونرا تبریز اهالیسی‌نین نوماینده‌سی اولاراق ایکینجی مجلیسه سئچیلمیشدی. روس قوشون‌لاری تبریزی ایشغال ائده رک "آزادی‌خواه‌لاری" قیرغینا و ایشگنجه‌لره معروض قویدوقدان سونرا م.خیابانی بیر مودت قافقازدا موهاجیرتده اولموش، سونرا تبریز ایمام جومعه‌سی‌نین وساطتی ایله تبریزه قاییتمیشدی، لاکین روسلار شهره نظارت ائتدیکلریندن او، بیر فعالیتله مشغول اولماییب ائوینه قاپانمیشدی. بیر مودتدن سونرا او، پیشنامازلیغی ترک ائدیب تبریز بازارینداکی دوکانیندا آل‌وئرله مشغول اولموشدو. ا.کسروی یازیر کی، تبریز آزادی‌خواه‌لاری هوجره‌لره چکیلیب دیقت چکمه‌دن اؤلکه ایشلری ایله علاقه‌دار موباحیثه و موذاکیره‌لر آپاریردیلار. مودریک‌لیگی، سانبالی، ایتی عاغلی سایه‌سینده گوندن-گونه م.خیابانی‌نین نوفوذو آرتیردی و نتیجه ده اطرافیندا اولان موریدلری، آردیجیل‌لاری توپلاشاراق اونو اؤزلرینه رهبر سئچدیلر.
بونونلا یاناشی، کیتابدا م.خیابانی حرکاتینی نهضت (حرکات)، یاخود اینقیلاب کیمی یوخ، داها چوخ قیام کیمی تقدیم ائدن ا.کسروی بو حرکاتین دموکراتیک-میلّی ماهیتینه اصلا دَیر وئرمه‌دن، اونو سانکی م.خیابانی‌نین شخصی خودبین، سوبیئکتیو ایستک‌لریندن دوغان بیر حادیثه کیمی تصویر ائدیر. م.خیابانی حرکاتینا بئله غرضلی یاناشان ا.کسروی بو سببدن ده، میلّی حؤکومتین 1920-جی ایل آوریل-سپتامبر آیلاری آراسیندا حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لاری قطعیاً دَیرلندیرمیر. حالبوکی آز سونرا 1926-جی ایلده حسین کاظم‌زاده‌نین برلینده نشر ائدیلن "ایرانشهر" درگیسینده م.خیابانی‌نین مسلکداش‌لاری اولان، ا.کسروی‌نین ده یاخیندان تانیدیغی حاجی محمدعلی بادامچی‌نین، رضازاده شفقین مقاله‌لرینده، ح.ک.ایرانشهرین همین مقاله‌لردن عیبارت اولان خوصوصی نشره یازدیغی اؤن سؤزده م.خیابانی‌نین قیسا مودت عرضینده حیاتا کئچیردیگی معاریفچی-ایصلاحاتچی فعالیت‌لردن گئنیش سؤز آچیلیر، اونون و دموکرات‌لارین آذربایجاندا باشلاتدیقلاری و بوتون ایران اوچون اؤرنک اولان ایجتیماعی-سیاسی فعالیت‌لردن هوسن-رغبتله بحث ائدیلیر.
م.خیابانی‌نین شخصیتینه و سیاسی موباریزه‌سینه رغبت بسلمه‌دیگینی گیزلتمه‌ین، واخیله اونون طلبه‌سی و موباریزه یولداشی اولموش، حرکاتین گئدیشینده ایسه سیاسی گؤروش‌لرینی دَییشه‌رک م.خیابانی‌نین علئیه‌دارلاری‌نین دوشرگه‌سینده یئر آلمیش ا.کسروی یازیر کی، بو کیمی تدبیرلری حیاتا کئچیرمکده دموکرات‌لارین مقصدی قهرمان‌لیق و قاچاقچی‌لیغین درین کؤک سالدیغی بیر بؤلگه‌ده خیابانینی یئنی عصرین و موعاصیر دؤورون رابین هودو کیمی تقدیم ائتمکدن عیبارت ایدی. بو کیمی تدبیرلرله دموکرات‌لار آرتیق تبریزین و آذربایجانین بیر سیرا دیگر موهوم شهرلری‌نین ایداره‌سینی اؤز اللرینه کئچیرمگه نایل اولا بیلمیشدیلر.
قئید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، اکثر تاریخچی‌لر عوصیانین باشلانماسینا قیغیلجیم کیمی دموکرات‌لارین بیر نئچه‌سی‌نین حبسینی گؤستریرلر و بو حادیثه‌‌نین آوریلین 6-دا باش وئردیگینی قئید ائدیرلر. ا.کسروی عوصیانین باشلانماسی مسله‌سینی تصادوفی عامیل‌لرله باغلایاراق قئید ائدیر کی، رجبین 16-دا، م.خیابانی یولداش‌لاری ایله سیلاحا ال آتاراق "تجدّود" قزئتی‌نین بیناسیندان نووبر محلّه‌سینده یئرلشن پولیس ایداره‌سینه هوجوم ائده‌رک اورادا حبسده ساخلانیلان میرزه باغیری آزاد ائتمگی طلب ائتمیشدی. ا.کسروی بو حادیثه‌نی م.خیابانی‌نین "قیام بایراغینی یوکسلتمک اوچون بهانه آختارماسی" کیمی قییمت‌لندیریر و قئید ائدیردی کی، م.خیابانی آیلارلا امک حاقی آلمایان عسکر و ژاندارم‌لارا موراجیعت ائده‌رک دئدی کی، آذربایجان آزادلیق یولوندا ساواش‌لار ائتمیش، اؤز قانینی تؤکموشدور، ایندی ایران اوچون اونون گؤتوردوگو آزادلیق هر طرفدن قورخو و تلاشدادیر، بونا گؤره بیز ساکیت اوتورمامالی‌ییق، مجبوروق "قیام" قالدیراق. بونونلا یاناشی، ا.کسروی م.خیابانی‌نین ساده خالق آراسیندا اولان نوفوذونو اعتیراف ائدیر و بیر نئچه تبریزلی‌نین سؤزلرینی ایقتیباس گتیریر: "بیز بو گون گرک فخر ائدک کی، آغا شیخ کیمی بؤیوک شخصیمیز واردیر" ، "اگر آمریکا خالقی فخر ائدیر کی، اونلارین ویلسونو وار، بیز آذربایجانلی‌لارین دا شیخ آغامیز واردیر".
ا.کسروی قئید ائدیر کی، م.خیابانی و یولداش‌لاری بو دفعه خالقا نسه تکلیف ائتمگه قادیر دئییلدیلر و اؤز آدام‌لارینی دیگر بیر جمعیته سوروکله‌ییردیلر، "موسیؤ لنین‌ین آیین‌لری ایله بولشویک بایراغینی قالدیرماغا سسله‌ییردیلر". م.خیابانی‌نین بولشویک‌لره رغبت بسله‌دیگینه ایهام ووران ا.کسروی گؤستریردی کی، او زامان بولشویک ایدئیاسی و سیستمی هر یئرده آدام‌لارین بئینین دولدورور، اونلاری حرکته سؤوق ائدیردی. روسیه بولشویک‌لری آذربایجانین سرحدینه چاتمیشدیلار، م.خیابانی اونلارین طرفینه دؤندوگوندن اونلاردان دا کؤمک و همکارلیق گؤروردو. لاکین م.خیابانی بونو یاخشی بیلیردی کی، او، بولشویک‌لرین قیرمیزی بایراغینی قالدیرسا، اینگیلیس قوشون‌لاری بولشویک‌لرین گلیشی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون هر زامان زنجان و قزویندن قاپلانکوهو (داغ) کئچه‌رک آذربایجانا تؤکوله‌جکلر و همین گونلر مایور ادموندون (اینگیلیس‌لرین قزوینده کی اوردوسونون سیاسی ایداره رئیسی - ع.م) تبریزه گلمه‌سی م.خیابانی‌نین گؤزونو و اورگینی بولشویک‌لردن بو دفعه دؤندردی. بعضاً ده جومهوریتچی‌لیک طلبینی بهانه ائدیردیلر، مثلا، م.خیابانی طرفدارلاریندان سیف‌العلما آدلی بیریسی بیر دسته ایله قیرمیزی بایراق قالدیریب کوچه‌ده "یاشاسین جومهوریت" دئیه قیشقیریردیلار. آما او واخت ایران خالقی‌نین باشیندا جومهوریتچی‌لیک هاواسی یوخ ایدی و هئچ کس بو صدالارا اؤز سسینی قاتمیردی. دیگر بیر واخت بئله فیکیرلر ایره‌لی سوروردولر کی، بیزیم اساس قانونوموز ناقیضدیر و دَییشدیریلمه‌سی ضروری‌دیر. م.خیابانی نیطق‌لرینده دئییردی کی، هله او زامان یئتیشمه‌میشدیر کی، بیز اؤز مرامیمیزی بیان ائدک و اورگیمیزده اولانی دیله گتیرک.
ا.کسروی یازیر کی، بوندان سونرا م.خیابانی‌نین بولشویک‌لره آرخالانان همکارلارینا قارشی رفتاری دَییشیلدی و اونون تعیین ائتدیگی موفتتیش‌لر بولشویک‌لرین تبریزده قوردوقلاری پارتیانین ایشلرینی یوخلادیلار، بعضی‌لرینی حبس ائدیب شهردن چیخارتدیلار. گئت-گئده ال‌بیرلیگی و یولداش‌لیق ضیدیت‌لره و دوشمنچی‌لیگه چئوریلمگه باشلادی. ا.کسروی یازیر کی، آلمان کونسولو اینگیلیس‌لرین تضییقینه باخمایاراق، بولشویک‌لری دستکله‌ین دسته‌لری حیمایه ائدیردی. م.خیابانی تبریز بولشویک‌لری ایله دوشمنجه‌سینه رفتار ائتمگه باشلایاندان سونرا همین دسته‌لرین باشچی‌لاریندان بیر نئچه‌سی آلمان کونسولخاناسینا سیغیندیلار، تدریجاً دیگرلری ده اونلارا قوشولدولار و بئله‌لیکله، اونلارین سایی خئیلی چوخالدی. پلان‌لاری بو ایدی کی، بورادا کیفایت قدر قووّه توپلاشاندان سونرا بیر گون ساواشا قالخسینلار و قیاما یول آچسینلار. م.خیابانی بوندان خبر توتان کیمی کونسولخانانین اطرافینی موحاصیره‌یه آلیب کیمسه‌نی اورا بوراخماماغی امر ائتمیشدی. ا.کسروی کونسولخانانین خیدمتچی‌سینه ایستیناداً یازیر کی، همین واخت کونسولون یانیندا بیر آلمان حکیم، دؤرد نفراوتریشلی، 17 نفر هیندلی و سککیز نفر ایرانلی فرّاش، 40-50 نفر ایسه تبریز بولشویک‌لری وار ایمیش. اونلارین جببخاناسیندا 12 ئترالیوز (پولمیوت)، 4 داغ توپو، 2700 توفنگ و بیر قدر بومبا وار ایمیش. او دئییردی کی، رمضانین 13-ده دؤیوش باشلادی و کونسول قاباقدا گئدیردی، همین گون، یا دا سحریسی کونسول آغزیندان گوللـه یاراسی آلاراق هلاک اولدو و بونونلا دا ایشلر تامام‌لاندی. م.خیابانی بو قالیبیتله هم بیر طرفدن اؤز موخالیف‌لرینی دیز چؤکدوردو، چوخلو سیلاح و سورسات اله کئچیردی، دیگر طرفدن ده جاماعاتی آلمان کونسولونون اونلاردا یاراتدیغی تلاش و قورخودان خیلاص ائتدی.
م.خیابانی‌نین سیلاحداش‌لاریندان علی آذری "تبریزده شیخ محمد خیابانی قیامی" اثرینده یازیردی کی، ایرانین باش ناظیری وثوق‌الدوله‌نین عوصیانچی‌لارا دیوان توتماق اوچون آذربایجانا گؤندردیگی جزا دسته‌لری و پولیس تشکیلاتینا رهبرلیک ائدن خاریجی ظابیط‌لرین مرکزی حؤکومتین حاکیمیتینی گوج تطبیق ائتمکله تأمین ائتمک جهدلری تبریزده خالقین اعتیراضینی داها دا آرتیرمیش اولدو. دموکرات‌لار خالقی سیلاحلی موقاویمت گؤسترمگه چاغیردیلار. آز سونرا دموکرات‌لار "هیئت اجتماعیون" یارادیب، "ایجتیماعی صولح و قایدا-قانون" و "ایراندا آنایاسانین برپا ائدیلمه‌سی" طلب‌لری‌نین عکس اولوندوغو بیاننامه نشر ائتدیردیلر. عوصیانچی‌لار اؤز طلب‌لرینی تبریزده اولان خاریجی اؤلکه کونسول‌لارینا دا تقدیم ائتمیشدی. عوصیانچی‌لار تهراندان گؤندریلمیش مأمورلارین، پولیس‌لرین، خاریجی حربی موشاویرلرین درحال تبریزی ترک ائتمه‌سینی طلب ائتدیلر. بو حادیثه‌لردن سونرا م.خیابانی و اونون دموکرات آردیجیل‌لاری دئمک اولار کی، بوتون یئرلی مسله‌لرین ایداره‌سینی اؤز حاکیمیت‌لری آلتینا آلدیلار. نهایت، 1920-جی ایل 24 ژوئن تاریخینده م.خیابانی تبریزده میلّی حؤکومت آدلاندیردیغی یئرلی حؤکومتین یارادیلدیغینی اعلان ائتدی. بو علامتدار حادیثه‌‌نین بیان ائدیلمه‌سی طنطنه‌لی مراسیم شکلینده مرکزی حؤکومتین ایالت قرارگاهی اولان آلا قاپیدا میلّی هیمن اولاراق قبول ائدیلمیش "مارسِلیوزا"نین موشاییعتی ایله حیاتا کئچیریلدی.
مؤوجود اولدوغو بئش آی مودتینده میلّی حؤکومت بیر سیرا ایصلاحات‌لار حیاتا کئچیرمیشدی، معاریف، مدنیت، صحیه، عدلیه، وقف‌لر، حرب ناظیرلیک‌لری و ایداره‌لری یارادیلمیشدی. اونلارین بلانک‌لاری‌نین و اعلان‌لاری‌نین اوزرینده "آزادیستان " سؤزو یازیلمیشدی. زینال‌العابدین قیامی میلّی حؤکومتین حیاتا کئچیردیگی تدبیرلر حاقیندا گئنیش معلومات وئریر.
عوصیان گونلرینده "م.خیابانی قواردیاسی" آدلانان قوشون یارادیلمیشدی و کوماندانی سولطان اسدآغاخانی فشنگچی ایدی. ا.کسروی اونو آذربایجانین ایگید، جسور، دَیرلی اوغلان‌لاریندان بیری کیمی یوکسک قییمت‌لندیریر، هیجری قمری 1330-جو ایلده (1908-1909) روسلارلا دؤیوشده شوجاعت گؤستردیگینی، م.خیابانی اؤلدورولندن سونرا اورمیه‌ده پولیس-ژاندارم رئیسی کیمی سمیتقویا (کورد طایفا رئیسی) قارشی ووروشدوغونو و نهایت، ساویج‌بولاغ ساواشیندا هلاک اولدوغونو قئید ائدیر. ا.کسروی " گارد خیابانی "نین 300 نفردن عیبارت اولدوغونو و آلا قاپیدا یئرلشدیگینی گؤستریر.
گونئی آذربایجاندا دموکراتیک-میلّی حرکات‌لارین، خوصوصیله، ایرانین سیاسی حیاتیندا آذربایجانین و آذربایجانلی‌لارین اوینادیغی اهمیتلی رول تبریزلی تاریخچی تورج آتابکی‌نین تدقیقات‌لاریندا گئنیش یئر آلان مؤوضولاردان بیری‌دیر و م.خیابانی حرکاتی دا بونلارین سیراسیندا تدقیق اولونور. ت.آتابکی م.خیابانی حرکاتی‌نین باشلانما تاریخینی 1919-جو ایلده دؤرد مجلیسه سئچکی‌لر کامپانیاسی‌نین باشلانماسیندان گؤتورور. اونون فیکرینجه، مرکزی حاکیمیت سئچکی‌لرین نتیجه‌لریندن راضی قالمادیغیندان و دموکرات‌لارین گئنیشلنن فعالیتیندن تشویشه دوشه‌رک بورایا علاوه پولیس قروپو گؤندرمیش و بو دا وضعیتی گرگینلشدیرمیشدی. بونو علی آذری ده تصدیق ائدیر. ت.آتابکی‌نین نظرینه گؤره، عوصیانین گئدیشینده (24 ژوئن 1920-جی ایل) یارادیلان میلّی حؤکومت دئدیکده م.خیابانی بو حؤکومتین میلّی‌لیگیندن داها چوخ خالقا مخصوص‌لوغونو نظرده توتوردو. بیر چوخ حاللاردا م.خیابانی اؤز نیطق و مقاله‌لرینده بوتون‌لوکده ایران میلتینه (بورادا خالق آنلامیندا - ع.م) موراجیعت ائدرکن "آزاد و موستقیل ایران میلتی" ایفاده‌سیندن ایستیفاده ائتمیشدیر. بوتون حاللاردا، یئنی تشکیل ائدیلمیش یئرلی آذربایجان حؤکومتینی تعیین ائتمک اوچون ایشله‌دیلن "میلّی حؤکومت" آدی هئچ ده موستقیل آذربایجان میلّی دؤولتی معناسینی ایفاده ائتمک مقصدینی داشیمیردی. ت.آتابکی لندن و نیویورکدا نشر ائدیلمیش "آذربایجان: اتنیک منسوبیتی و ایراندا حاکیمیت اوغروندا موباریزه‌سی" آدلی کیتابیندا بو مسله ایله باغلی م.خیابانی‌نین بریتانیانین تبریزده کی کونسولو ایله موصاحیبه‌سیندن نومونه گتیره‌رک یازیردی کی، م.خیابانی تهران حاکیمیتینه قارشی هر هانسی بیر اعتیراضی‌نین اولوب-اولماماسی حاقیندا سوالا جاوابیندا بو ایتیهام‌لاری تامامیله ردّ ائده‌رک " دموکرات‌لارین حرکاتیندا بؤلوجولوک روحونون اولمادیغینی" ، "آذربایجانی پرسیانین (ایرانین) آیریلماز حیصه‌سی حساب ائتدیگینی" بیلدیرمیشدی.
عومومیتله، م.خیابانی حرکاتیندان یازان اکثر ایران تاریخچی‌لری بو حرکاتین آنتی‌اینگیلیس سجیه داشیدیغینی، بونونلا دا هم ده اینگیلیس‌لرین سیاستینی مودافیعه ائدن، اونونلا 1919-جو ایل آقوست موقاویله‌سینی باغلامیش ایران مرکزی حاکیمیتینه قارشی دموکراتیک حرکات اولدوغونو قبول ائدیرلر. ائله م.خیابانی باشدا اولماقلا آدپ-نین 1920-جی ایلین آوریلینده ایره‌لی سوردوگو طلب‌لر ده بونو تصدیق ائدیر. بو طلب‌لر آراسیندا ایراندا جومهوریتین یارانماسی، آذربایجانا سیاسی-اینضیباطی اؤزونوایداره حوقوقونون وئریلمه‌سی، ویلایت و ایالت انجومن‌لری‌نین حوقوق‌لاری‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی، اؤلکه‌دن بوتون خاریجی قوشون‌لارین و حربی موشاویرلرین چیخاریلماسی، وثوق الدوله حؤکومتی‌نین ایستعفاسی، ایران-اینگیلیسین سازیشی‌نین لغو ائدیلمه‌سی و س. یئر آلیردی. باش ناظیر وثوق الدوله آذربایجانی ایرانین دؤولت اورقانیندا " قارا یارا " آدلاندیراراق، بورادا ساکیت‌لیک تأمین اولونمایینجا، بوتون اؤلکه‌ده هیجان‌لارین داوام ائده‌جگینی بیلدیریردی.
م.خیابانی یالنیز آذربایجانین دئییل، بوتون ایرانین آزادلیق‌سئور قووّه‌‌لرینی مؤوجود آنایاساسی‌نین دَییشدیریلمه‌سی، گله‌جک دؤولت قورولوشونون خالق طرفیندن موعین ائدیلمه‌سی، خالق لازیم بیلرسه، شاهلیق رژیمی‌نین دموکراتیک جومهوریت ایله عوض‌لنمه‌سی‌نین مومکون‌لوگونو ایره‌لی سورور، ایرانین ترکیبینده، اونون آیریلماز بیر حیصه‌سی اولاراق دموکراتیک ایداره‌چی‌لیگین رئال نومونه‌لرینی بوتون اؤلکه‌یه نوماییش ائتدیریر، موترقّی ایصلاحات‌لار طلبینی مرکزی حؤکومته گؤندریردی. م.خیابانی و اونون دموکرات آردیجیل‌لاری اؤلکه‌ده هر هانسی بیر خاریجی قووّه‌‌نین تاثیریندن آزاد، موستقیل سیاست یئریتمگین طرفداری ایدیلر و مرکزی حؤکومتی اینگیلیس‌لرین تاثیری آلتیندا اولدوغونا گؤره تنقید ائدیردیلر.
م.خیابانی و آردیجیل‌لاری قرارا گلدیلر کی، میلّی حؤکومتین حاکیمیتی آلتینداکی آذربایجانی بوندان سونرا "آزادیستان" آدلاندیرسینلار و بو باره ده مووافیق قرار وئریله‌رک رسماً بیان ائدیلدی. تاریخی آذربایجان آدی‌نین اینقیلابی احوال-روحیه ایله بو شکیلده دییشدیریلمه‌سی‌نین سببینی آچیقلایان م.خیابانی و آردیجیل‌لاری بئله حساب ائدیردیلر کی، 1918-جی ایل مئی‌ین 28-دن اعتیباراً گونئی قافقازدا، آذربایجانین آراز چایی‌نین قوزئیینداکی تورپاق‌لاریندا آذربایجان جومهوریتی یارادیلمیشدیر، بونا گؤره ده گونئی قافقازداکی آذربایجاندان فرقلنمه‌سی اوچون ایرانین آذربایجان ایالتی‌نین بوندان سونرا آزادیستان آدلاندیریلماسی مقصده اویغوندور.
ا.کسروی یازیر کی، کؤهنه آزادی‌خواه‌لاردان و م.خیابانی‌نین یاخینلاریندان بیری اولان حاجی اسماعیل آغا امیرخیزی آذربایجانین مشروطه یوللاریندا سعی‌لر گؤستریب ایران اوچون آزادلیق گتیردیگینه گؤره بو آدین دییشدیریلیب آزادیستان آدلاندیریلماسینی تکلیف ائتدی. بو زامانلار آذربایجان آدی بیر چتین‌لیکله اوزلشمیشدی، اونا گؤره کی، روسیه ایمپراتورلوغونون سوقوطوندان سونرا قافقازین تورک‌دیللی‌لری باکی‌دا و اونون اطرافیندا کیچیک بیر جومهوریت عمله گتیرمیش (!) و اونون آدینی آذربایجان خالق جومهوریتی قویموشدولار، چونکی بو جومهوریتین اساسینی قویانلارین آرزو و اومیدلری بو ایدی کی، آذربایجانلا (ایران آذربایجانی نظرده توتولور - ع.م) بیر اولالار و بو سببدن ده اؤز اراضی‌لرینه و جومهوریت‌لرینه آذربایجان آدینی سئچمیشدیلر. بو شکیلده بیر‌لیکدن خوشلانمایان و ایرانچی‌لیقلارینا گؤز یوممایان آذربایجانلی‌لار قافقازداکی بو جور آدقویمادان برک اینجیدیلر، آما کی، آرتیق بو آدقویما باش وئرمیشدی، بعضی شخص‌لر تکلیف ائتدیلر کی، ایالتیمیزین آدینی باشقا جور آدلاندیراق و بو یولدا "آزادیستان" آدی مئیدانا گلدی. م.خیابانی بو تکلیفی قبول ائتدی و سرانجام وئردی کی، بوندان سونرا رسمی سندلرده، بلانک‌لاردا، مارکالاردا بو آدی یازسینلار و هئچ یئرده بو آددان باشقاسی یازیلماسین و دئییلمه‌سین " . بیر قدر سونرا ا.کسروی یازیر کی، م.خیابانی آذربایجان کلمه‌سی‌نین ایشله‌دیلمه سینه قاداغان قویدو و اونون یئرینه "آزادیستان" دئییلمه‌سینه و یازیلماسنا امر وئردی. بوتون دؤولت ایداره‌لری‌نین لؤوحه‌لری، مارکالار دییشدیریلدی. بو واخت مشیرالدوله کابینه‌سینده حؤکومتله موذاکیره گونده‌مه گلدی و م.خیابانی تلقرام گؤندردی کی، دؤولت آزادیستانی رسماً تانیماسا، بیز موذاکیره ده ایشتیراک ائتمه‌یه‌جه‌ییک. سلام‌الله جاوید ده "خیابانینی خاطیرلایارکن" آدلی اثرینده آذربایجان آدی‌نین آزادیستان آدلاندیریلماسی تکلیفی‌نین اسماعیل امیرخیزی‌یه مخصوص اولدوغونو قئید ائدیر و گؤستریر کی، بو آد قیرمیزی اوردو طرفیندن ایشغال اولونموش قوزئیی آذربایجانین آدی ایله قاریشیق سالینماماسی اوچون ائدیلمیشدی.ع.آذری‌نین فیکرینجه، بو قرارا حاق قازاندیرماق اوچون دموکرات‌لار ایراندا آنایاسا اوغروندا آپاریلان موباریزه ده آذربایجانین کسب ائتدیگی اهمیتی و اونون "قهرمان رولونو" وورغولایاراق بونا ایستیناداً آزادیستان آدینی قبول ائتدیکلرینی بیلدیردیلر.
ت.آتابکی یازیر کی، م.خیابانی هئچ بیر زامان آذربایجانا ایرانین داخیلینده داها گئنیش موختاریت وئریلمه‌سینه نایل اولماق اوغروندا موباریزه آپارماق آمالیندان بویون قاچیرمادی. لاکین محض م.خیابانی‌نین قارشیسینا قویدوغو بو مقصد ا.کسروی ده داخیل اولماقلا بیر چوخ سیاستچی‌لرین میلّی حؤکومتدن اوز دؤندرمه‌سینه سبب اولدو. م.خیابانیدن فرقلی اولاراق ا.کسروی ایرانین ایالت‌لرینده کؤکلو دییشیک‌لیک‌لرین حیاتا کئچیریلمه‌سی‌نین یالنیز پایتاختدان - مرکزی حؤکومت طرفیندن تأمین اولونماسینی اویغون ساییردی، او، م.خیابانی‌نین گوزشت‌لره گئتمه‌دن یوروتدوگو سیاستین مرکزی حؤکومتله موناسیبت‌لری پیسلشدیردیگیندن ناراضی ایدی.
بو آرادا تهراندا اینگیلیس‌پرست وثوق الدوله حؤکومتی‌نین یئرینه مشیرالدوله حؤکومتی قورولدو و یئنی باش ناظیر تجروبه‌لی سیاستچی مخبرالسلطنه هدایتی 1920-جی ایلین آقوستوندا آذربایجانا والی تعیین ائتدی. همین ایلین سپتامبرین اول‌لرینده یئنی والی تبریزه گلدی، دموکرات‌لارلا قارشی‌دورماغا گیریشمه‌ییب شهرین کناریندا یئرلشدی و بیر سیرا دانیشیق‌لارلا، تدبیرلی ایشلری ایله، دموکرات‌لارین داخیلینده مؤوجود فیکیر آیریلیق‌لاریندان دا ایستیفاده ائده‌رک حاضیرلیق‌لارا باشلادی. سپتامبرین 12-ده اونون امری ایله کازاک بریقاداسی غفلتاً هوجوم ائده رک تبریزین اساس استراتژی منطقه‌لرینی اله کئچیردی. م.خیابانی و داها 50 نفر دموکرات قتله یئتیریلدی، بئله‌لیکله، ماحالین بوتون بؤلگه‌لرینده مرکزی حؤکومتین حاکیمیتی بوتؤولوکده برپا اولوندو.
ا.کسروی م.خیابانی عوصیانی‌نین یاتیریلماسی و اونون قتله یئتیریلمه‌سی‌نین تفرروعات‌لارینی نینکی تأسوف حیسی کئچیرمه‌دن، حتّی اورگیندن تیکان چیخاران حادیثه کیمی قلمه آلمیش، بو موناسیبتله یاناشدیغینا گؤره م.خیابانی‌نین اوجا شخصیتینه و اونون آذربایجان اوچون، بوتون ایران اوچون آپاردیغی تمناسیز موباریزه‌سینه اعتیناسیزلیقلا یاناشماقدان اؤزونو ساخلایا بیلمه‌میشدیر.
قئید ائدیلمه لیدیر کی، م.خیابانی عوصیانی‌نین یاتیریلماسی و اونون اؤلدورولمه‌سی حاقیندا تفصیلات‌لار هم مخبرالسلطنه‌نین خاطیره‌لرینده، هم ده ا.کسروی‌نین " قیام شیخ محمد خیابانی" کیتابیندا اطرافلی، لاکین موعین حاللاردا قصداً تحریف ائدیلمیش شکیلده تصویر ائدیلمیش، اؤلکه‌نین بؤیوک بیر بؤلگه‌سینده میلّی حؤکومتین قورولماسی ایله نتیجه‌لنن، مرکزی حاکیمیته ایصلاحات‌لار درسی اؤیره‌دن بو گئنیش ایجتیماعی حرکاتین دموکراتیک و میلّی ماهیتینی کیچیلتمگه هر واسیطه ایله جهد گؤستریلمیشدیر. بونونلا دا، شاهلیق دؤورونون تمایوللو تاریخ‌شوناس‌لیغیندا م.خیابانی حرکاتی‌نین میلّی-دموکراتیک مضمونونا کؤلگه سالیب، بو حرکاتا بؤلوجولوک و دیگر خاریجی قووّه‌‌لرین تاثیری ایله ایرانین بوتؤولوگونه خلل گتیرن بیر حادیثه کیمی یاناشیلماسی‌نین تملی قویولموشدور.
ت.آتابکی م.خیابانی حرکاتی‌نین نتیجه‌لری ایله باغلی یازیر کی، م.خیابانی‌نین حاکیمیتی قیسا عؤمورلو اولسا دا، بو حرکات ایرانین عومومی وضعیتینه و سیاسی دوشونجه طرزینه، خوصوصیله ده ایصلاحاتچی مئییل‌لرین آرتماسینا اهمیتلی درجه ده تاثیر گؤستردی. اونون مرکزی حؤکومتین حاکیمیتینه قارشی‌لیق اولاراق آذربایجاندا اؤز حؤکومتینی یاراتماق تشبوثو ایصلاحاتچی دوشرگه‌نین پارچالانماسی اوچون اساس سبب اولدو. میلّی حرکات داخیلینده موعاصیر جریان مرکزی حؤکومتدن اوزاقلاشاراق ایالت‌لره داها گئنیش موختاریت وئریلمه‌سی خطینی اساس گؤتوردوگو حالدا، ایصلاحات‌پرست سیاستچی‌لر آراسیندا مؤوجود اولان عنعنه‌وی جریانین نوماینده‌لری هله ده ایراندا گوجلو، مرکزلشدیریلمیش و موستبیدلیکدن اوزاق بیر حؤکومتین یارادیلماسینی مودافیعه ائدیردیلر.
م.خیابانی حرکاتیندان بحث ائدن ایران تاریخچیلرینین بو حرکاتین آنتی امپریالیست کاراکتریندن چوخ آز بحث ائدیرلر. بو دا گؤرونور، پهلوی شاه رژیمی‌نین غرب‌پرست مؤوقعیی ایله باغلی ایدی. عئینی زاماندا، اونلار م.خیابانی‌نین سووئت روسیه‌سینه و سووئت آذربایجانینا دا احتیاطلی موناسیبت گؤستردیگینی قئید ائدیرلر. مثلا، علی آذری یازیر کی، آذربایجانلی دموکرات‌لار 1917-جی ایل اینقیلابینی آلقیشلایاراق اؤز مملکت‌لرینده دموکراسی اوغروندا موباریزه آپارماقلا یاناشی، دیگر میلت‌لرین تمل سوورن‌لیگینه حؤرمت بسله‌یه‌رک روسیه‌ده فعالیت گؤسترن قروپ‌لارلا دوستلوق علاقه لری یاراتمیشدیلار. لاکین ت.آتابکی‌نین یازدیغی کیمی، بیر مودت سونرا، همین اینقیلابچی‌لارین آرازین او بیری ساحیلینده حیاتا کئچیردیکلری سیاسی تدبیرلر آذربایجانلی دموکرات‌لاری اؤز نهنگ قونشولاری (روسیه - ع.م) ایله داها احتیاطلی و ساییق موناسیبت‌لر قورماغا وادار ائتدی. م.خیابانی بولشویک‌لرین آذربایجاندا حاکیمیتی اله کئچیرمه‌لرینه موثبت تپکی گؤستریردی. میلّی حؤکومتین معاریف ناظیری حتّی آذربایجان س‌س‌ر خاریجی ایشلر ناظیری م.د.حسینووا مکتوب گؤندره‌رک ایکی آذربایجان آراسیندا علاقه‌لر یاراتماغی تکلیف ائتمیشدی. ت.سویئتوخووسکی "روسیه آذربایجانی. 1905-1920" اثرینده بونو سووئت آذربایجانی‌نین رهبرلری آراسیندا خیابانی‌نین دوست‌لاری‌نین، کؤهنه هومتچی‌لرین اولماسی ایله علاقه لندیره‌رک یازیر کی، لاکین اونون سووئت آذربایجانی رهبرلرینه موناسیبتی تئزلیکله تامامیله دَییشمیشدی. س.قیامی یازیر کی، م.خیابانی روسیه‌ده سوسیالیست اینقیلابینی یوکسک قییمت‌لندیریر و حتّی " لنین و ایران " مؤوضوسوندا کیتاب حاضیرلاییردی. بو دییشیک‌لیگین اساس سبب‌لری بولشویک‌لرین تجاووزکار مقصدلری، خوصوصاً اونلارین ایرانین قوزئیینده- گیلاندا حیاتا کئچیردیکلری سیاست ایدی. م.خیابانی بیرباشا بیان ائتمیشدی کی، اگر بولشویک‌لر ایران اراضی‌سینی ایشغال ائتمگه جهد گؤستررلرسه، ایران آذربایجانی‌نین خالقی ایشغالچی‌لارا قارشی سون نفره د‌ک ووروشاجاقدیر. بونونلا، او، ایستر اینگیلیس موستملکه‌چی‌لری‌نین، ایسترسه ده سووئت بولشویک‌لری‌نین ایرانین داخیلی ایشلرینه قاریشماسی‌نین قطعی علئیه‌داری اولدوغونو گؤستریردی. عومومیتله، 1919-جو ایلین اول‌لریندن باشلایاراق بولشویک‌لرین ایرانین قوزئیینده فعال‌لیغی آرتماغا باشلامیشدی. بونا قوزئیی قافقازدا و خزر دنیزینده آنتی‌بولشویک قووّه‌‌لرین، دنیکی‌نین اوغورسوزلوق‌لاری دا شراییط یارادیردی. آذربایجان خالق جومهوریتینی ایشغال ائتمگی پلان‌لاشدیران بولشویک‌لر بو پلان‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سینه خاریجدن هر هانسی تهلوکه‌نی ضررسیزلشدیرمک اوچون اینگیلیس‌لرین آذربایجان سرحدلریندن اوزاقلاشدیریلماسینا چالیشیردیلار. بو مقصدله ایرانا چوخ سایدا بولشویک ائمیسسارلاری گؤندریلمیشدی، حتّی ایرانین سووئت‌لشدیریلمه‌سی پلان‌لاشدیریلیردی. 9 آقوست 1919-جو ایل تاریخلی اینگیلیس-ایران سازیشیندن ناراضی‌لیغینی گیزلتمه‌ین سووئت روسیه‌سی‌نین خالق خاریجی ایشلر کومیسسارلیغی (خین) همین سازیشله باغلی "ایرانین بوتون فهله و کندلی‌لرینه موراجیعت" قبول ائتمیشدی و ایرانین بعضی بؤلگه‌لرینده مرکزی حاکیمیته و اونو دستکله‌ین اینگیلیس حربی قووّه‌‌لرینه قارشی چیخان قووّه‌‌لره حربی-سیاسی دستک گؤستریردی. بولشویک‌لر بو مقصدله 1918-1921-جی ایللر گیلاندا باش وئرمیش جنگلی‌لر حرکاتیندان ایستیفاده ائتمگه چالیشیردی. لاکین بو حرکات داخیلینده جیدی ضیدیت‌لر اوجباتیندان اوندان ایران دؤولتینه قارشی تضییق واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده ائتمک مومکون اولمادی.
قئید ائتمک لازیمدیر کی، 20. عصرین اول‌لرینده باش وئرن و بوتون ایرانا یاییلان دموکراتیک-میلّی حرکات‌لارا، او جومله‌دن، مشروطه حرکاتی و اونون قهرمان‌لاری‌نین شوجاعتلی فعالیتینه، او جومله‌دن، م.خیابانی حرکاتینا اصل دوزگون تاریخی قیمت ایلک دفعه گونئی آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکاتین غلبه‌سی نتیجه‌سینده قورولموش و بیر ایل مؤوجود اولموش میلّی حؤکومت (12 دسامبر 1945 - 12 دسامبر 1946) زامانی وئریلمیشدیر. 1946-جی ایل اوکتوبرون 2-ده م.خیابانی‌نین قبری اوستونده کئچیریلمیش میتینقده آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین باشچیسی سید جعفر پیشه وری (1892-1947) آذر-بایجان خالقی‌نین اؤز فداکار قهرمان‌لارینا میننتدارلیغینی بئله ایفاده ائتمیشدی: "شیخ محمد خیابانی کیمی شخصیت‌لر مئیدانا چیخماقلا خالقین فیکری‌نین و میلّییتی‌نین مئیدانا چیخماسینی تأمین ائدیر... سرداری میلّی ستارخانین، باغیرخانین و شیخ محمد خیابانی‌نین مشروطه باره‌سینده گؤتوردوکلری قدم‌لر هئچ واخت یاددان چیخا بیلمز. هر واخت آذربایجانین و تبریزین آدی ذیکر اولونور، اونلارین ایفتیخارلی آدی دا آرایا گلیر " .
م.خیابانی حرکاتی‌نین فاجیعه‌لی شکیلده باشا چاتماسی آذربایجاندا، ائلجه‌ده ایرانین دیگر بؤلگه‌لرینده موختلیف تپکی‌لر دوغوردو، شاهلیق رژیمینه و اونون خاریجی گوجلرین تاثیری آلتیندا اولان یاریتماز حؤکومت‌لرینه قارشی نیفرت و موباریزه حیسینی داها دا آرتیردی، همین میقیاسدا جیدی، آردیجیل، داواملی و بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک حرکات‌لار دوغورا بیلمه‌سه ده، آذربایجاندا دالبادال ایکی عوصیانین باشلانماسینا رواج وئردی. م.خیابانی‌نین آردیجیل مسلکداش‌لاریندان اولان زینال‌العابدین قیامی دموکرات‌لاردان و اونلارین طرفدارلاریندان عیبارت قروپ‌لاری تبریزین قوزئیینده اهر ماحالیندا کلئیبر منطقه‌سینده عوصیانا قالدیردی (کلئیبر خالقین بابک قالاسی آدلاندیردیغی قدیم بزز قالاسی‌نین اولدوغو بؤلگه دیر - ع.م). لاکین اونون " قیامیون انتقامیون " آدلاندیردیغی (اینتیقام قیامچی‌لاری) دسته‌نین ش.م.خیابانی عوصیانی‌نین موثبت تاثیر و نتیجه‌لرینی قورویوب ساخلاماق جهدلری مووفقیت قازانمادی. ایکینجی حادیثه ایسه تبریز ژاندارمی‌نین کوماندیری، مشروطه اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچی‌لاریندان بیری اولان مایور لاهوتی‌نین باشلاتدیغی قیام ایدی. لاهوتی 1922-جی ایل فوریه‌نین 1-ده تبریزده حؤکومت ایداره‌لرینی اله کئچیره رک " کمیته میلّی " (میلّی کومیته) تشکیل ائتدی و مرکزی حؤکومتین حاکیمیتینی تانیمادیغینی بیان ائتدی. میلّی کومیته مرکزی حؤکومتدن اینگیلیس ایمپریالیزمی‌نین اؤلکه ده آغالیغینا سون قویماغی و دموکراتیک ایصلاحات‌لار حیاتا کئچیرمگی طلب ائتدی. لاکین حربیه ناظیری رضا خان پولیس و ژاندارمین دا صلاحیت‌لرینی اؤز اوزرینه گؤتوره‌رک توپخانا و سایر تجهیزات‌لارلا بؤیوک کازاک قوشونونو عوصیانچی‌لارین اوزرینه یئریتدی و بو قیام بیر هفته دن سونرا یاتیریلدی، لاهوتی ایسه ایراندان قاچماغا مجبور اولدو. بو باره ده کاوه بیاتین "تبریزده لاهوتی قیامی" اثرینده گئنیش تفصیلات‌لار یئر آلمیشدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، م.خیابانی حرکاتی‌نین، اوندان سونرا آذربایجاندا، همچنین، اؤلکه‌نین دیگر منطقه لرینده باش قالدیران عوصیان‌لارین یاتیریلماسیندا و عوصیانچی‌لارا قانلی دیوان توتولماسیندا اصلینده، 1921-جی ایلدن اساس حؤکومت پوست‌لارینا نظارت و رهبرلیک ائدن رضا خان خوصوصی غدارلیق گؤسترمیشدیر. شاهین اؤلکه‌دن قاچمیش اولدوغو بیر شراییطده بریتانیانین گؤستردیگی سیاسی-مالیه دستگی ایله آرتیق حؤکومته باشچی‌لیق ائدن رضا خانین گوجلو مرکزلشدیریلمیش دؤولته رهبرلیک ائتمک ایدیعاسی‌نین گئرچکلشمه‌سی اوچون هئچ بیر مانعه قالمامیشدی. 1925-جی ایلده شاهلیق تاختینا اوتوران رضا شاه بیر سیرا ایصلاحات‌لار کئچیرسه ده، سونراکی ایللرده اونون آنتی‌دموکراتیک و کوبود فارس میلتچی‌لیگی سیاستی اؤلکه‌ده میلّی-دموکراتیک حرکاتین یئنی دالغاسی‌نین زمینینی یارادیردی و چوخ کئچمه‌دی گونئی آذربایجان یئنیدن بو اویانیش و دیره نیشین مرکزینه چئوریلدی.
م.خیابانی حرکاتی و اوندان سونرا باش وئرن بیر سیرا عوصیان‌لار و اعتیراض دالغالاری غدارلیقلا یاتیریلسا دا، عصرلر بویو شاهلیق رژیمی‌نین حؤکم سوردوگو اؤلکه‌یه آذربایجان طرفیندن بیر دموکراسی درسی وئریلمیشدی.
م.خیابانی حرکاتی‌نین تانینمیش تدقیقاتچیسی، پروفسور شوکت تقی‌یئوا 1998-جی ایلین دسامبریندا گونئی آذربایجاندا، تبریزین یاخین‌لیغینداکی شرفخانا منطقه‌سینده کئچیریلن، بو سطیرلرین مؤلیفی‌نین ده ایشتیراک ائتدیگی بیرینجی بین الخالق آذربایجانچی‌لیق سیمپوزیومونداکی چیخیشیندا وورغولاییردی کی، شیخ محمد خیابانی گونئی آذربایجاندا و بوتون ایراندا ایمپریالیزمه قارشی و دموکراتیک آزادلیق‌لار اوغروندا موباریزه آپارمیش ایجتیماعی-سیاسی خادیم‌لر ایچریسینده خوصوصی یئر توتور. ایرانین، او جومله‌دن، آذربایجانین 20. عصرین اول‌لرینده کی سیاسی موحیطینده بیشمیش م.خیابانی موعاصیری اولدوغو شرقین و غربین قاباقجیل ایجتیماعی فیکری‌نین بهره‌لرینی منیمسه‌ین، اینقیلابی‌لیکله علمی‌لیگی، نظریه ایله فعالیتی بیرلشدیره بیلن نادیر سیاسی خادیم‌لردن ایدی.
عین‌الله مدتلی
آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوق‌العاده و صلاحیتلی سفیر
کؤچورن: عباس ائلچین
