+0 بگندیم
تورانین باشکندی – اؤتوکن
نامیق حاجی‌حئیدرلی
اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان لغات التورک اثرینده بو یئر حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر: " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " .
تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باشکندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.
اؤتوکن سؤزونون اتیموْلوژی‌سی
بو سؤزون آنلامی حاقیندا بیر چوخ ورسیون‌لار اوْلسا دا، هله‌لیک بوتون آراشدیرماچی‌لارین اوزرینده دایاندیغی و راضی‌لاشدیغی اوْرتاق فیکیر یوْخدور. تورکیه‌لی آراشدیرماچی دنیز کاراکوُرت-ون آچیقلاماسینا گؤره دوُعا ائتمک آنلامینا گلن " اؤتومک " سؤزوندن یارانمیش اوْلا بیلیر. آراشدیرماچی‌نین فیکرینجه " ائتمک (یاپماق) سؤزو ایله ده باغلانتیلی‌دیر. " اؤتؤگ " موْغولجا آیی دئمکدیر و آیی نین یوُواسی تورپاغین ایچینده اوْلوب، عئینی زاماندا قوُتلو ساییلان بیر حئیوان‌دیر " . بو ورسیون او قدر ده ایناندیریجی گؤرونمور. اؤتوکن‌ین اوُت-اوْت-اوْد سؤزوندن تؤره‌یه بیله‌جگینی احتیمال ائدن‌لر ده وار. تانریچی‌لیقدا توْرپاق آنایا وئریلن آدلاردان بیری ده اؤتوکن ایدی. موْغول‌لاردا بوُ سؤزون ائتوُگئن، ایتوٌگئن و یا اوْدیگان واریانت‌لاری وار.
اسکی تورکجه‌ده یاشاییش، یورد یئری آنلامینا گلن " کن " سؤزو وار ایدی. کند سؤزو ده بوُ سؤزدن تؤره‌میشدیر. بعضی آراشدیرماچی‌لارا گؤره اؤتوکن سؤزونده کی " کن " ده بوُ آنلامدا ایشلنمیش اوْلا بیلیر. اؤتوکن سؤزونون اتیمولوژی‌سی حاقیندا شخصی ورسیونومو دَیرلی اوْخوجولارین دیقتینه چاتدیرماغی گرکلی بیلیرم؛ اؤتوکن آدی ایکی سؤزون بیرلشمه‌سیندن یارانمیش اوْلا بیلیر. تورک دیللرینده اؤت(مک) فعلی وار. اوستون، اوُجا، داها یوکسک آنلاملارینا گلن " اؤته " سؤزو ده بوُ سؤزدن تؤره میشدیر. " کن " ایسه دئدیگیمیز کیمی اسکی تورکلرده یاشاییش منطقه‌سی آنلامینی وئریردی. دئمه‌لی، بؤیوک احتیماللا اؤتوکن " اوٌستون، اوُجا مکان " ، آنلامیندا ایشله‌نیب. بو سؤزو " قوُتسال یوُرد " و یا " موقدس توْرپاق " کیمی ده ایضاح ائتمک اوْلار. ندن کی، کوٌل تیکین آبیده‌سینده تورک میلتینه عونوانلانان " اؤتوکندن داغیلمایین " ، " اؤتوکنی ترک ائتمگین " کیمی چاغیریش‌لار و " قوُتسال اؤتوکن... " کیمی ایفاده‌لر وار. دیگر ورسیونوم دا وار، آما اوْنو سوندا دئیه‌جگم.
اؤتوکن آدی‌نین ان دوْغرو آنلامینی سؤزسوز کی، مین ایللر اؤنجه بوُرادا یوُرد سالان دده‌لریمیز داها یاخشی بیلیردیلر. آنجاق افسوُس‌لار اوْلسون کی، اوُلولاریمیز اؤتوکن‌ین آدینی تئز-تئز سئوگی و سایغی ایله داشلارا یازسالار دا، بو سؤزون هانسی آنلام داشیماسی حاقیندا بیزه هئچ بیر یازیلی بیلگی اؤتورمه ییبلر. بلکه ده اؤتوروبلر، آنجاق بیز هله تاریخیمیزی یئترینجه آراشدیرمامیشیق.
اؤتوکن اورخون-یئنی‌سئی یازیلی آبیده لرینده
یازیلی آبیده لردن آنلاشیلیر کی، اوُلو تورک خاقان‌لاری نین هامیسی اؤتوکنه یوکسک دَیر وئریب. بو یئری قوتسال ساییبلار و بوُرانی تکجه تورکوستانین دئییل، ائله‌جه ده دونیانین مرکزی اوْلدوغونو دوشونوبلر. تورک خاقان‌لاری زامان-زامان اوُلوسا سسلنه‌رک، بو یئرلری ترک ائتمه‌مگی وصیت ائدیبلر. اوْنلار سانکی مین ایللر اؤنجه‌نی گؤرورموش کیمی خبردارلیق ائدیبلر. " اؤتوکنده اوْلدوغونوز سورَجده ابدی وار اوْلاجاقسیز، قوُدرتلی و بؤیوک اوْلاجاقسیز " – دئمیشدیلر. بو آبیده لرده خاقانلارین اؤتوکنله باغلی اوُیاری‌لارینی اوْخویاندا حئیرت‌لنمه‌مک اوْلمور. ندن کی، زامان اوُلولاریمیزی حاقلی چیخاردی، اوْنلارین نه قدر اوُزاق‌گؤرن اوْلدوغونو ایثبات‌لادی.
اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده اؤتوکنله باغلی یازی‌لاردان بعضی‌لرینه دیقّت ائدک؛
- تورک خاقانی اؤتوکن داغیندا اوْتورارسا یوُرددا سیخینتی اوْلماز. (کوٌل تیکین)
- اؤتوکن داغیندان داها یاخشی یئر (مکان) اصلا یوْخدور. یوُرد سالیناجاق ان یاخشی یئر اؤتوکن داغی‌دیر. (کوٌل تیکین)
- اؤتوکن داغیندا اوْتورسانیز، ابدی یوُرد ائدیب اوْتوراجاقسیز... (کوٌل تیکین)
- قوُتسال اؤتوکن داغی (کوٌل تیکین)
- تورک خاقانی اؤتوکن داغیندا اوْتورارسا (قرارگاهینی بوُردا قوُرارسا) اؤلکه ده سیخینتی اوْلماز. (بیلگه خاقان)
- قوُتسال اؤتوکن داغی اوُلوسو... (بیلگه خاقان)
- تورک خاقانینی، تورک اوُلوسونو اؤتوکنه من بیلگه توْنیوُکوُک گتیردیم. اؤتوکنه یئرلشدیگیمیزی ائشیدن گونئی، باتی، قوزئی و دوْغوداکی بوْیلار (ییغیشیب) گلدی. (توْنیوُکوُک آبیده سی)
اؤتوکنله باغلی اؤرنک گتیردیگیمیز میثال‌لار اوْرخوْن-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده اؤتوکن آدی کئچن یازی‌لارین کیچیک بیر قیسمی‌دیر. اسکی تورکون داش یادداشی اوْلان بوُ آبیده لرده " قوُتسال اؤتوکن " یوُردونون آدی سیخ-سیخ کئچمکده دیر. یازیلی داش آبیده لریمیزده عومومی‌لیکده 30 دفعه یه یاخین اؤتوکن‌ین آدی چکیلیر. بو هله آراشدیریلان، بللی اوْلان رقم‌لردیر. بو دا اوْنو گؤستریر کی، خاقانلار و ائله‌جه ده دیگر یئتکی صاحیب‌لری بوُ یئره چوخ یوکسک دَیر وئریبلر، بوُرانی چوخ سئویبلر. گله‌جک نسیل‌لره ده بوُرانی ترک ائتمه‌مگی، اؤتوکنی ابدی یوُرد ائتمگی تاپشیریبلار. اؤتوکنده اوْلدوغوموز سورجده بیرلیگیمیزین پوْزولمایاجاغینی، قودرتیمیزین آزالمایاجاغینی و یئنیلمز اوْلاجاغیمیزی امین‌لیکله ایفاده ائدیبلر. اوُلو دده‌لریمیز تؤره‌لردن اوُزاقلاشماماغی تاپشیرمیشدیلار. اصلینده اوُلو خاقانلار اؤزلریندن و سؤزلریندن امین اوْلدوقلاری اوچون وصیت‌لرینی داشلارا یازدیریردیلار. اؤتوکندن داغیلدیق، انرژیمیز و گوجوموز پارچالاندی، اؤزوموزدن و اؤزلوگوموزدن اوُزاق دوشدوک. بیرلیگیمیز پوْزولدو، تؤره لردن اوُزاقلاشدیق، فارس‌لاشدیق، عرب‌لشدیک، هله بیر آز دا مانقوُرت‌لاشدیق...
گونوموزده اؤتوکن‌ین ایزلری
حاضیردا تورک دونیاسیندا، ائله‌جه ده تورکلرین مسکونلاشدیغی آیری-آیری جوْغرافیالاردا بیر سیرا یئر آدلاری وار کی، اوْنلارین اؤتوکن آدیندان تؤره‌دیگینی احتیمال ائتمک اوْلار. اوْنلاردان بیر قیسمینه دیقت ائدک؛
اؤده‌میش (اؤته‌میش) - تورکیه ده ایزمیرده یئر آدی‌دیر. بعضی آراشدیرماچی‌لارا گؤره بوُ آد اوْدامیس سؤزوندن مئیدانا چیخمیش، " آنا تانریچا " و یا ایلاهه آنلامینی وئریر. اؤتوکن سؤزونون ده عئینی آنلام ایفاده ائتدیگینی ایدیعا ائدن آراشدیرماچی‌لار وار.
اوْته‌میس – قازاخستاندا بو آددا ایکی یئر وار. اونلاردان بیری کاسکوْپ باتاقلیغی یاخینلیغیندا یئرلشن، اهالیسی تخمینن 450 نفردن عیبارت اولان کیچیک کنددیر. دیگری ایسه قازاخستانین گونئیینده یئرلشن، نیسبتاً بؤیوک کندین آدی‌دیر
اوْتامیش (اوُتامیش) – داغیستانین دربند رایوْنوندا قصبه آدی‌دیر. بورادا اساساً تورک بوْیلاریندان بیری اوْلان قوُموُق‌لار یاشاییر. 16-17-جی یوزایل‌لیکده قالمیق‌لارین اوْتامیش سولطان‌لیغی نین پایتاختی بوردا یئرلشیردی.
آراشدیرما آپاردیقدا اوْرتا آسیادا، دوُغو تورکوستاندا، چینده، عومومیتله آسیا اراضی‌سینده خئیلی سایدا بو کیمی توْپونیم‌لره - اؤتوکن‌ین ایزلرینه راست گلمک اوْلور. بوتون بوُنلار " قوُتسال اؤتوکن "-ین بیر قدر فرقلی واریانتدا یا بیله ر‌کدن بو یئرلره آد کیمی سئچیلدیگینی یا دا بیلمه دن ژنتیک یادداش‌لاردا یاشادیلدیغی‌نین گؤستریجی‌سی‌دیر.
کؤنول ایستردی کی...
اسکی چین، یوُنان، یهوُدی، تورک، عرب، هیند و دیگر توْپلوم‌لارین دوشونجه‌سینه گؤره بعضی داغلار قوُتسال ساییلیردی. اوْنلار بو داغلارین تانری‌یا داها یاخین اوْلدوغونا و بوُ داغلاری ترک ائدردیلرسه، فلاکتله اوزلشه‌جگینه اینانیردیلار. یهوُدی‌لرده سینا داغی، عرب‌لرده عرفات داغی، یوُنان‌لاردا اوْلیمپ داغی، هیندلی‌لرده هیمالیا داغی، موْغول‌لاردا بوُرهان-حالدوُن داغی بئله یئرلردن ساییلیردی. اسکی تورکلرده ده قوُتسال یوکسکلیک تانری داغلاری ایدی. اؤتوکن‌ین بیر طرفی تانری داغلاری نین اتگی، بیر طرفی اوْرخوْن (اوْرهوْن) چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی، بیر طرفی ایله یاشیل اوْرمان‌لار ایدی.
اؤتوکن‌ین اؤزونون ده یئرلشدیگی اراضی یوکسکلیک – یایلا ایدی. تورکون ان قدیم داستان‌لاریندان اولان " یارادیلیش " داستانینا گؤره تانری ایلک اینسانی آغاجدان یاراتمیشدی. اؤتوکن‌ین اطرافی نین اوْرمان‌لار اوْلماسی اوْنون دَیرینی بیر قدر ده آرتیریردی. گؤروندوگو کیمی اؤتوکن تکجه جوْغرافی جهتدن و حربی-استراتژی باخیمدان دئییل، هم ده اینانج باخیمیندان وازکئچیلمز بیر یئر ایدی.
آیریجا، اسکی تورکلرین اینانجینا گؤره؛
- داغلار، چایلار، گؤللر و اوْرمان‌لار جانلی‌دیر، اوْنلارین روحلاری وار. بو سببدن اونلاری اینجیتمک، زیان ووُرماق اوْلماز.
-سوُ حیات وئریجی‌دیر، صاف‌دیر، تمیزدیر. سو بیلیگی، عاغلی و گوجو سمبولیزه ائدیر.
بوُ و بوُ کیمی ندنلردن اوُلو خاقانلار تورک اوُلوسونا بو یئرلری ترک ائتمه‌مگی دؤنه-دؤنه وصیت ائتمیشدی. اوُلو خاقانلارین وصیتی پوْزولونجا اوُلوسون بیرلیگی، بوتونلوگو و بؤیوکلوگو چات وئردی، نیظامی پوْزولدو. نیظامی پوْزولان تورک میلتی نین انرژیسی ده پارچالاندی، تانری ایله ازلی باغینی ایتیردی...
یاخشی اوْلاردی کی، اؤتوکنله باغلی تورک اؤلکه لری‌نین اوْرتاق آراشدیرما کومسیونو تشکیل ائدیلسین. اؤتوکن – قوُتسال یوُرد دریندن و هرطرفلی آراشدیریلسین. و کؤنول ایستردی کی، تورکوستانین مین ایل‌لیک باشکندینده اوْنون تاریخینی و قوُتسال‌لیغینی اؤزونده عکس ائتدیرن آبیده اوُجالدیلسین. بو یئر تورک دونیاسی نین بیرلشمه، توپلانما، بوتونلشمه سمبوْلونا چئوریلسین و هر ایل بؤیوک زیارت گونو تشکیل ائدیلسین. بو قوُتسال یئرلری زیارت ائتمک هر بیر تورک اوچون یئرینه یئتیریلمه سی واجیب اولان بورج ساییلسین. ندن کی، تورکون عرفاتی تانری داغلاری، مکّه سی اؤتوکن‌دیر.
سوندا خوصوصی اولاراق ووُرغولاماق ایسته ییرم کی، سوُمرلرده گونش تانری‌سی‌نین آدی اوُتوُ ایدی. سومر دوشونجه سینه گؤره هر شئی‌یه جان وئرن اوُتوُ تانری‌دیر و او، یالنیز یاخشی‌لیق‌لار و گؤزل‌لیک‌لر تانری‌سی‌دیر. سومر دوشونجه‌سینه گؤره اوُتوُ تانری نانانین (ناننا) اؤولادی‌دیر. اؤتوکن خالقی دا اؤتوکن‌ین قوْروُیوجو ملگی‌نین آدی‌نین نانوُ (ناموُ) اولدوغونو دئییردیلر.
اؤتوکن، اوُتوُکن – اوُتوُنون کندی – " گونش تانری‌سی نین یوُردو " دا اوْلا بیلردی.
هم اؤتوکن، هم ده سومر مدنیتی نین قوْروجولاری عئینی تؤره نین داشیییجی‌لاری ایدی...
کؤچورن:عباس ائلچین
