​

Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar:

ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU

Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

XX əsrin əvvəllərində Əhməd bəy Ağaoğlu Qərb mədəniyyəti ilə İslam mədəniyyəti arasında uzlaşdırma yolu ilə “islam millətçiliyi” elmi-rasional nəzəriyyəsini irəli sürmüş, sonralar onu siyasi-dini birlik kimi təbliğ etmişdir. Hüseyn Baykara, Mirzə Bala Məhəm­mədzadənin mülahizələrincə, həmin dövrdə Ə.Ağaoğlu qabaqcıl ziyalı kimi, əsasən, İslam dinində islahatlar aparmaqla müsəlman­ların ictimai-siyasi tərəqqisinə və yüksəlişinə çalışmış, daha çox “islam millətçiliyi”ni, ya da islamçılığı təbliğ etmişdir. Az­ərbaycan Türk milli ideyasının müəllifi, milli ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsul­zadə­nin təbrincə desək, bu dövrdə “milliyyət­pər­vərliyin ən addı-sanlı mürşidləri, başda Ağaoğlu Əhməd bəy olmaqla, islamçılıqla türkçülüyü çox da ayırmır, türklük namına deyil, müsəlmanlıq namına mübarizə aparırdılar. Milli hərəkat­ımızın adı “panislamizm” idi. Bu yalnız rusların xətası deyildi. Özümüz də islamiyyəti milliyyət məfhumu yerində işlədirdik”.

Qeyd edək ki, o, “islam millətçiliyi” nəzəriyyəsini müdafiə edənə qədər daha çox “İran şiəçiliyi”nə meyil göstərmişdir. Hər halda XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində şiəlik anlamında iranlı­lığın, sünnilik anlamında isə osmanlılığın təbliğ olunması Ağaoğlu­dan da yan ötməmişdir. 1890-cı illərdə şiəçiliyə, “iranlılığ”a, “İran mədəniy­yətinə” aludə olan Ağaoğlu Parisdə, daha sonra Tiflisdə nəşr olunan “İran cəmiyyəti” başlıqlı silsilə məqalə­lərində üç məsələyə 1) İslam aləmi, 2) İran cəmiyyəti, 3) şiəliyə xüsusi diqqət yetirmişdir. Ə.Mirəhmədov yazırdı: “Nəhayət, o illərdə Ağaoğlu nəinki Avropa Şərq­şü­nas­lığının Azərbaycan və İran haqqında bəzi yanlış müddəalarının təsirlərindən azad deyildi, o, özünü həm də İran mədə­niy­yətinin mümayəndəsi, şiəliyin ardıcıl tərəfdarı kimi təqdim edir, hətta bu İslam məzhəbini müstəqil, ayrıca bir din kimi alırdı”.

Ümumiyyətlə, bu məqaləsində Ağaoğlu göstərir ki, İslam aləminin nicatı olan “İran” Fransanın Avropada oynadığı rolu oynayaraq yeniləşməyə çalışan Türkiyəni belə qabaqlaya­caqdır. Bu an­lamda  ingilislərin “İran”a toxunmasını onlar üçün bir bomba təhlükəsi kimi xarakterizə edən Ağaoğlu hesab edirdi ki, “İran” üçün şiə təmayüllü ruhanilik institutu heç də gerilik hesab oluna bilməz. Mirəh­mədov yazır: “Ruhanilik institutu­nun demokratik mahiyyətdə olduğunu, səylə nəzrə çatdıran müəllif iddia edir ki, bizdə əhalinin bütün təbəqələrinin ruhani təhsil-tərbiyə almaq və molla olmaq imkanı vardır. Burada ruhanilərin mənfi keyfiyyətləri də qeyd edilir və onların öz vəzifələrini icra edərkən yol verdikləru çoxlu mənfi hallar həyati misallarla tənqid olunur. İranın İslamı qəbul etməsinin qısa tarixçəsi veriləndən sonra yeni dini təfəkkürün qədim İran məzhəb və etiqadları ilə varislik əlaqəsinin səciyyəsi müəyyənləşdirilir və şiəlyin yayılması bu aspektlərdə tədqiq edilir. Müəllif ölkənin tarixindən və xalqın mənəvi-əxlaqi aləmindən çıxış edərək ortodoks İslamla şiəçilik arasındakı qarşdurmanın qanuna­uyğun­luğunu sübuta çalışır”. Ağaoğlu yalnız qismən 1895-ci ildən sonra, özəllklə də XX əsrin başların­dan irançılıq, şiəçilik hisslərindən uzaqlaşaraq öncə “İslam millət­çiliyi”, daha sonra da türkçülüyün ideoloqu olmuşdur.

“İran şiəçiliyi”ndən uzaqlaşandan sonra Ağaoğlu “islam millətçiliyi” nəzəriyyəsinin qızğın müdafəçisi olub, onu soldan və sağdan tənqid edən tərəqqiçilərə və  mühafizə­kar­lara qarşı mübarizə aparmışdır. Mühafizəkarların yeritdikləri ideya xətti ilə bağlı Ağaoğlu yazırdı ki, onlar həddən artıq yeniləşməyə qarşı çıxmaqla səhvə yol vermişlər. Müsəlman xalqlarının yeniləşməkdən tamamilə yan qaçmalarının yanlış oldu­ğu­nu yazan Ağaoğlunun fikrincə, mühafizəkarların bu məsələdə gəldikləri qənaətə görə, müsəlman xalqlarının bütün fəlakətləri, yəni əxlaq pozğun­luğu, özbaşınalıq, keçmişə sayğısızlıq və sərbəst düşüncə onların adət-ənənələrdən üz çevrimələri ilə bağlıdır, bu çox da doğru deyildir: “Buradan da onlar (mühafizə­kar­lar – F.Ə.) belə nəticəyə gəlirlər ki, xilas yolu nə Avropada, nə də həyatın məntiqinin axtarıl­ma­sındadır. Sadəcə, şəfaverici keçmi­şə qayıtmaq lazımdır. Bu keçmiş öz ecazkar qüvvəsi ilə müsəlman aləmini xilas edəcəkdir”.

O, sübut etməyə çalışırdı ki, Avropanın inkişafına səbəb olan mütərəqqi ideyalardan imtina edib ancaq “şəfaverici keçmiş”ə qayıt­maqla müsəlman xalqlarının geriliyini, nadanlığını və cəhalətini aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Onun fikrincə, bu anlamda müsəlman xalqlarının oyanışı, inkişafı yolunda ən başlıca əngəllərdən biri elə yaxın dövr əc­dad­larımız və mühafizəkar ruhanilərdir ki, ilk növbədə, onlardan qurtulmaq lazımdır. Məhz onlar öz ulu əcdadlarının əqli və mənəvi sərvətlərini unudub sonrakı nəsillərə miras əvəzinə yalnız zülmət və nadanlıq, mövhumat və xurafat, əldən düşmüş bədən, quru və kütləşmiş beyinlər qoyub gediblər. Ə.Ağaoğlu yazır: “Ah, bu keçmiş! Axı o bizdən nə istəyir? Onun bizi hər mənada – həm maddi, həm zehni, həm mənəvi baxımdan məhv etməsi, dilimizi, dinimizi, xalqımızı, xəlqiliyimizi məhv etməsi yetməzmi!”.

Ağaoğlu mühafizəkarların “şəfaverici keçmiş”ə qayıtmaq məsələsində yaxın dövr əcdadlarının mirasını qəbul etməmiş, üstəlik onların heç bir fərq qoymadan ümumilikdə  yeniləşməyə qarşı olmalarını doğru saymamışdır. O, yazırdı: “Ata-babadan qalmış bəzi qayda və adətlərimiz də var ki, sədd kimi bizi nicat və fəlahətdən saxlayır. Min illərdən bəri o qədər bizim dillərimizi, əqllərimizi, qələm və fikirlərimizi döyüb döyənəyiblər ki, indi bizdə söz danışmağa, fikir cari etməyə, özümüzün qabiliyyətimizi izhar etməyə taqət və cürət qalmayıb”. O, daha sonra yazırdı: “Cümləyə məlum­dur ki, biz müsəlman tayfası çoxdan bəri ata babamızın adət və qaidəsi olan və din mübəyyinmizin üsul əsas olan şura, ictimai və məşvərət yolunu unudub qeyriləri əlində səğir sürü kimi idarə olunmaqda idik. Padşah­larımız, xanlarımız, əmir və üməralarımız göydən göndər­ilən hakimi-mütləq surətində  hər nə arzu və həvəsləri var isə, bizə cəbri və zülmü qəbul etdirməkdə davam edirdilər. Qeyri-tayfalar arasına düşənlərimiz də həmin surətdə idarə olunurdular”.

Ancaq Ağaoğlu onu da qeyd edirdi ki, milli adət-ənənələrdən və şəriət qayda-qanunlarından uzaqlaşma son dövrlərdə olmuşdur. Belə ki, vaxtilə Türk dövlətləri (Səlcuqlar, Çingizlər, Tey­murilər və b.) məşvərətsiz, şurasız və qurultaysız heç bir iş görmə­yib və bunun da nəticəsində böyük imperiyalar qurublar. Eyni zamanda, İslam dini özü də ictimai ümmət olub, həm peyğəmbər, həm də bir çox xəlifələr uzun müddət məşvərət və şura ilə qərar qəbul ediblər. O, yazırdı: “Lakin tarix getdikcə həm tayfamızın və həm məzhəbimizin qaidələrini unut­duq. Və bu tazə qaidə və ruşən sayəsində başımıza nə qədər bəlalar, fəlakətlər gəldi… Lakin bu fəlakətlərin, bu bəlaların cümləsindən artıq hökmdarlığımızı, vilayətlərimizi əldən vermək olmayıb ən əvvəl və ən mühim bizim təbiətimizə şimdiyədək olan əsəridir”.

“İslam, Axund və Hatifülqeyb” (1904) adlı əsərində də  İslamla bağlı olaraq son əsrlərdə yaranmış mövhumata, xurafata, dini fanat­izmə diqqət yetirən Ağaoğlu riyakar ruhaniləri başa salmaq istəmişdir ki, onların islamın adı ilə bağlı gördükləri işlər bu dinə mənfi təsir göstərmiş, onun qüdrətini zəiflətmişdir. Əsərdən məlum olur ki, müsəlmanların çoxu islamın, Quranın əsil mahiyyətini bilmir və burada da əsas günahkar din xadimləridir. Çünki “cəmi əmaviri-nəvahiyi-islam siz axundların vasitəsilə və haman fikri-batil ki, “şəriəti-tahirə hökm edən”in bərəkəti ilə riyakarlıq və zahirpərəstlik olub, bilmərrə islamın mahiyyətinə, yəni insan qəlbinə etina etmirsiz. Odur ki, müsəlmanların içərisində zahiri ibadət və itaət ilə belə bu qədər riyakar, bəkirdar mütəqəlliblər artıb”.

Mühafizəkarlar bütövlükdə yeniləşməyə qarşı çıxıb “şəfaverici keçmiş”i nicat yolu bildikləri halda, əksinə, tərəqqiçilər isə əsasən “şəfaverici keçmiş”lə birdəfəlik vidalaşıb yalnız yeniləşmə tərəfdarı idilər. Hətta, bəzi tərəqqiçilər, xüsusilə də sosial-demokratizm ideyası­nın həddən çox təsir altına düşənlər deyirdilər ki, milli-dini adət-ənənə­lərdən tamamilə imtina edilməli və Avropa xalqlarınını keçdik­ləri yol burada da olduğu kimi tətbiq edilməlidir. Tərəqqiçi­lərdən sosial-demokratlara münasibətdə Ə.Ağaoğlunun özü də ilk dövrlərdə, ümumilikdə heç də marksizmi islam dininə zidd saymamış, hətta 1905-1906-cı illərdə yazdığı bəzi məqalələrində onların elmi sosializm ideyasını təqdir etmiş, sosializmin əsas qayəsinin bəşər övladının mənəvi və maddi səadəti olduğunu bəyan etmişdi.

Ancaq çox keçmədən Ağaoğlu marksizmi, xüsusilə rus bolşev­izmini kəskin şəkildə tənqid etmişdir. Ona görə, hər hansı cəmiyyətdə əsas məsələ kimi sinfi mübarizəni görmək doğru deyildir. O, yazırdı: “Sinfi mübarizə müxtəlif xalqlar arasında münasibətləri izah etmək üçün həddindən artıq elastik, həddindən artıq uzun, dumanlı haldır. Əgər bu termin altında əhalinin müxtəlif, maddi cəhətdən bir-birindən asılı təbəqələri arasında maraqlar toqquşması başa düşülürsə, onda sinfi mübarizə ilk növbədə, eyni millətin ayrı-ayrı qrupları arasında meydana gəlməlidir. Aydındır ki, bu cür toqquş­malar, məsələn, erməni işəgötürənlər ilə erməni işçiləri, erməni kapi­talistləri ilə erməni kəndliləri arasında özünü büruzə verməli idi; eyni­liklə türklərdə, gürcülərdə və başqalrında belə olmalı idi. Lakin biz bu hala rast gəlmirik və onun bizdə mövcud olması hələlik qeyri-mümkündür”. O, daha sonra yazırdı: “Bu da aydınıdr: sinfi mübarizənin yaranması üçün cəmiyyətin ayrı-ayrı təbəqlərinin öz daxili birliyini, öz həmrəyliyini dərk etməsi lazımdır, bunlar isə yalnız çox yüksək kütləvi inkişaf vaxtə mümkündür. Avropa “sinfi mübarizə” yoluna çoxdanmı qədəm qoyub? Çoxdanmı oradakı “dördüncü zümrə” özünə qarşı az-çox şüurla yanaşmağa başlayıb? Xaricdə bu zümrə indiyədək  qaranlıq cəhalətdə qalmaqdadır və onunh şüurlu rəhbərləri kütlənin bu cəhalətindən heç də az myusluq keçirmir. Onda bizim Qafqazda hansı sinfi mübarizədən söhbət gedə bilər?”.

Ümumilikdə, Ağaoğlu onun sosializmlə bağlı bəzi yazılarına istinad edilərək “sosialist” adlandırılmasını isə səhv hesab etmişdi. Hətta, “Materializmin təntənəsi və əsassızlığı” (1908) məqalə­sində fəlsəfədə materializm cərəyanının əsassızlığını sübut etməyə çalışan Ağaoğlunun fikrincə, müəyyən bir dövrdə “qalib” durumda olan Marksın materialist təlimi hazırda öz əhəmiyyətini itirmişdir.

Əhməd bəy Ağaoğlunda sosial-demokratizm, ya da marksizm ideyalarına yenidən maraq Malta sürgünü (1919-1921) zamanı yaranmışdır. Belə ki, sürgündən azadlığa çıxdıqdan az sonra Sovet Azərbaycanının başçısı Nəriman Nərimanova məktubunda Ağaoğlu yazırdı ki, Vətənə qayıtmaq və marksist-leninçilərlə bir yerdə sosializm uğrunda mübarizə aparmaq istəyir. Buna səbəb də, sürgündə olduğu zaman oxuduğu kitablardan əldə etdiyi qənaətdir ki, Qərb demokratları, xüsusilə də ingilislər ikiüzlü oyunlar oynayaraq yalnız Şərq xalqlarını istismar etməyib, eyni zamanda Qərb xalqlarını da əsarət altında saxlayır. O, yazırdı: “Bütün bu mütaliələr, düşüncələr və bu müddətdə görmüş olduğum təcrübələr məni dərin və qəti bir imana gətirmişdir ki, istər Şərqdə, istərsə Qərbdə bütün ictimai üsul və bütün ictimai quruluş yalan, qaba sifət, güclülərin gücsüzləri əzmələri üzərində durmaqdadır. O şeyə ki, mədəniyyət, hürriyyət, müsavat deyirlər deyirlər zəhərli bir yalan, alçaq bir riyakarlıqdır ki, onların sayəsində ancaq qaba zülm və haqsızlıq səltənəti qurula bilər. Bu idarə üsulu öz yalan və riyakarlığı davam etdikcə bəşəriyyətə qurtuluş yoxdur və o bəşəriyyət əziyyətə məhkumdur. Ondan ötrü yeganə qurtuluş hal-hazırda Rusiyada hökmfərma olan ideal sayəsində mümkündür. Mən bu hərəkat rəhbərlərinə, bəşəriyyətin xilaskarlarına istirahət, məhəbbət və səadət üçün imanı ilə doğru yol göstərən peyğəmbərlərə baxan kimi baxıram”.

Ağaoğlunun yaşının kamil çağında marksizm nəzəriyyəsinə bu cür yanaşması göstərir ki, ondan öncə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, N.Nərimanovun və başqalarının bu cərəyana meyil göstərməsi təsadüfi olmamışdır. Sadəcə, Rəsulzadə marksizmə münasibətdə daim məsafəli davranıb marksizm-leninizmdən isə tamamilə uzaq durduğu halda, N.Nərimanov yalnız ömrünün son illərində sosial-demokratizm ətrafındakı oyunları dərk etməyə başlamış, ancaq yenə də ondan üz döndərməmişdir. Bu baxımdan Ə.Ağaoğlunun Malta sürgünündən sonra, müəyyən hisslərə qapılaraq marksizm-leninizmə ideal kimi baxması təəccüblü deyil. Məhz bu hisslərin təsiri altında Ağaoğlu daha sonra məktubunda yazırdı ki, bolşevizm Şərq üçün də yeganə qurtuluş yoludur. O, yazırdı: “Bu sugüvar, məzlum, təşkilatca zəif, mədəniyyətcə avam, daimi surətdə əsarətə, qul olmağa məhkum olan Şərqin halı Qərbin üzərinə də fəna bir surətdə əks etmiş olur. Zira zəif Şərqi istismar altına alan Qərb imperialistləri Qərb zəhmətkeşlərini də istismar altına alıb boğmağa imkan qazanırlar və bu da ümumbəşəriyyət ailəsi arasında yaxın bir uyğunluq vücuda gətirir.  Rusiya qəhrəmanlarının böyüklüyü də bu dərin həqiqəti dərk etməkdə, bir millətin başqa millət tərəfindən istismar altına alınmasını inkar etməkdə, onu milli müqəddaratını təyini, millətlərin federasiyonu və daxili işdə millətlərin ixtiyaratı prinsipləri ilə əvəz etməkdədir. İştə Şərqi əsarətdən xilas edəcək və onunla bərabər Qərbi də qurutara biləcək budur… Biz Şərq millətləri bütün mövcudiyyətimiz ilə bu ideala ittihaq edəcək (qoşacaq) və Şərq naminə onun vücuda gəlməsinə xidmət etməliyiz. Ələlxüsus İslam Şərqi onu qəbul edəcəkdir və bütün Asiyanı, Afrikanı öz arxasınca dartaraq bütün Qərbi də onun qarşısında səcdə etməyə məcbur edəcək, zəhmətkeş sinfi əsarətə alan yeganə vəsaiti-imperalistlərdən onu xilas edəcəkdir. Bu barədə Bakı fövqalədə tarixi bir rol oynaya bilər”.

Nərimanovun onun bu istəyinə müsbət cavab verməsinə baxmayaraq, az sonra Ağaoğlu Azərbaycana dönmək fikrindən daşınmışdır. O, Nərimanova yazdığı ikinci məktubunda Quzey Azərbaycana qayıtmamasına üç səbəb: 1) bolşeviklərlə həmfikir olmamasını; 2) türklər üçün qurtuluş imkanının təkcə Osmanlı türklüyündə qalmasını; 3) onu əsarətdən qurtaran Ankaraya (Atatürkə) namus borcunun olmasını göstərmişdir. Bizcə, Ağaoğlunun çox qısa bir zamanda fikrindən daşınmasında xüsusilə də, rus bolşevizminin əsas mahiyyəti haqqında bilgilərinin artması mühüm rol oynamışdır.

Zaman zaman sosial-demokratizmə rəğbət bəsləyən Ağaoğlu, ancaq ümumilikdə onların yolunu getməmiş, əsasən islamçılıq, türkçülük və qərbçilik yolunu tutmuşdur. Bu baxımdan Çar Rusiyasında ifrat tərəqqiçilərdən sosial-demokratları, xüsusilə də onun bolşevik qanadını qəbul etməyən Ağaoğlu Osmanlı da isə “Gənc türklər”lə bəzi məsələlərdə fikir ayrılığı yaşamışdır. Müsəlman xalqlarının dirçəlişi məsələsində “Gənc türklər”in bütövlükdə doğru yol tutduqlarını qəbul etməklə yanaşı, Ağaoğlu əsasən iki məsələdə: 1) Avropa ideyalarını ifrat şəkildə təqlid etdiklərinə; 2) islamçılığın elmi nəzəriyyəsi yaranmadan onu siyasiləşdirdiklərinə, yəni siyasi partiya halına gətirdiklərinə görə onlarla razılaşmırdı. O, yazırdı: “Bəziləri (tərəqqiçilər–F.Ə.) belə düşünürlər ki, bütün fəlakətlərin səbəbi müsəlmanların geriliyindən, onların dininin həyat uğrunda mübarizəyə yararsız olmasından irəli gəlir və bu vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün bütün həyat quruluşunu dəyişdirmək, Avropanı təqlidə başlamaq lazımdır. Belələri Avropa təsisatının qüvvəsinə hədsiz inamla yanaşaraq onu yoxlamadan, saf-çürük edib araşdırmadan, ölkələrində tətbiq etməyin zəruriliyi haqqında moizələr oxuyurlar”.

Ağaoğlu belə bir qənaətə gəlmişdir ki, Osmanlıdakı tərəqqiçilər ilk dövrlərdə, yəni XIX əsrin sonlarına qədər islam ölkələrini Avropa elmləri və ideyaları ilə müalicə etmək yolu ilə canlandırmağa çalışmaqla düzgün yol tutsalar da, onlardan bəziləri, xüsusilə səbirsiz olanları (“Gənc türklər”) son nəticəni çıxarmağa tələsdilər. Halbuki din, siyasət, dövlət kimi mühüm məsələlərdə elmi həqiqətlərə çatmaq üçün səbir və təmkinlə hərəkət etmək lazım idi. Ə.Ağaoğluna görə, tərəqqiçilərdən bəziləri (“Gənc türklər”) siyasi məsələlərə qarışmaqla bütün Şərqin inkişafına maneəçilik yaratdılar: “Hərəkat həqiqi obyektivlik və rasionallığını itirdi, siyasiləşdi, partiyalaşdı və arxalandığı xalqı qeyb etdi”.

Ağaoğlu ümumilikdə, yeni dövrdə tərəqqiçilərin başladıqları yeniləşmə hərəkatını müsbət dəyərləndirmiş, ancaq onun elmi-nəzəri əsasları yaranmadan, ən azı müəyyən bir mərhələ keçmədən siyasiləşməsini doğru hesab etməmişdir. Onun fikrincə, Türkiyədə yenilikçi Midhət Paşa və onun davamçıları olan  “Gənc türklər”in ideyalarının Türk xalqları arasında özünə geniş tərəfdar kütləsi tapmamasının başlıca səbəbi elmi nəzəriyyəsi yaranmadan siyasətdən qaynaqlanması olmuşdur. O, yazırdı: “Həmin kütlələr nə mənəvi, nə də zehni cəhətdən “Gənc türkləri” qavramağa hazır deyildir”. Əhməd bəyin fikrincə, tərəqqiçilərin islamda yeniləşmə hərəkatını siyasiləşdirməsi mənfi nəticələrdən başqa bir şey verməmişdir. Üstəlik, bununla da elmi-raisonal hərəkat olan islamçılığı şübhə altına alınmışdı.

Ağaoğlu əvvəllər Hüseynzadədən fərqli olaraq, mühafizəkarlar və tərəqqipərvərlər arasında orta mövqedən çıxış edən “ağıllı ünsürləri” isə mötədil tərəqqipərvərlər deyil, “panislamistlər” adlandırmış və “panislamizm” anlayışını mütərəqqi bir məfhum kimi qəbul etmişdi: “Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cərəyanı (yni mühafizəkarlar və tərəqqiçiləri – F.Ə.) birləşdirəcək və hər iki tərəfi razı sala biləcək elə bir yol-ideya yaratmaq istəyirlər ki, ifrat mütərəqqiçilərin xəyal etdikləri kimi, nə mücərrəd-zəminsiz, nə də köhnə¬pərəstilik kimi zəmanənin ruhuna və dövrün tələbinə zidd olsun… Bu panislamizmdir”. Onun fikrincə, “panislamizm” özünün daxili məzmununa görə geriyə dönmək olsa da, ancaq köhnəliyə qayıtmaq yox, daha inamla, daha qüvvətlə irəliyə getmək üçün geriyə dönməkdir.

Ola bilsin ki, Ə.Ağaoğlunun “panislamizm” anlayışına ilk dövrlərdə müsbət münasibəti sonralar, həmin məfhumun “İslam birliyi” uğrunda mübarizə aparan bütün qüvvələrə verilmiş ümumi siyasi-ideoloji bir ada çevrilməsində də müəyyən rolu olmuşdu. Ancaq bütün hallarda Ə.Ağaoğlu da Ə.Hüseynzadə kimi, “panislamistlər” dedikdə, bütün “ittihadi-islam” tərəfdarlarını deyil, yalnız onun orta mövqedən çıxış edən “ağıllı ünsürlər”ini, yəni mötədil tərəqqipərvər hissəsini nəzərdə tutmuşdu.

Bunu sonralar Ə.Ağaoğlunun “panislamizm” anlayışına dəyişən münasibəti də göstərir. O, sonralar bu anlayış ətrafında Avropa, o cümlədən Rusiya millətçilərinin yaratdığı mənfi obrazı aradan qaldırmaq üçün qeyd edirdi ki, “müsəlmanlar qardaşdırlar” prinsipini irəli sürən islam, müsəlmanlar arasında qardaşlığa, ittifaqa və ittihada əsaslanır: “Fəqət bu ittihad və ittifaqımız avropalıların ixtirası və onları təqlid yolu ilə Rusiya ermənilərinin də istilah etdikləri “panislamizm” deyildir. Yəni bizim “ittihadımız” slavyan milləti arasında mövcud olan “panslavizm” fikri kimi ümumislamları da bir dövlətə ilhaq etmək və yaxud bir nöqtəyə ictima edərək, aləmi-xristianiyyəyə qarşı qiyam etmək fikri deyildir”. Ağaoğlu yazırdı ki, onlarda “panslavizm”ə oxşar fikir yoxdur, ancaq belə bir fikir olsaydı pis olmazdı: “Kaş ki, bizdə dəxi böylə bir əsaslı fikir və mərkəzi-ictimaimiz ola idi də. Biz müsəlmanlar da böylə bir məsləkə xidmət etməklə iftixar edər idik. Fəqət nərədə bu fikir, nərədə bu mərkəz?! Böylə bir xəyaldan ibarət bulunan “panislamizm” fikrinə deyil, heç olmazsa ittihadi-islamiyyə-şəriyyəmizə xidmət etsələr də çox təşəkkür edər idik”. Bununla da, Ağaoğlu “panislamizm”in müsəlmanların vahid dövlətinin yaradılması uğrunda mübarizə aparan bir cərəyan kimi verilməsinin əleyhinə çıxmışdı.

Ağaoğlu “panislamistlər”in əsas ideya xəttini “islam millətçiliyi” nəzəriyyəsi kimi görmüşdür. Burada başlıca qayə müsəlman xalqlarının ayrı-ayrı millətlər şəklində deyil, vahid “isalm milləti” olaraq təmərküzləşməsindən söhbət gedir. “İslam millətçiliyi” nəzəriyyəsi onun “İslama görə və islamda qadın”, “Müsəlman xalqlarının vəziyyəti”, “Panislamizm və onun xarakteri”, “Axund, İslam  və Hatifülqeyb” və digər əsərlərində, həmçinin çoxsaylı elmi-nəzəri məqalələrində öz əksini tapmışdır. Həmin əsərlərində o, «islam millətçiliyi» nəzəriyyəsi ilə bağlı iki məsələyə diqqət yetirilməsini zəruri sayırdı: 1) islam dünyasının fəlakətlərinin səbəbləri obeyktiv təhlil edilməli və islam millətinin qurtuluş yolu ruhanilərin təbliğ etdiyi islamda deyil, mötədil tərəqqipərvər ruhlu islamda axtarılmalı; 2) dini kimliklə (islamla) milli kimlik (türklük), dini özünütəyinlə (islamçılıqla) milli özünütəyin (türkçülük) nəinki ziddiyyət təşkil edir, əksinə bir-birini tamamlayır.

1890-cı illərdə Parisdə təhsil alarkən Avropanın təzyiqindən sarsılmış islam dünyasının fəlakətlərinin səbəblərini axtaran Cəmaləddin Əfqani ilə həmsöhbət olmaq, onun İslam dinində islahatçılıq baxışlarını öyrənmək Əhməd bəy Ağaoğluna dərin təsir bağış­­lamış, “islam millətçiliyi” nəzəriyyəsinin formalaşmasında təkan­verici amil olmuşdur. Ağaoğlu yazırdı ki, Əfqani özündə cəsarət tapıb birinci olaraq müsəlmanların ailə və cəmiyyət həyatlarının köhnəldiyini, çağdaş dövrə uyğun olmadığını və bunlara səbəb ruhanilərin özlərinin köhnəlməsi, hakimiyyyətin kütlüyü və nadanlığı olduğunu qeyd etmişdir. Ağaoğlu qeyd edirdi ki, Əfqani “…müsəlman xalqlarını ilkin islama qayıtmağa, ləyaqət­siz hökmdarlara qarşı açıq mübarizəyə qoşulmağa çağırırdı. Eyni zamanda o, ruhaniləri amansızcasına tənqid edir, onların “boş dia­lektika və sxolastikasını” məsxərəyə qoyur, onların riyakarlığına və həyasızlığına gülürdü. O, öz mühakimə və mülahizələrini Quran­dan gətirilən iqtibaslarla, müsəlman tarixinə aid misallar və əfsanə­lərlə əsaslandırırdı. Onun bütün gücü də məhz belə “uyğunlaşmaq” bacarığında idi. Bütün ölkələrin müsəlmanları onun səsində nə isə tanış, eyni zamanda yeni çalarlar hiss edirdilər”.

Əfqaninin bu ideyalarını müsbət dəyərləndirən Ağaoğlunun fikrincə, Şərqdə nümunəvi ictimai xadim olan bu şəxs, eyni zamanda özünün gələcək davamçılarının fəaliyyəti üçün proqram tərtib etmiş və bu davamçıların inkişaf etdirməli olduqları ideyaları göstərmişdir. Şübhəsiz, Ağaoğlu da Əfqaninin davamçısı kimi, “islam millətçiliyi” ideyasını işləyib hazırlamışdır. O, “Müsəlman xalq­larının vəziyyəti” (1903-1904) başlıqlı məqalələrində yazırdı ki, taleyin zərbələrindən sarsılıb məyus olmuş müsəlmanlar indi gəzib bu fəlakətin onların üzərinə haradan gəldiyini axtarır və vəziyyəti düzəltmək haqqında düşünürlər. Sovetlər Birliyi dövrünün müəlliflərindən Q.Mustafa­yevə görə, Ağaoğlu bu yazılarında Əfqaninin fikirləri ilə razılaşdığını bildirmiş, eyni zamanda “islam şərqinin böhrandan çıxmasının səbəbini “islamın bərpasında”, islam millətçiliyində görmüşdü”.

“İslam millətçiliyi” nəzəriyyəsində qadınların azadlığı, ərəb əlifbasında islahatların həyata keçirilməsi, müsəlman islahatçısının olması, Qərb mədəniyyətindən yararlanmaq əsas şərtlərdən idi. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, müsəlmanların islahat dövrünü keçmələrinin vaxtı çatmışdır. İslahatlar ilk növbədə qadınlara azadlıq verilməsindən və əlifbanın islahından başlamalıdır. Eyni zamanda, o, müsəlman­ları qəflət yuxusundan oyatmaq üçün, Əfqani kimi müsəlman islahatçısının ortaya çıxmasını da vacib hesab edirdi: “Müsəlman dünyasının qəflət yuxusundan oyadılması, onun mədəni xalqlar sırasına daxil olması üçün güclü sarsılma olmalıdır ki, müsəlmanlar da öz islahedilmə mərhələsinə keçsinlər və nəticədə onlardan da möhkəm iradəyə malik, canından keçməyə hazır olan bir rəhbər çıxmış olsun, həmin islahatçı isə islamın özündə, onun tarixində və ənənələrində bərəkətli bir zəmin tapacaq”.Ağaoğluya görə, “islam millətləri” əsil islami qanunlara əməl etməklə yanaşı, Qərb mədəniyyətinin müsbət dəyərlərini də mənim­səməli və Avropa millətləri kimi inkişaf etməlidirlər. Ona görə, mühafizəkar ruhanilərin təbliğ etdiyi kimi islam dini bədbinlik deyil, nikbinlik və tərəqqipərvərlik dinidir. O, yazır: “Nə Quran, nə də şəriət özlüyündə tərəqqinin düşməni deyildir; özlərini islam ideyasının daşıyıcıları hesab edən şeyxlər və üləmalar bəd məqsədlərlə oradakı fikirləri təhrif edib, onları mədəniyyətin barışmaz düşmənlərinə çevirmişlər”.

Ağaoğlunun fikrincə, yanlız “panislamistlər” birləşmə anlamındakı keçmişə qayıtmağın əleyhdarı olmadığı kimi, eyni formada yeniləşməyə də qarşı çıxmaqla razılaşa bilməz. Çünki onların nəzərində birləşmək naminə keçmişə qayıtmaq qədər, yeniləşmək də çox vacibdir. O, yazırdı: “Birləşmə məna­sın­da keçmişə qayıtmağı təbliğ edən panislamizm, eyni zamanda müsəl­man­lar arasında müasir həyatın köklü və biryolluq dəyişdiril­məsində təkid edir… Bu, vaxtilə yalnız müsəlmanların malı olan iqtisadi, siyasi və mədəni fütuhatlar sahəsindəki təkiddir… Bir sözlə, Avropa ağıl tərzi və yeni müsəlman meyli möcübincə islam­çının ideyalarında panislamizm və yevropeizm anlayışı sinonimi xarak­teri kəsb etmişdir”. Ancaq Ə.Ağaoğlu “panislamizm” və “yevropeizm” arasındakı sinonimliyi əsasən elm, sənaye, siya­sət, ticarət sahələrinə aid edib, bunu mənəviyyat, davranış və əxlaqi məsələlərdən uzaq tutmağa çalışmışdır.

Ə.Ağaoğlu İslamda yeniləşmənin zəruriliyi bağlı deyirdi ki, din nə qədər qüdrətli amil olsa da, özünü dində tapan insan, onun ən fəal amili kimi həmişə dini dəyişdirməyə, öz tələblərinə uyğun gəl­ən nəzəriyyələr şəklinə salmağa çalışır: “İslamda da belə olmuş­dur. Ərəblərin fiziki və zehni qüvvələri tükəndikdə, irq degener­asi­yaya məruz qaldıqda, islam onlardan heç də az primitiv, heç də az cəngavər olmayan türk-tatar tayfalarının əlinə düşdü, öz növbə­sin­də onlar da islamı öz qaydalarına uyğun dəyişdirdilər”.

1-ci Rusiya inqilabı illərində «Həyat», «İrşad» və digər qəzet-jur­nallardakı məqalələrində Quran ənənələri ilə öz dövrünü müqayisə edən Ağaoğlu islamın təməl prinsiplərinə üstünlük verməklə yanaşı, islamın heç bir siyasi, vicdani, mənəvi azadlığa zidd olma­dığını əksinə, bu amillərin Quranda öz əksini tapdığını göstərməyə çalışmışdır. Q.Mustafayevin fikrincə, bununla da “ictimai-tarixi hadisələrə idealist-dini mövqedən yanaşan Ə.Ağayev özü-özünü inkar edir. O, bir əli ilə dində yeniliyin zəruriliyini yazır, digər əli ilə onu pozur”. Bizcə də, Ağaoğlunun bir tərəfdən dində yeniləşməni zəruri saydığı halda, digər tərəfdən islamın təməl prinsiplərinin qorunması məsələsində israrlı olması bir qədər ziddiyyətlidir.

Belə ki, “islam millətçiliyi” nəzəriyyəsini əsaslandırarkən islam fəlsəfəsindən, o cümlədən Qurani-Kərimə və peyğəmbərin hədislərinə üz tutan Ağoğlu hesab edirdi ki, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) təlimi Allahın təlimidir və islam haqqında fikir yrütümək üçün Quran əsas götürülməlidir: “Məhəmməd peyğəmbər (s.) Allah haqqında onun təsəvvürlərinin Quranda əks edildiyi kimi, müasir fəlsəfə termino­logiyasında deizm adını daşıyan təlimin ən bitkin, ən mükəm­məl və ən etiqadlı nümayəndəsidir. Onun Allahı şəxs deyil, heç bir müəyyənliyə malik deyil, onu ifadə etmək mümkün deyildir. Ona heç bir atribut – nə mənfi, nə də müsbət atributlar müncər etmək olmaz. Bu, hər şeydən əvvəl, formasız, nəhayətsiz abstraksiya, hər yerdə bulunan, sonsuz, əql xaricində və hər şeyi əhatə edən ideal təsəvvürlərdir”.

Onun fikrincə, islamdakı Allah anlayışı hər şeyin Ondan baş verdiyi və hər şeyin Ona qayıtdığı sonuncu “səbəblər səbəbidir”. Allah həyatı, ölümü, zamanı, məkanı Özündə ehtiva edir, Özü isə bunların heç biri ilə məhdud deyildir. O, yazırdı:  “Onun hər şeyi qavrayan deizmi… demək olar ki, panteizmə son dərəcə yaxınlaşır. Məhəmməd peyğəmbər (s.) bu ümumi müddəalardan çıxardığı nəticələrdə Avropa deistlərindən daha irəliyə getmişdir”. Çünki Avropa filosoflarının “Ali əql” (“Mütləq ideya”), islam mütəfəkirlərinin “Universal ruh” adlandırdıqları Allah bu peyğəmbərin vaistəsilə həqiqəti insanlarla birləşdirmişdir. Onun fikrincə, islam ehkamı əqli – «bütün insanların daşıdığı daxili peyğəmbəri» bütün peyğəmbərlərdən yüksək tutur və o, peyğəmbərlər sırasının başında durur. Çünki əql insanlar üçün birinci peyğəmbərdir. Bu baxımdan islam ehkamına görə “əqldə bəraət tapmayan nə varsa dinin tərkibinə daxil olmalıdır”. Ağaoğlu yazırdı: “Kim özünü təfəkkür, elm sahəsində göstərmək istəyir, qoy o, bu peyğəmbərlər nəzəriyyəsini, bu həqiqətin inkişaf mənzərəsini imkan həddinə qədər genişləndirsin. O zaman onun qarşısında nə qədər gözəl və nə qədər də böyük perspektivlər açılmış olar”.

Bu kimi mülahizələrdən görmək olar ki, Ağaoğlu özü də ilkin islami ehkamların dəyişməsinin əleyhinə olub, yalnız İslama sonralar olunmuş əlavələrdən qurtulmağı vacib hesab etmişdir. Ancaq məsələ ondadır ki, bəzi hallarda ilkin islami ehkamlarla ona olunmuş əlavələrlə bağlı da yekdil fikir yoxdur. Başqa sözlə, bəzən müəyyən­ləşdirmək olmur ki, hansı əsil islami ehkamlar, hans isə əlavələrdir.

Ağaoğlu daha çox “Panislamizm və onun xarakteri” silsilə məqalələrində “islam millətçiliyi”nin elmi-nəzəri əsaslarını vermə­yə çalışmışdır. Onun fikrincə, İslam dinini qəbul edən xalqlar arasında bir çox milli adət-ənənələrdəkı fərqlər ortadan qalx­mış, ortaq “İslam mədəniyyəti” və “İslam milləti” anlayışları yaranmışdır. Ağaoğlu yazırdı: “İslam ayrı-ayrı xalqların: ərəb, türk, fars, zənci, tacik və sairələrin özünəməxsus fərdi etiqadlarındakı, adət-ənənələrindəki, hətta dil və geyimlərindəki fərqi aradan qaldırmış – niverləmiş, sözün tam mənasında onları fatehlərin assimilyasiyasına məruz qoymuşdur. Hal-hazırda müsəlman xalqlarının lüğətində millət məfhumuna uyğun olan bir istilah axtarmaq yersiz olar. Çünki onların hamısı bu mənanı ifadə edən ümumi bir istilahı – ərəbəcə “millət” sözünü işlədirlər. Bu istilah isə irqi, qövmi, etnik, hətta əxlaqi birliyi deyil, hər şeydən əvvəl dini birliyi ifadə edir”.

Onun fikrincə, “panislamizm” çərçivəsində “islam milləti”, ya da “islam millətçiliyi” ideyası İslamın özündə, onun nəzəriyyə və tarixində ehtiva edilmişdir. Yəni hər cür etnik millətçiliyə düşmən olan İslam dini, onu qəbul edən xalqlar üçün ortaq bir din kimliyi “müsəlmanlar qardaşdırlar” tezisi ilə möhkəmlətmişdir. O, yazırdı: “Ümumbəşərilik demək olan islam milli əlahidəliyi, irqi ayrı-seçkiliyi, silki xurafat və ənənələri zəiflətməyə çalışır. İslama görə, ona iman gətirən bütün insanlar qardaşdırlar, hamı Allah və Quran qarşısında bərabərdir.  Nə türk, nə ərəb, nə fars, nə hindu, nə zənci, nə ağ var: hamı müsəlmandır, bərabər və birdir, hamı eyni bir Atanın, sevən bir Atanın övladlarıdır, fərq yalnız Ona itaət edənin dərəcəsindədir. Bu ideya Quranda ümumi müddəa şəklində deyil, aydın və rəsmi şəkildə ifadə edilmişdir: “Müsəlmanlar qardaşdırlar””.

Bizcə, Ağaoğlunun etnik millətçiliyi bir kənara qoyub “islam millətçiliyi”ni təbliğ etməsi və bunu “müsəlmanlar qardaşdırlar” tezisi ilə əsaslandırmağa çalışması təsadüfi deyildi. Burada ilk növbədə, Avropa ideoloqları və hərbçiləri tərəfindən şüuri və fiziki cəhətdən param-parça olunmuş islam xalqlarını bir arada tutmaq, onlar  arasında mövcud olan düşmənçilik hisslərini aradan qaldırmaq idi. “İslam millətçiliyi”ni gerçəkləşdirmək naminə etnik millətçiliyi İslamın düşməni kimi qələmə verən Ağaoğlu da müsəlman xalqlarının qurtuluş yolunu “dini millətçilik”də görürdü.

Q.Mustafayev də hesab edir ki, “islam millətçiliyi”ni irəli sür­məklə Ağaoğlu və onun kimi düşünən milli-burjua ziyalılar açıq şəkildə olmasa da, üstü örtülü olaraq dini millətçilik yolunu birinci plana çəkir və müsəlman xalqları bu bayraq altında toplamağa çalışırdılar: “Burjua millətçiləri Azərbaycan xalqının maarif və mədəniyyəti yolunda maarifçilərin mübarizəsini islam maarifi və mədəniyyəti uğrunda mübarizə istiqamətinə yönəltməyə çalışır, onların köməyi ilə islam dini ilə elmi barışdırmaq, “islam mədəniyyətini” “qərb mədəniyyətinə” qarşı qoymaq, islamı müasirləşdirmək, islam ruhaniliyini çarizmin təsirindən xilas edib, islam millətçiliyi axınına cəlb etmək istəyirdilər”.

Bizcə, burada söhbət İslam mədəniyyətini Qərb mədəniyyət­inə qarşı qoymaqdan çox Avropa mədəniyyətinə aid yeniləşmə ideyalarını da qəbul etməklə yanaşı, eyni zamanda, ona alternativ ola biləcək bir mədəniyyəti ortaya qoymaq idi. Sadəcə olaraq, burada özünü (pan­islamist, islam milləti) və mədəniyyəti (islam mədəniy­yəti) adlan­dırma doğru seçilmədiyi (ya da məcburiy­yətdən) üçün, bu Avropa ideoloqları tərəfindən ancaq dini birlik yönündən dəyərlən­dirilmişdir. Halbuki C.Əfqani, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu və başqa mütəfəkkirlər Yaxın Şərq xalqlarının ümumi oyanışı və birliyi adına “islam milləti”, “İslam mədəniyyəti” anlayışlarına sinonim başqa uğurlu ad tapa bilmədikləri üçün buna məcbur idilər. Bundan yalnız etnik-milli anlamda (türkçülük, farsçılıq, ərəbçilik və b.) kənara çıxmaq mümkün idi ki, bu da Qərb-Avropa mədəniyyətinə qarşı alternativ olmağı mümkünsüz edirdi. Ona görə də, Qərb mədəniyyətinə, Qərb millətçiliyinə (əslində bunun da sinonim adı xristian millətçiliyi, xristian mədəniyyətidir) alternativ ola biləcək ən uğurlu ideya kimi “İslam mədəniyyəti” və “İslam millətçiliyi” görülmüşdür.

Əhməd bəy Ağaoğlu nə qədər İslam mədəniyyəti və “İslam millətçiliyi” tərəfdarı olsa da, bununla yanaşı türk kimliyini, türk varlığını bir sözlə, Türk dünyagörüşünü də ifadə etmişdir. Ağaoğlunun “islam millətçiliyi” ilə yanaşı türkçülüyə meyil etməsində ən başlıca amil Qafqazda ruslaşdırma, farslaşdırma siyasəti, o cümlədən 1905-1906-cı illərdə çar Rusyasının əli ilə baş verən erməni-müsəlman münaqişəsi olmuşdur. Ümumilikdə isə, “İslam millətçiliyi” bütün müsəlman xalqlarını vahid mədəniyyət, vahid ideya, vahid dini-siyasi millət olaraq bir arada tutmaq qədər vacib olduğu halda, eyni zamanda, dörd bir tərəfdən türk varlığına qarşı açılmış savaşlara dayanmaq üçün türkçülüyü də vacib etmişdir. Amcaq Ağaoğlunun nəzərində türkçülük süni bir millətçilik deyil, islamçılıqla səsləşən bir ideyadır. O, “Qafqazda milli ədavət varmı?” (1902) adlı məqaləsində süni millətçiliklə əsil millətçiliyi bir-birindən ayırmağa çalışmışdır. Onun fikrincə, “süni millətçiliyi” yaradan daha çox şəhər mühiti və onun məhdud görüşlü “intellektualları”dır: “Bir tərəfdən din, irq, digər tərəfdən isə insana nifrət – budur həmin “millətçilər”in guya öz millətçi tendensiyalarını bəyan etmək üçün istifadə etdiyi sevimli silahlar. Bu “intellektual əhval-ruhiyyə” şəhər islahatı keçiriləndən sonra bizim aramızda daha çox kəskinləşmişdir. Xalqı təmsil etməyə can atan, özgələrin fikirlərinə, sərbəstliyinə dözümsüz olan, başqalarının hüquqlarına, hisslərinə hörmət etməyən bu “intellektual fanatiklər” xalqın “qayğısına qalanlar” adı altında “din”lə, “irq”lə, “tarixi xatirələr”lə oynaqlaşırlar. Onlar hər boş şeyə, hər adi həvəsə milli-dini don geyindirməyə çalışırlar və nəticədə süni millətçilik meydana gəlir ki, bizim çoxsaylı “millətçilər” ondan məharətlə və özlərinə sərf edən kimi yararlanırlr”.

O, “Qafqazda milli məsələ” (1904) məqaləsində də yazırdı ki, yaxşı və pis millətçilik var: “Birincisi vətənə məhəbbətlə, dil ilə, qan ilə, ümumi ənənələr və tabe ilə bağlı olduğunuz insanlara qeyri-ixtiyari rəğbət etməkdir. Bu cür millətçiliyi təbiət özü yaradır və heç bir kapitalın, heç bir qəzetin burada işi yoxdur. Təbii olduğu üçün belə millətçilik həm gözəldir, həm də xeyirxahdır. O, xeyirxahlıq etmək, vətənə xidmət göstərmək, onun uğrunda özünü, vaxtını, gücünü quran vermək arzusundan o tərəfə keçmir. Ancaq pis millətçilik də var – ədavətə, nifrətə, başqalarını nifrət etməyə və əzməyə sürükləyən barışmaz millətçilik. Belə millətçilik sünidir, qeyri-təbiidir, onu insanlar və kapital yaradır”.

Ağaoğluya görə, Qafqazda pis millətçilik də təşəkkül tapmaqdadır və bunu heç kim inkar edə bilməz: “O, mövcuddur və hər gün həyatımızı korlayır. Bu faktdır. Belə millətçiliyin haradan gəlməsi isə başqa bir məsələdir ki, onu anlamaq üçün bu bəlanın bizim diyara nə vaxtdan gəldiyini xatırlamaq yetər. Bir şey şəksizdir: bizdə sənaye, iri ticarət mərkəzləri, bir sözlə, kapital olmayana qədər pis millətçilik də yox idi. Gəldiyimiz yeganə qənaət budur ki, Qafqazda kütlə arasında, şəhər mərkəzlərində, kəndlərdə və tarlalarda heç kim millətçilik barədə düşünmür; orada hamı hiyləgərcəsinə müdriklik etmədən, sadə, eyni vətənin övladları kimi, eyni qayğılarla əhatələnən, ümumi zəhmətlə birləşən, bir-birinin köməyinə gələn insanlar kimi yaşayır”.

Ağaoğluna görə, “pis millətçilik” ilk növbədə Avropada kapitalizmin yaranmasıyla meydana çıxmış, burada burjuaziya və millətçilik bir-birinə bağlı olduğu üçün burjua olub millətçi olmamaq qeyri-mümkün olmuşdur: “Kapital soyğunçuluqda heç nəyə fərq qoymamaq isə kosmopolitizmdir. O, özünkünü də, özgəni də, ellini də, yəhudini də eyni rahatlıqla məhv edir. Lakin onun kosmopolitzmi bundan o yana keçmir. Özgəni məhv etmək lazım olanda və həmin özgə bunu könüllü etmək istəməyəndə kapital sözün ən pis mənasında millətçi olur”. O, daha sonra yazırdı: “Avropanı – barışmaz millətçiliyin bu klassik ölkəsini götürün. Onu yaradan həmin kapital deyilmi? Hansısa bazarda ingilis kapitalisti ilə rəqabət aparmaq istəyən fransız kapitalisti öz vətəninində ingilislərə qarşı nifrət, paxıllıq hisslərini oyadır. Unutmayın ki, onun bunun üçün vasitələri – qəzetlər, jurnallar, teleqraf agentlikləri və görkəmli, nüfuzlu mövqeyi var. O, həmvətənlərinin xoş hisslərindən, onların öz millətinə, vətəninə sevgisindən istifadə edir, bu hissləri pis yola çəkir, yaxşı millətçiliyi pis millətçiliyə çevrir. Bu azmış kimi, mənfəət qazanmaq üçün o, qayğı adı altında imkansızlığa düçar etdiyi, proletariata çevirdiyi əhalinin üçdə bir hissəsinə pis millətçiliyi artıqlaması ilə aşılayır. Bunlar barışmaz millətçiliyi daha da gücləndirir, inkişaf etdrir, dəstəkləyir”. Ağaoğlunun dünyagörüşündə ilk dövrlərdə islamçılıq, islam millətçiliyi ideoloji xarakter daşıdığı halda, türkçülük isə daha çox xüsusi mahiyyət kəsb etmişdir. Buradakı xüsusiliyin mahiyyətində də çar Rusiyasının işğalı altında olan türk-tatar xalqlarının dini millətçilikdən daha çox etnik-milli millətçiliyə görə assimliyasiyaya məruz qalması idi. Türkçülük hissinin güclənməsi də farslaşdırma, ruslaşdırma, erməniləşdirmə siyasəti qarşısında mühüm siyasi faktor idi. Ağaoğluna görə, Rusiyadakı müsəlman cəmiyyəti də yalnız dini deyil, həm də milli xarakterlidir: «Bütün bu cəmiyyət yalnız dini cəmiyyət olmayıb, eyni zamanda etnik bir varlıqdır. Çünki bizim Rusiya müsəlmanları çox az istisna ilə böyük türk-tatar irqinə mənsubdurlar”.

Y.Akçuranın təbrincə desək, ruslaşdırmaya, farslaşdırmaya qarşı dayanmaq, məzhəb ayrılığına son qoyaraq düşmənlərinə fürsət verməmək baxımından Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və Ə.Topçubaşı Qafqaz türklüyündə birliyin yaranmasına çalışmışlar. Ona görə də Ə.Ağaoğlu nə qədər «İslam milləçiliyi»ndən çıxış etsə də, Azərbaycan türklərinin oyanması baxımından gördüyü milli işləri, xüsusilə erməni-müsəlman münaqişəsi zamanı «Difai»nin lideri kimi apardığı mübarizə onu islamçılığın ideoloqu ilə yanaşı, türkçü adlandırmağa layiq edir. Tanınmış alim T.Svyatoxovski yazır: «Tatar-erməni mübaribəsi nəticəsində meydana gələn «Difai» özünün əsasən antirus fəaliyyəti ilə Şamil dövründən bu yana təşkilatlanmış heç bir müqavimətlə üzləşməyən çar rejiminə uzun illər boyu mütilik tabeçilyə zərbə endirmiş oldu».

Ümumiyyətlə, Ağaoğlu “Kaspi”, “Həyat” və “İrşad” qəzetlərində dərc olunan məqalələrində çar Rusiyasında aparılan ruslaşdırma, erməniləşdirmə, xristianlaşdırma siyasəti nəticəsində türkçülüyün və islamlığın aşağılanmasına birmənalı şəkildə qarşı çıxmış, türklüyün və müsəlmanlığın əsil mahiyyətini ifadə etməyə çalışmışdır. Məsələn, o, “İrşad” qəzetində nəşr olunan “Tulu edən ay parçası” məqaləsində açıq şəkildə türklüyün və müsəlmanlığın müdafiəçisi kimi çıxış edir və bunun səbəblərini göstərirdi: “Türklük və müsəlmanlıq məsələsinə gəldikdə yenə menşikovlar bilməlidirlər ki, biz müsəlmanız və türküz. Nə müsəlmanlıqda və nə türklükdə elə bir ləkə gətirən bir şey yoxdur ki, biz öz müsəlmanlığımızı və türklüyümüzü gizləyək. İslam dünyada ən əvvəlinci dinlərdən birisidir. Onda elə bir insanpərəstlik vardır ki, insana fəxr və səadətdən savayı bir şey gətirməz. İslamda nə var ki, biz ondan utanıb öz müsəlman olmağımıza pərdə çəkək? Menşikovlara islam xoş gəlməyir. Mənə də xristianlıq xoş gəlməyir. Onlar öz yollarında, mən də öz yolumda. Nə onlara, nə də mənə bundan bir töhmət, bir məzəmmət gəlməz. Türk tayfası isə əlan Asiya və Afrikada islamlar arasında ən böyük, ən rəşid, ən müstəid, ən qabil, ən həmiyyətli, ən birinci tayfadır. Türklük ilə ancaq iftixar etmək olar”. O, açıq şəkildə yazırdı ki, türklük elə bir hiss, duyğudur ki, onu heç kim türkün əlindən zorla ala bilməz: “Türk olub da qəlbi-meylimiz dünyada, hər yerdə türk var isə onadır. Bu bir hissi-təbiidir. Dünyada heç bir güc, heç bir zor bizim əlimizdən alamaz”.

Ağaoğlunun fikrincə, ancaq antitürk, antiislam ideoloqların ifadə etdiyi kimi, müsəlman və türk olmaq heç də “panislamist” və “pantürkist” olmaq demək deyildir: “Çünki panislamist demək, yəni cümlə müsəlmanları bir müsəlman dövlətin təxti-idarəsinə cəm etmək deməkdir. Pantürkizm demək də cümlə türkləri bir türk dövlətinin təxti-həkumətinə cəm etmək deməkdir. Əgər məna belə isə dünyada bir müsəlman, bir türk tapılmaz ki, belə xəyal ilə uğraşsın. Əgər tapılsa belə divanədir. Çünki müsəlmanlar və türklərin indiki halında belə fikirlərə alışmaq Don Kixot kimi yel dəyirmanı ilə vuruşmaq kimidir. İslam və türk bu halda elə pərişan, elə məzlumdurlar ki, bu növ fikirlərə əsla belə yer vermiyorlar. Müsəlmanların və türklərin yüzdə doxsanı özgə tayfaların əlindədirlər ki, olsun Avropa tayfalarından. Bu tayfalar alim, müsəlləh tayfalardır”.

Ağaoğlu sonralar özü də çar hökumətinin ruslaşdırma siyasətinə qarşı “Hürriyyət, Müsavat, Ədalət!» devizi ilə nəşr olunan “İrşad” qəzetinin tutduğu məsləki belə izah etmişdir: Birincisi rus hökumətinə qarşı mücadilə edərək türk ünsürünün siyasi hüquqlarını təmin etmək, ikincisi isə, türk ünsüründə birlik fikrini yaratmaq. Doğrudan da, Ə.Ağaoğlu həmin dövrdə çar hökumətinin, eləcə də marksist-leninçilərin Türk xalqlarına qarşı yeritdiyi riyakar siyasəti ifşa etməyə çalışmış, sonuncuları ittihad və ittifaqa çağırmışdı.

Onun fikrincə, çar hökumətinin siyasəti isə, sadə rusların türklərə olan münasibətindən tamam fərqlidir. Belə ki, sadə ruslarla türk-tatarlar arasında gizli bir doğmalıq, yaxınlıq vardır, çünki rusların damaralarında türk-tatar qanı çoxdur. Tatarların bir neçə yüz il davam etmiş hökmranlığı hədər getməmiş, hər iki irq bir-birinə möhkəm qaynayıb qarışmışdır. Bir sözlə, ruslarla türk-tatarlar aralarındakı din ayrılığına baxmayaraq, tatarların öz antropoloji xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, bir çox rus ailələrinin də damarlarından tatar qanı axır. Ancaq türk-tatarlarla ruslar arasındakı bu doğmalığa, yaxınlığa rəğmən, 1-ci rus inqilabına qədər çar Rusiyası «mənfur məzhəbçilik-ruslaşdırma siyasəti» aparmış, onları ən mühüm hüquqlardan belə məhrum etmişdir. Ə.Ağaoğlu yazır: “Biz indiyə qədər doğrudan da ümumi anamız olan Vətənin ögey oğulları olmuşuq, bizə etibar etmirdilər, bizi kənarda saxlayırdılar, bizi ən mühüm hüquqlardan məhrum edirdilər, Yer kürəsinin bütün xalqlarına verilmiş ən bəsit və eyni zamanda gərəkli mədəniyyət müəssisələrini bizə verməkdən imtina edirdilər”.

Deməli, ruslaşdırma siyasətində başlıca rolu rus hökuməti həyata keçirmiş və bu zaman onlar ruslarla türk-tatarlar arasındakı yaxınlıqlarını nəinki nəzərə almamış, hətta onları vəhşi, yarıminsan kimi qələmə vermişlər. Maraqlıdır ki, vəziyyətin bu dərəcəyə çatmasında isə rus məmurları mərkəzi hökuməti deyil, türk-tatarların özlərini günahkar saymışlar. Belə ki, Ə.Ağaoğlu və başqa ziyalıların ruslaşdırma ilə bağlı imperiya məmurlarına yönəlmiş ittihamlarına onların cavabı belə olmuşdur: təqsir sizin özünüzdədir, axı siz nə üçün səsinizi çıxarmırdınız, nə üçün indiyə qədər özünüzü göstərmirdiniz. Ə.Ağaoğlu isə, rus məmurlarının bu iradlarını acı həqiqət kimi dərk edib sarsıldıqlarını bildirmişdir. Fikrimizcə, rus məmurları bu iradlarında heç də haqlı deyildilər. Buna ən bariz nümunə kimi «Əkinçi»nin bağlanmasını, uzun müddət türk dilində qəzetlərin nəşrinə qadağan qoyulmasını, çar zülmünə qarşı tək-tük çıxanların ya öldürülməsini, ya da Sibirə sürgün edilməsini göstərə bilərik.

Əhməd bəy Ağaoğlu yazırdı ki, bizim tərbiyəmizin birinci kredosu, valideynlərimizdən aldığımız birinci öyüd susmağı danışmaqdan üstün tutmaqla bağlıdır: “Bizim bütün şairlərimiz, yazıçılarımız, müdriklərimiz dinməməyi gəncliyin ən böyük bəzəyi, qocaların müdriklik əlaməti kimi tərənnüm edirlər». Bir sözlə, müsəlmanlar arasında “susmaq qızıldır”, “səbr yaxşı şeydir” kimi fikirlər hamıya məlumdur. Onun fikrincə, son əsrlərdə hökmdarlar, riyakar ruhanilər “özlərinin əmin-amanlığı naminə bizim müqəddəs dinimizi istismar etmişlər, onlar bizim qəlbimizlə oynamışlar və biz buna da dözürük”.

Deməli, son dövrlərdə “susmağ”ın nəticəsi idi ki, həm ruhən, həm də cismən əzilmiş bir millət “lal” olmuşdur. Halbuki rus inqilabi illərində “danışmaq” qabiliyyətinə çox ehtiyac duyulurdu və millətin gələcək mövcudluğu da bundan asılı idi. Ağaoğlu yazırdı: “Rusiyalı müsəlmanlar üçün də köhnə dəyərləri yenidən qiymətləndirmək üçün tarixi məqam yetişmişdir. Biz özümüzün «tarixi sükutumuzu» da, onunla birlikdə insanların taleyinə hansısa möcüzəli bir ilahi qüvvənin müdaxilə edəcəyinə tarixi inamı da bir kənara atmalıyıq. Biz müsəlmanlar nədənsə belə düşünməyə vərdiş etmişik ki, guya biz heç nə etməsək də, ulu Tanrı bizim qeydimizə qalacaq və işlərimizi lap yaxşı yoluna qoyacaqdır. Bu cür düşüncə ilk növbədə, Qurana ziddir. Quranda göstərilir ki, insanın bütün taleyi, onun bütün qisməti özünün enerjisindən və əməyindən asılıdır”.

Ə.Ağaoğlu açıq şəkildə deyirdi ki, heç bir iş görmədən, əmək sərf etmədən işləyən, əl-ələ verib yaşayan xalqlarla rəqabət aparmağı düşünmək çox yanlışdır və daha belə yaşamaq yaramaz. Artıq özümüzü cansız, ölü portretlərin yerinə qoymaqdan əl çəkməli, işləməli, özümüz özümüzün qeydinə qalmalı, ehtiyaclarımız barədə düşünməli və onun təmin edilməsi üsullarını öyrənməliyik. O, yazırdı: «İndi bütün Rusiya qarşısıalınmaz və qüdrətli bir tərzdə yeniləşdiyi bir dövrdə biz müsəlmanlar da yeniləşməliyik, əks təqdirdə biz yenə geridə qalacayıq, yenə hamı bizi ötüb keçəcək». Ağaoğlu yazırdı ki, Rusiyada həyata keçirilən islahatlardan maksimum yararlanmaq, yeni həyat formaları arasında başımızı itirməmək, həmin formalara ağlabatan tərzdə uyğunlaşmaq, ətrafmızıdakı xalqların səviyyəsinə çatmaq və özümüzə layiqli yer tumaq lazımdır: “Bundan ötrü isə: 1) elə bu saat, dərhal ictimai həyatda bizim zəifliyimizin, indiferent-liyimizin, dava-dalaşın, şəxsi qərəzliyin bütün səbəblərini bir kənara atmalıyıq; 2) hər yerdə və hər işdə ağla, zəkaya, işguzarlığa, biliklərə, namusluluğa üstünlük verməli, onları yerlibazlığın, qohumbazlığın və şəxsi qərəzliyin kölələrinə çevirməməliyik; 3) müsəlmanlara hər yerdə və hər işdə, həmçinin müsəlman ziyalılarına tam etimad göstərilməli, onları özləri üçün rəhbər seçməli, onların məsləhət və göstərişlərinə əməl etməlidirlər, çünki yeni həyatın tələblərini, bu tələblərin təmin edilməsi üsullarını ən yaxşı bilən həmin ziyalılardır”.

Ağaoğlunun bu tezislərində açıq aşkar milli əlamətlər də öz əksini tapmışdır. Çünki o, Rusiyadakı müsəlman xalqları dini mənsubiyyət qədər, etnik mənsubiyyəti də nəzərə almaqla, birləşməyə çağırır və əsas yükü ziyalıların çiyininə qoyurdu. Birinci növbədə ziyalılar bütün qüvvələrini cəmləşdirməli, gecə-gündüz yorulmaq bilmədən işləməli və ölkə yeni həyata qədəm qoyduğu andan etibarən buna hazır olmalıdırlar. Çünki ziyalılar «öz xalqlarının taleyini müəyyənləşdirən məsələləri həll etməli olacaqlar. Məhz buna görə də ziyalılar təxirəsalmadan bu məsələlər üzərində düşünməli, onları hərtərəfli, ağılla götür-qoy etməli, heç bir sentimental və ya nəzəri ideologiyaya uymamalıdırlar». Ağaoğlunun fikrincə, ziyalılar Qafqazda müsəlman türklərin çoxluq təşkil edən bir millət olduğuna görə, mövcud olan rəsmi dövlət orqanları və başqa təşkilatları, eyni zamanda diyarın özünü hərtərəfli öyrənməlidirlər. Əgər bu baş verərsə, onda türklər Qafqazın ən sanballı milləti kimi diyarın həyatında onun sayına və mövqeyinə uyğun yer tuta biləcək və indiyə qədər olduğu kimi kənarda qalmayacaqdır.

Ə.Ağaoğlunun millət və millətçilklə bağlı mülahizələri “Bizim millətçilər” (“Kaspi”), “Millət və millətçilik” (“Tərəqqi”) məqalələrində də öz əksini tapmışdır. “Millət və millətçilik” silsilə məqalələrində o, yazırdı: “Kamali əminiyyət və iftixar ilə deyə biləriz: Rusiya müsəlmanları arasında milliyyət və ittihadi-islam məsələlərini qalxızanların birisi də biz özümüzük”. Ona görə, artıq Türk xalqlarını millətlərin inkişafının ən parlaq mərhələsini təşkil edən millətçilik deyilən dövrə çatdırmaq uğrunda mübarizə aparmaq lazımdır. Bəşərin tarixi təkamülündə dindən sonra millətçiliyi insan ruhunun ikinci növü adlandıran Ağaoğluna görə, birincisi cəmiyyətin, millətin ilkin, əbədi halı, ikincisi isə bəşəri təkamülün vacib əlaməti, xassəsi, hətta onun inkişafının “sehrkar halı”dır: “Nasionalizm dövrəsi bir millətin əmrində həmin mayənin xəmiriyyəyə təsir edib, onun qıcqırması kimidir. Nasionalizm dövründə millət özünə gəlir, özünü tanıyır, onun cümlə üzvləri cabəca olub, millətin vücudu, bədəni qəribə bir mətanət, bir mükəmməlliyət kəsb ediyor”.

Qeyd edək ki, 1910-1918-ci illərdə Ə.Ağaoğlu Türkiyədə olarkən, xüsusilə «Türk Yurd»unda «Türk aləmi» sislsilə yazıları ilə islamçılıqla türkçülüyün bütövlüyü məsələsinə daha çox diqqət ayırmışdır. Onun fikrincə, islamiyyət cərəyanının tərəfdarları bilməlidirlər ki, qövmiyyət (milliyyət) cərəyanı da ictimaiyyət arasında nüfuza malikdir: «İslamiyyət faili müxtəlif millətlərdən təşəkkül etdiyi üçün pək təbiidir ki, vahid külli qüvvət, səlahiyyət və mədəniyyət, onu təşkil etməkdə olan əza və əqvamın qüvvət və mətanəti ilə mütənasibdir. İslam millətləri nə qədər güclü və mətin olursa, islamiyyətin heyəti-ümumiyyəsi də eyni nisbətdə qüvvət və mətanət kəsb edir. Milliyyətə xidmət etmək filhəqiqə islamiyyətə də xidmət etmək deməkdir».

Bununla da, Ağaoğlu türkçülüyü islamçılığa, islamçılığı isə türkçülüyə qarşı qoyanlara öz etirazını bildirmişdir. O hesab edirdi ki, islamçılığı gücləndirən ən önəmli amil milliyyət, yəni türklükdür. Əgər onlar bir-birinə qarşı qoyularsa hər ikisi süquta uğrayacaqdır. Bu mənada Ağaoğlu islamçılığın güclü olması üçün, milliyyətin də güclü olması fikrini müdafiə etmişdir. Ancaq burada önəmli bir məqam vardır ki, Ağaoğlu daima islam-türk birliyinin tərəfdarı olmuşdur. Yaxud da, o, ən azı mənəvi-ideoloji baxımdan belə bir birliyin olması¬nın zəruriliyinə inanmışdır. Görünür, bu səbəbdəndir ki, Ağaoğlu İslam-Türk birliyindən çıxış edərək etnik türkçülüyü, yəni ayrı-ayrı türk dövlətlərinin yaranması ideyasına bir o qədər də rəğbət göstərməmişdir. Əhməd Ağaoğlu “İran və inqilabı” əsərində də yazırdı ki, Türk-İslam birliyi məsələsində Sultan Səlimdən sonra Nadir şah Əfşar mühüm rol oynamışdır: “Nadir bu işdə daha irəli getdi; Türküstanı, Buxaranı, Xivəni aldı və Osmanlılarla birləşmək istədi; sünni-şiə ixtilaflarını aradan qaldıraraq vahid bir millət və vahid bir ümmət qurmaq sevdasına düşdü. Fəqət bu sevdayə də İstanbulun inadı mane oldu!”. Onun bu sözləri də göstərir ki, Ağaoğlu daha çox vahid millət, vahid ümmət tərəfdarı olmuşdur.

Bu baxımdan bəzi tədqiqaçılar (A.Balayev və b.) hesab edirlər ki, 1918-ci ildə Qafqaz İslam ordusunun tərkibində Azərbaycana gələn Ə.Ağaoğlu Nuru paşanın siyasi müşaviri kimi İslam-Türk birliyi ideyasına uyğun olaraq, müstəqil Türk dövlətlərinin yaranmasının əleyhinə çıxmış, hətta, Azərbaycanın Türkiyəyə birləşməsini tələb edən “ilahaqçılar”ın əsas ideoloqlarından biri olmuşdur. Vaxtilə M.B.Məhəmmədzadə də yazırdı ki, Nuru paşanın səlahiyyətli siyasi müşaviri Ağaoğlu onunla danışıqlar aparmağa gələn Milli Şuranın nümayəndələrinə (M.Ə.Rəsulzadə, F.Xoyski və M.H.Hacınski) xalqın onları istəmədiyini, bu səbədən onların hökumətinə qarşı xalq üsyan edəcəyi təqdirdə tərəfsiz qalacaqlarını bildirmişdi. Ə.Ağaoğlu siyasi böhrandan çıxış yolu kimi təklif etmişdir ki, Milli Şura ləğv olunsun və Nuru paşanın özü bir hökumət qursun. Ancaq Milli Şura nümayəndələrinin onun bu fikirlərinə etiraz etməsindən sonra Ə.Ağaoğlu razılaşmışdır ki, Milli Şura yeni hökuməti təşkil etsin və bütün hüquqlarına ona verməklə, özünü ləğv etsin. Fikrimizcə, Ə.Ağaoğlunun Milli Şuraya qarşı tutduğu kəskin mövqe həm o zaman, həm də sonralar onun ayrı-ayrı müstəqil türk dövlətlərinin deyil, vahid islam-türk dövləti ideyasının tərəfdarı olması mülahizəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Ümimiyyətlə, Azərbaycanın milli istiqlalı məsələsində Ə.Ağaoğlu ziddiyyətli mövqe tutmuşdur. Nuru paşanın «siyasi müşaviri» kimi Milli Şuranın ləğvinə və Türkiyə ilə birləşmək istəyən «ilhaqçılar»a meyilli yeni hökumətin təşkilinə nail olan Ə.Ağaoğlu, Osmanlıdan gələn türk əskəri Azərbaycanı tərk etməyə məcbur olduqdan sonra, Bakıda çıxan rusdilli qəzetlərdən birinə verdiyi müsahibəsində Azərbaycanın yenidən Rusiyanın tərkibinə qayıtmasını ən məqbul variant kimi göstərmişdi: “Azərbaycan türklərinin indiyə qədər arxalandıqları Türkiyə, Dünya müharibəsi nəticəsində məğlub olmuşdur. Azərbaycan müstəqil yaşaya bilmədiyi üçün Rusiya ilə Türkiyədən birinə arxalanmalıdır. Türkiyə məğlub olduqdan sonra Azərbaycanın öz taleyini Rusiyaya bağlamaqdan başqa çarəsi qalmır. Özü də mədəni cəhətdən Rusiya Türkiyə ilə müqayisədə daha yüksək pillədə durur. Bütün bu mülahizələri nəzərə alaraq, eləcə də Azərbaycan məsələsinin Avropadakı sülh konfransında qəti həllini tapmayacağı təqdirdə, Azərbaycan xalqı ÜmumRusiya Federasiyasının tərkibinə daxil olmağa razılaşmalıdır».

Ancaq Parlamentin yaranması, mövcud siyasi böhranın aradan qalxmasından sonra, artıq millət vəkili kimi Ağaoğlu Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlalını dəstəkləmişdir. Bunu, Ə.Ağaoğlunun parlamentin iclaslarındakı çıxışları da təsdiq edir: “Hökumətin bəyannaməsində söylədiyi Azərbaycan istiqlalı bizim hamımzın əfzəl (birinci) amalımızdır! Hər bir öz şərəfini, öz amalını bilən azərbaycanlı bunu duymalı və bu yolda olmalıdır!”. Onun fikrincə, Azərbaycanın bir coğrafi isim deyil, yer üzündə yaşayan bir millətin yurdu, dövləti olmasını artıq bütün dünyaya, o cumlədən Avropaya da tanıtdırmaq lazımdır. Bütün bunlarla yanaşı, onun siyasi-ideoloji görüşlərindəki bu kimi ziddiyyətlər sonralar da davam etmişdir.

Əhməd bəy Ağaoğlu “Üç mədəniyyət” (1919-1921) əsərində üç fərqli – İslam, Avropa və Budda-Brəhmən mədəniyyətlərinin müqayisəsini aparmış, əxlaqi-fəlsəfi anlamlardakı fərqlilikləri izah etməyə çalışmışdır. O hesab edirdi ki, hansı xalqlar mədəniyyətin bütün sahələrində inkişafa nail olublarsa, digər mədəniyyətə sahib millətlər üzərində hökmran vəziyyətə gəlmişlər. Onun fikrincə, hazırda Avropa-Qərb mədəniyyəti məhz belə bir qalib mövqeyə çatmış, İslam və Budda-Brəhmən mədəniyyətləri isə məğlub duruma düşmüşlər. Ağaoğlu yazırdı: “Yenilmə iki cürdür: maddi və mənəvi. Maddi yenilmə o qədər açıqdır ki, artıq zənn edirəm hamımızın beynimizə qədər girdi. Yenilmənin bu qismi bu gün deyil, üç yüz ildən bəri başlamışdır. İslam cəmiyyətləri bir-birinin ardınca və gurultulu bir tərzdə yıxılmaqda və məhv olmaqdadır. Bir çox bağımsız-müstəqil islam hökumətlərindən tək bir dənəsi bu gün özünü qoruya bilmədi. İslamiyyətin son sağlam qalası olan Osmanlılıq da bugünkü pərişan halına düşdü. Artıq bu qədər yıxılma inkar olunacaq kimi deyildir. Bütün bu pərişanlıqlar, bu yıxılmalar, şübhəsiz Qərb mədəniyyəti ilə olan mücadilənin doğrudan-doğruya sonucudur”.

Ona görə, İslam və Budda-Brəhmən mədəniyyətləri mənəvi baxımdan da Qərb mədəniyyətinə yenilərək, onun şəxsiyyət və özəlliklərini qəbul və iradəsinə tabe olmaq məcburiyyətində qalmışlar. Müsəlmanların və buddistlərin bütün sahələrdə avropalıları təqlidə başladıqlarını irəli sürən Ağaoğlunun fikrincə, bununla da müsəlman ölkələrində qədim ənənələrə dayanan mühafizəkarlarla Avropa mədəniyyəti tərəfdarları çarpşmağa, ölüm-dirim mücadiləsi verməyə başladılar. Ağaoğlu yazır: “Bir tərəf əskini, ənənəni qorumağa çalışır, o biri tərəf isə bu mühafizəkarlığın ölüm demək olduğunu təqdir edərək, Avropa mədəniyyətini almaq sayəsində varlığını davam etdirməyə çabalayır. Həyatın hər günkü təcrübələri, olayları bu ikinci cərəyana haqq verməkdədir. Avropa mədəniyyətindən qorunmaq istəyən bütün cəmiyyətlərin və özəlliklə islam mədəniyyətinə mənsub olanların hər gün tükənib getməkdə olduqlarını görürük… Sel kimi axıb gələn və qarşısında öz türündən əngəllər görməyən Avropa mədəniyyəti hər şeyi sürükləyib götürür. Bu halda tək çarə yenə o mədəniyyətə isinişmək, onu qəbul etməkdir”.

O qeyd edir ki, Avropa mədəniyyətini qəbul edənlər arasında fikir ayrılığı vardır. Bəziləri mədəniyyəti elm və fənnə bağlayaraq, Avropa mədəniyyətinin süzgəcdən keçirilməsini və onun yalnız bu tərəfinin qəbul edilməsini irəli sürdükləri halda, başqaları Qərb mədəniyyətinin tam şəkildə mənimsənilməsinin tərəfdarıdırlar. Sonuncuların fikri ilə həmrəy olan Ağaoğlu yazır ki, bir mədəniyyət zümrəsi bölünməz bir bütündür, parçalanmaz, süzgəcdən keçrilə bilməz: «Qalibiyyət və üstünlüyü qazanan onun bütünüdür. Yoxsa ayrı-ayrı filan və yaxud filan qismi deyildir. Avropa sahəsində elm və fənn başqa çevrələrdən ziyadə gəlişirsə, bunun səbəbləri o çevrənin bütünündə aranmalıdır, bugünkü Avropa elm və fənni doğrudan-doğruya öz şərtlərinin və ümumi ünsürlərinin bir əsəridir». Bu baxımdan Ağaoğluya görə, Qərb mədəniyyətini tam qəbul etməli, yalnız geyimlərimizi, evlərimizi, müəssisələrimizi deyil, beynimizi, görüş tərzimizi, qəlbimizi, zehniyyətimizi də ona uyğunlaşdırmalıyıq və bundan kənarda qurtuluş yoxdur.

Onun fikrincə, türk-müsəlman xalqlarının Qərb mədəniyyətini tamamilə mənimsəməsi, heç də onların milli şəxsiyyətini və özünəməxsusluğunu itirməsi demək deyildir. Çünki, yalnız əsasən dil və başqa özünəməxsusluqları (menitalitet) nəzərə almasaq, hər bir millətdə dəyişməyən, ölümsüz bir özəllik yoxdur. Belə ki, tarix boyu hər bir millətin həyatında bir neçə dəfə din, hüquq, əxlaq və başqa sahələrdə dəyişiklikər olmuşdur. Ağaoğlu yazır: «Bununla bərabər, bir millətin tarixində ən sağlam olan və həmən dəyişməzlik dərəcəsinə varan amil dildir, yəni yalnız dildir ki, mahiyyəti dəyişmədən özəlliyini daşıyır. Demək ki, ümumiyyətlə, şəxsiyyət və özlük deyilən məfhum dllə bərabər bir millətin maddi varlığından başqa bir şey deyildir”.

Ağaoğluya görə, hər bir xalq mentalitetini saxlamaqla yanaşı, həmişə dəyişməyə meyillidir. Mədəniyyət sahəsində məğlub durumda qalıb, Qərb mədəniyyətini mənimsəmək məcburiyyətində olan müsəlman xalqları bu addımı atmaqla milli şəxsiyyətlərini itirməyəcəklər. O, yazırdı: “Milli şəxsiyyəti yalnız hərəkətsizlik öldürür. İstər fərdlərdə və istərsə millətlərdə həyat nə qədər qatı və qüvvətlidirsə, şəxsiyyət də o nisbətdə ziyadədir. Qəlbinin həyacanlarını yeni ahənglərlə söyləməyən zəka və ağlının məhsullarıyla insanlığı verimli, qüdrətli olmayan, fəaliyyətinin meyvələrini ümumi bazara çıxara bilməyən cəmiyyətlər hansı şəxsiyyətdən, hansı sözlükdən söz edə bilərlər”. Ona görə, mədəniyyət sahəsində məğlubiyyətimiz qəti olub, qalib mədəniyyəti mənimsəmək də məcburiyyətdir. O, yazırdı: “Bu gerçəyi nə qədər acı olsa etiraf etməli və gərəyincə hərəkət etməlidir. Həm də qəti, açıq, qeydsiz-şərtsiz hərəkət etməlidir. Özümüzü kəlimələrlə, aldadıcı nəzəriyyələrlə cahilcə “idareyi-məsləhət”lərlə aldatmamalıyıq. Ətrafımızda tufanlar olur, qiyamətlər qopur”.

Ağaoğluya görə, Avropa xalqlarında da təxminən dörd əsr bundan öncə xristianlıq həyatın bütün maddi və mənəvi məsələlərinə qarşırdı və onlar bunu həll etdilər. Halbuki “İncil”də ancaq mənəvi həyata aid məsələlər olmuş, buna baxmayaraq keşişlər maddi həyata da müdaxilə etmişlər. O, yazırdı: “Ən əvvəl hökumətlər və hökmdarlar kilsənin bu müdaxiləsini, hər şeyə qarışmasını, təbəə ilə tabe olunan arasına girməsini, hökmdarın təbəə üzərindəki hökmranlığını məhdudlaşdırlmasını çəkəməz oldular. Bunlardan ilk etiraz edənlər şiddətli cəzalarla cəzalandırılsalar da, zaman keçdikcə və meydana gələn varlıqlar böyüdükcə etirazların sayı və ərazisi də genişləndi. O qədər ki, bir müddət sonra ayrı-ayrı şəxslər belə bu təhəkkümün, bu qəhredici qüdrətli zülmün çəkilməz olduğunu duymağa başladı”.

Onun fikrincə, Brunolar, Qalileylər, Koperniklər, Lüterlər, Kalvinlər, Erazmlar, Russolar və başqalarının sayəsində kilsənin nüfuzu aradan qalxmağa başladı və 18-ci əsrin başlarından etibarən yenilikçilərlə (liberalistlər) mühafizəkarlar (klerikalistlər) arasında mübarizə yeni bir mərhələyə daxil oldu. Ona görə, Avropa xalqları kilsəyə qarşı mübarizə apararaq dünyəvi, maddi işlərini nizamalayıb tam bir hürriyyət və sərbəstlik əldə etdikdən sonra müsəlman xalqlarından daha çox irəlliləməyə, yüksəlməyə başladı və zaman keçdikcə məsafələr genişləndi, bugünkü durum ortaya çıxdı. O, yazırdı: “Bir tərəfdə sərbəstlik və hürriyyət, təcrübə və ağıl hakimyyəti, digər tərəfdə durğunluq və keçmişə bağlılıq. Bəsbəllidir ki, birisi yürüyəcək və irəliləyəcək, ötəki heş olmazsa duracaqdı… Şimdi bir tərəfdən bir cəmiyyət düşünüz ki, öz həyatını düzənləmədə, yəni qanun yapmada tamamilə sərbəstdir, digər tərfdən də başqa bir cəmiyyət təsəvvür ediniz ki, bu sərbəstlikdən yoxsun olsun, bir nöqtəyə saplanıb dursun. Bəsbəllidir ki, birinci həyatını daima zamana və məkana uyğun bir tərzdə düzənləmiş və tərtib etmiş olacaqdır; ikinci daima zaman və məkandan geri qalmış bulunacaqdır”. Çünki ikinciyə aid olan dini zümrə tək səlahiyyəti özlərində görərək bu dini zehniyyətlə də həyat durdurur, ruhlu insanları ruhsuz bir qəlib halına salmağa çalışırlar. O, yazırdı: “Biz bir kərə gələnəyə yapışıb qalmışıq. Biz hər şeyi oradan almağa və oraya döndərəməyə alışmışıq. Yüz illərdən bəri bütün elm və fənni, hikmət və fəlsəfəni, əxlaq və hüququ, siyasəti, qısacası hər şeyi orayla ilgili görmüşük və şimdi də görürük. Bu görüş tərzinin dışına çıxanlara qarşı daima lənətləmə və kafir sayma silahını kullanmışıq və kullanırıq”.

Ona görə, Avropanın 4-5 əsr əvvəlki zehniyyətini, həyatını daşıdığımız halda, bu gün istər-istəməz onun bir çox həyati müəssisələrini təqlid etmək məcburiyyətindəyik: “Bu durum bizdə elə faciəvi hallar yaratmışdır ki, faciənin dərəcəsini yalnız uzun-uzun düşünüb bu gün çəkdiyimiz fəlakətlərin səbəblərini incələmək zəhmətinə qatılanlar təqdir edə bilirlər. Məsələn, biz məşrutiyyət üsulunu Avropadan almaq məcburiyyətində qaldıq. Halbuki bü üsulun Avropada ifadə etdiyi məna ilə bizim zehniyyətimiz arasında qara ilə ağ qədər fərq vardır. Avropada məşrutiyyət üsulu demək, milli hakimiyyət deməkdir. Yəni milli iradənin hər şeyə hakim olması, milli iradənin ilgili olduğu hər maddənin kəskin bir əmr olması deməkdir. Orada milli məclislər milli həyatın hər hansı bir qismini düzənləmək və hər hansı şəklə salmaq haqqına sahibdir. Orada zamanın dəyişməsilə hökmlər də dəyişir qaydasına haqqı ilə riayət edilərək hər hansı qaydanı, üsulu lüzum görüldüyü anda dəyişdirə bilirlər”.

Ona görə, müsəlman dövlətlərində əsasən nə belə milli hakimiyyətlər, nə də milli məclislər vardır. Hətta, milli məclislər varsa belə, onlar da din qorxusundan hərəkət edə bilmirlər. O zaman, Avropadan əxz olunan müəssisələrin yalnız şəkli, forması təqlid olunur, məzmun və mahiyyətdə isə yenə də, son əsrlərdə hakim olan despotizm və din hakimiyyəti davam edir. O, yazır: “Bu zehniyyətdir ki, qurtuluşumuz üçün çarə sayaraq aldığımız bütün müəssisələrin tam əsasından pozaraq, əslini dəyişdirərək yalnız iş görəməz deyil, hətta əksinə hərəkət edəcək bir hala soxur; faydalanmaq yerinə zərər görürük. O zaman saxta fikirli adamlarımızdan mütəəssüb və cahil gələnəkçilərimizə qədər hər kəs qınama dilini açaraq gördüyümüz qüsurları, əks nəticələri həmişə o müəssisələrə yükləyirlər. Bunlar anlamırlar və ya anlayıb etiraf etmək istəmirlər ki, qəbahət o müəssisələrdə deyil, bizdədir, bizim dar düşüncələrimizdə, kor zehniyyətimizdədir”.

Əgər Ağaoğlunun bu düşüncələrini diqqətlə incələsək görərik ki, müsəlman xalqlarda, o cümlədən islam inanclı Türk xalqlarının çoxunda eyni vəziyyət, yəni sözdə “demokratiya” ənənələri (zahiri parlament, məhkəmə) davam etməkdədir. Əslində isə istərsə o zaman, istərsə də indinin özündə Ağaoğlunu təbrincə desək, qarşımızda iki yol: 1) ya əzilməyə, məhv olmağa razı olmaq, 2) ya da “demokratik” qaydaları (Qərb mədəniyyətini) olduğu kimi qəbul etmək, vardır.

Çünki Ağaoğluna görə, müsəlman xalqlarının ən azı 4-5 əsrlik dini hökmləri (şəriəti) və milli adət-ənənələri (törələri) artıq bir işə yaramadığı üçün, çıxış yolu Qərb mədəniyyətindədir, onu da yalnız formaca, təzahürcə deyil, məzmun və mahiyyət etibarilə bütününü qəbul etmək vacibdir. Ağaoğlunun fikrincə, çünki müsəlman dünyasında Qərb mədəniyyətindən bəzi örnəklər alaraq dini və milli adət-ənənələrlə bağlı aparılan dəyişikliklər heç bir fayda vermir. Belə ki, avropalı Spenserlərlə, Russolarla, Smitlərlə, Kontlarla, Berqsonlarla, Dürkheymlərlə (Pozitivizm, “ictimai müqavilə”, Struktur funksionalizm və b.) müsəlman şərqli Əbu Yusiflərin, Əbu Davidlərin (Örfçülük, Dahilik və b.) nəzəriyyələri arasında yerlə göy qədər fərq var ki, onları bir-birlərilə uzlaşdırmaq çıxış yolu deyil, bəlkə də ölümü seçmək kimi bir şeydir. Çünki birincilər, fərdin düşüncəsinə önəm verməklə yanaşı, fərdlə cəmiyyət arasındakı bağları, milli hakimiyyəti inkişaf etdirməyə çalışdıqları halda, ikincilər ya fərdləri əsassız olaraq mütləqləşdirilər, ya da fərdlərin fikirlərinə heç bir dəyər vermədən ümumi insani “tanrılıq” anlayışını ortaya atırlar. Ağaoğlu yazırdı: “Halbuki gerçəkdə siyasi, ictimai, estetik, fikri gəlişmənin ən təsirli amili yenə fərddir. Hər nə qədər fərdlər içində olduqları çevrədən ilham alırlar, fikir və duyğularının amillərini və əlamanlarını o çevrələrdən saxlayırlarsa da gəlişmə tarixi və hər günkü müşahidələrimiz isbat edir ki, bu xüsusda fərdlərlə çevrələr arasında qarşılıqlı bir fəaliyyət və təsir vardır. Çevrə fərdə nə qədər ilham verirsə, o nisbətdə də fərd çevrə üzərinə təsir etməkdən geri qalmır. Fərd çevrədən aldığını fazlasıyla geri verir. Zatən fərd bu olsaydı, özü çevrəyə ilham verməsəydi və çevrəyə qarşı yalnız qramofon rolunu oynamaqla (hazırda da müsəlman şərqi xalqların fərdlərinin çoxu qramofon rolunu oynamaqdadır – F.Ə.) qalmış olsaydı, bir çox fərdlərin bir araya gəlməsindən ibarət olan cəmiyyətdə heç bir yenilik, heç bir irəliləmə olmazdı. Cəmiyyətlər dönüb dönüb bir nöqtə üzərində qalmış olarlardı”.