میلّی‌لشمک  

  جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی‌ دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر. 

  تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی‌ ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز. 

  دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی‌ ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرت‌دیر. 

تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی    

  20.جی عصرین اوّل‌لرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالق‌لاری‌نین یاشادیغی دیگر بؤلگه‌لرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسه‌لری تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتوال‌لاشدیردی. 

  تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسله‌لردن بیری ده اورتاق دیل مسله‌سی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیه‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مسله‌سی دؤورون ضروری پروبلم‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین نشر ائتدیردیگی  " ترجومان "  قزئتی، جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجاندا چیخاردیغی  " موللا نصرالدین "  درگیسی تکجه روسیه‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اول‌لرینده تورکیه ایله علاقه‌لرین گوجلنمه‌سی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالی‌لاری بو ایدئیانین گئرچکلشمه‌سی اوغروندا موباریزه‌سینی قئید ائتمک اولار.     

  20. عصرین اول‌لرینده هم تورکیه ده، هم ده آذربایجاندا میلّیتچی قووّه‌لر تورکچولوگو بؤیوک بیر حرکاتا چئویردیلر. بو حرکاتین اؤنجول‌لری یوسف آکچورا، احمد آغااوغلو، علی بیگ حسین‌زاده، صیا گؤک آلپ، ابراهیم شناسی، نامق کمال، بکیر چوبان زاده ایدی. 

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.  

Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar: 

ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU

Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

XX əsrin əvvəllərində Əhməd bəy Ağaoğlu Qərb mədəniyyəti ilə İslam mədəniyyəti arasında uzlaşdırma yolu ilə “islam millətçiliyi” elmi-rasional nəzəriyyəsini irəli sürmüş, sonralar onu siyasi-dini birlik kimi təbliğ etmişdir. Hüseyn Baykara, Mirzə Bala Məhəm­mədzadənin mülahizələrincə, həmin dövrdə Ə.Ağaoğlu qabaqcıl ziyalı kimi, əsasən, İslam dinində islahatlar aparmaqla müsəlman­ların ictimai-siyasi tərəqqisinə və yüksəlişinə çalışmış, daha çox “islam millətçiliyi”ni, ya da islamçılığı təbliğ etmişdir. Az­ərbaycan Türk milli ideyasının müəllifi, milli ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsul­zadə­nin təbrincə desək, bu dövrdə “milliyyət­pər­vərliyin ən addı-sanlı mürşidləri, başda Ağaoğlu Əhməd bəy olmaqla, islamçılıqla türkçülüyü çox da ayırmır, türklük namına deyil, müsəlmanlıq namına mübarizə aparırdılar. Milli hərəkat­ımızın adı “panislamizm” idi. Bu yalnız rusların xətası deyildi. Özümüz də islamiyyəti milliyyət məfhumu yerində işlədirdik”.

حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی  

       میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان  " ایتیحادی-ایسلام "  یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.  

  میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.   

  روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو –  " ایتّیفاق یارادیلماسی "  فیکری زردابی‌نین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی. 

  زردابی‌نین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی‌ ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی  " اوجاغین "  اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین  " فیکیر آتاسی "  و موعلیمی ح.زردابی‌ اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.

  اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه  دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.    

  تورانین باشکندی – اؤتوکن

  نامیق حاجی‌حئیدرلی 

          اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان‌ لغات التورک اثرینده بو یئر  حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر:  " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " . 

  تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی  ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باش‌کندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا  داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.   

پاکیستان پولونون اوزرینده تورکیه بایراغی     

  پاکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین هر زامان تورک دؤولت‌لری‌نین یانیندا اولدوغو هر کسه معلوم‌دور. بو صؤحبتده پاکیستان و تورکیه یاخینلیغی ایسه خوصوصیله قئید ائدیلمه‌لی‌دیر.     

  بو، ایستر دؤولت‌لر، ایسترسه ده، خالق‌لار آراسیندا سیخ علاقه  ایله موشاهیده اولونور. بو یازیدا  پاکیستان و تورکیه موناسیبت‌لرینی داها دا سیخلاشدیران تصادوفی بیر حادیثه  اطرافیندا صؤحبت گئدیر.  

 پاکیستانین پولو اوزه‌رینده حک اولونان تورکیه بایراغینین تاریخچه‌سی هارادان باشلاییر؟ 

  پاکیستانین میلّی پول واحیدی روپیه‌‌دیر. پاکیستان، 1988-جی ایلدن ایستیفاده ائتدیگی 1000 روپیه‌‌لیک اسکیناسیندا 2007-جی ایلده دییشیک‌لیک ائتمک قرارینا گلیب. ایلک واخت‌لار پولون اوزرینده پاکیستانین کئچمیش لیدری محمد علی جناح‌ین شکلی حک اولونموشدو. 2007-جی ایلده پاکیستان مرکزی بانکی پول اسکیناس‌لاری‌نین دیزاینیندا دَییشیک‌لیکله باغلی قرار وئریر. همین قراردا قئید اولونوردو کی، 1000 روپیه‌‌‌نین اوزرینده پاکیستان بایراغی دا حک اولونسون. آما بورادا تام تصادوف نتیجه‌سینده سونرادان تاریخه چئوریله‌جک بیر حادیثه  باش وئریر.

علی سعاوی (د. 8 دسامبر 1839 ایستانبول- اؤ. 20 مه 1878 ایستانبول)  عوثمانلیدوشونورو و یازیچیسی‌دیر. تورکچولوکفیکیری‌نین ایلک ائیلمچیسی اولاراق قبول ائدیلر. [۱]   

  2. عبدالحمیده قارشی ائتدیگی باشاریسیز کودتا گیریشیمی ایله بیلینن بیر  تاریخی شخصیت‌دیر. بو اولایدان یانا بیله‌سینه  " ساریقلی قیامچی "  دئییلمیشدیر.    

  عوثمانلی دؤولتی‌نین سیاسی و ایجتیماعی چتین‌لیک‌لرینه حل تاپماق اوچون چوخ دوشونوب داشینمیش، ایسلامی قایناق گؤتوره‌رک تورکچو، تورانچی گؤروش‌لر قارشی‌یا قویموش بیر آدام ایدی. سولطان عبدالعزیز دؤنمینده گنج عوثمانلی‌لار ایله بیرلیکده پاریس و لندن‌ده اولدی؛ حؤکومت علئیهینه یازی‌لار یازدی؛ قزئت چیخارتدی. عبدالحمید دؤنمینده  یوردا دؤنموش؛ بیر مودّت قالاتاسارای سولطانیسی مودیرلیگی ائتمیشدیر. بو وظیفه‌دن آلیندیقدان سونرا ایشسیز اولدوغو سیرادا تشکیلات‌لاندیردیغی بیر نئچه یوز آدام ایله چیراغان سارایینی باساراق 5. مرادی تاختا کئچیرمک ایسته‌دی؛ بو جهدی اثناسیندا یئددی سککیز حسن پاشا طرفیندن باشینا آلدیغی چوبوق ضربه‌سی ایله اؤلدو. 

تورک میفولوژی‌سینده کؤرپه‌لری لئیلک‌لرین دونیایا گتیرمه‌سی اینانجی‌نین کؤکلری

یازان: دوکتور پروین ارغون

    کؤچری قوشلاردان، اولان لئیلک، یاشام طرزی و گؤرونوشو ایله همیشه اینسان اوغلونون دیقتینی چکمیشدیر. دیگر بیرچوخ قوش نؤوعونه گؤره اوزون ساییلان بیلن یئتمیش ایل‌لیک عؤمور‌‌لری واردیر. چوخ یاشلی کیمسه‌‌‌لره  " لئیلک اتی یئمیش "  دئیلمه‌سی لئیلک ایله اینسان اوغلو آراسینداکی یاخین ایلگی‌یه ایشارت ائدیر. لئیلک‌‌لرین هر ایل عئینی یووایا دؤنمه‌‌‌لری، -تورک‌‌لرین اؤنم وئردیگی وجهی‌ ایله- تک قادینلی یاشاما‌لاری، بالا‌لارینی اوزون سوره یووادا اؤزنله بسله‌مه‌‌‌لری، عاییله‌‌لری نین یاشلی بیری‌‌لری ایله یاخیندان ایلگی‌لنمه‌‌‌لری، اونلارا یییه‌جک تأمین ائتمه‌‌‌لری، اینسان‌لا ایچ- ایچه او‌لاراق ائوین باجاسیندا یاشاما‌لاری اینسان اوغلوندا سایغی اویاندیرمیشدیر. گونوموزده ماهنی‌‌لارا، شعیر‌‌لره و افسانه‌وی متن‌‌لره میفولوژی آنلامی‌یلا قونو اولماغا دوام ائتمیشدیر. لئیلک‌‌لرین  پاییزی کؤچه حاضیرلانیرکن سرگیله‌دیک‌‌لری ویداع تؤرن‌‌لری و یاریش‌لاری دا اینسان اوغلو طرفیندن قوتسال تؤرن‌‌لر او‌لاراق ساییلیردی.[1] 

  بو یازیدا کؤرپه‌‌‌لری دونیایا لئیلک‌‌لرین گتیردیگی اینانجی، تورک اینانج سیستمینده قوش صورتینده تصویر ائدیلن دیشی حامی روح  " اوُمای "  باغلامیندا اینجله‌نه‌جکدیر. قوش بیچیمینده سانیلان اینسان روحو، دوغوم و کؤرپه ایله ایلگیلی او‌لاراق لئیلگین اسکی تورک‌‌لر آچیسیندان داشیدیغی آنلام، بو میفیک تصوّورون آنادولو جوغرافیاسیندا نه شکیلده گونجل‌لندیگی تثبیت ائدیله‌جکدیر.