+0 بگندیم
تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی
20.جی عصرین اوّل‌لرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالق‌لاری‌نین یاشادیغی دیگر بؤلگه‌لرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسه‌لری تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتوال‌لاشدیردی.
تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسله‌لردن بیری ده اورتاق دیل مسله‌سی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیه‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مسله‌سی دؤورون ضروری پروبلم‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین نشر ائتدیردیگی " ترجومان " قزئتی، جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجاندا چیخاردیغی " موللا نصرالدین " درگیسی تکجه روسیه‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اول‌لرینده تورکیه ایله علاقه‌لرین گوجلنمه‌سی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالی‌لاری بو ایدئیانین گئرچکلشمه‌سی اوغروندا موباریزه‌سینی قئید ائتمک اولار.
20. عصرین اول‌لرینده هم تورکیه ده، هم ده آذربایجاندا میلّیتچی قووّه‌لر تورکچولوگو بؤیوک بیر حرکاتا چئویردیلر. بو حرکاتین اؤنجول‌لری یوسف آکچورا، احمد آغااوغلو، علی بیگ حسین‌زاده، صیا گؤک آلپ، ابراهیم شناسی، نامق کمال، بکیر چوبان زاده ایدی.
علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتی‌نین 1905-جی ایل تاریخلی 7 سایلی بوراخیلیشیندا نشر ائتدیردیگی "قزئته‌میزین دیلی حاقیندا بیر نئچه سؤز" آدلی مقاله سینده روس، عرب و فارس سؤزلری ایله آذربایجان دیلینی "چیرک‌لندیرن‌لری" کسکین تنقید ائده‌رک بو یئرسیز آلینمالارین قارشی‌لیغیندا تورک سؤزلری‌نین ایشلنمه‌سی‌نین اورتاق دیل بیرلیگینه سبب اولاجاغینی گؤستریردی. او، تورک دیلی‌نین اوروپا دیل‌لری ایله رقابت گوجونده اولدوغونو قئید ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ "تورکچولوگون اساس‌لاری " اثرینده "دیلده تورکچولوک " آدی آلتیندا یازیردی: " تورکیه‌نین اولوسال دیلی ایستانبول تورکجه سی‌دیر. ایستانبولدا ایکی جور تورکجه واردیر: بیری دانیشیلدیغی حالدا یازیلا بیلمه‌ین ایستانبول لهجه‌سی، دیگری ایسه یازیلدیغی حالدا دانیشیلا بیلمه‌ین عوثمانلی دیلی... عوثمانلی دیلینی یوخموش کیمی بیر کنارا آتاراق، خالق یازیسی‌نین قایناغینی یارادان تورک دیلینی اولوسال دیل حساب ائتمک یئترلی‌دیر".
ضیا گؤگ‌آلپ تورکلر اوچون اورتاق ادبی دیلله باغلی قئید ائدیردی: "قیساجاسی، ایستانبول تورکجه سی‌نین اولوسال دیل اولاراق قبول ائدیلمه سینه اوروپا مدنیتی ایچینده بیر تورک مدنیتی یارادیلماسی اوچون چالیشیلماسی، بیر تورک اولوسونون دوغماسی تمل اولاجاقدیر. بئلجه، عوثمانلی، اؤزبک، قیپچاق، قیرغیز کیمی آدلار بؤلگه آدلاری کیمی قالاجاقدیر".
20. یوزایلین اول‌لرینده اورتاق دیل بیرلیگی ایدئیاسی‌نین طرفدارلاریندان بیری ده احمد جاواد ایدی. او، ای.قاسپیرالی‌نین آسیادا و اوروپادا تورک-تاتارلارین "میلّی دیلینی، مکتبینی، میلّی ادبیاتینی" آنلاتماق آرزوسونو، بوتون تورک لهجه‌لرینی بیرلشدیرمک اوچون "ترجومان" قزئتی (1883) نشر ائتدیگینی، قزئتین "عومومی بیر دیل، هم ده غا‌یت آچیق بیر دیل قبول ائتدیگینی" آیریجا وورغولاییردی. احمد جاوادا گؤره، "ترجومان"-ین قبول ائتدیگی " دیلده، ایشده، فیکیرده بیرلیک!" شوعاری "بونون اوچوندور کی، بو گون دونیاداکی بوتون تورکلر یاواش-یاواش بیر-بیرینی تانیسینلار" . اودور کی، شاعیر ای.قاسپیرالی‌نین خیدمت‌لرینی بئله قییمت‌لندیریردی: "اسماعیل میرزه، آللاهین اسیرگه‌دیگی و سئودیگی میلت‌لره گؤندرمیش اولدوغو پئیغمبرلره بنزر ایش گؤردو" .
گؤرکملی تورکولوق عالیم توفیق حاجی‌یئف او دؤورده ایستیفاده اولونان سؤزلرین اسکی آذربایجان دیلینده ده اولدوغونو قئید ائده رک یازیر: " تورک دیل‌لری‌نین شاخه‌لنمگه باشلادیغی دؤورلرده خاطیرلاتدیغیمیز قبیل سؤزلر هم آذربایجان، هم ده تورک-عوثمانلی دیل‌لرینده مؤوجود اولموشدور. داها سونرالار بو سؤزلر آذربایجان دیلینده آرکائیک‌لشمه یولونا دوشدوگو حالدا، تورک-عوثمانلی دیلینده اؤز اوّلکی لکسیک(سؤزلوکسل)- سمانتیک (آنلامسال)صلاحیت‌لرینی ساخلاییر. 19. عصرده ده، 20. عصرین اول‌لرینده ده بو سؤزلر تورک ادبی دیلینده فعال شکیلده ایشله‌نیردی".
عومومیتله، اورتاق ادبی دیل هر زامان بیر موباحیثه مؤوضوسو اولموشدور. اونا قارشی چیخان‌لارلا یاناشی، اونو دستکله‌ین‌لر ده واردی. بو مسله رپرسیا ایل‌لری‌نین باشلادیغی 1930-جو ایللره قدر داوام ائتدیریلمیشدیر.
سووئت ایتتیفاقی‌نین قورولماسیندان سونرا بو ایدئیالار و ایدئیالاردان ایره‌لی گلن فعالیت‌لره آرا وئریلسه‌ده، 20. عصرین 90-جی ایل‌لرینده بو حرکات اوّلکی کیمی یئنیدن گئنیش ووسعت آلدی.
سووئت ایتتیفاقی‌نین سوقوطوندان سونرا ایتتیفاقین ترکیبیندن چیخان اون بئش جومهوریت آیری-آیری موستقیل دؤولت اولاراق دونیا علمینده، سیاستینده اؤز یئرینی آلدی. روسیه فدراسیوندان دا داخیل اولماقلا، یئنی یارانمیش جومهوریت تحصیلده، علمده، اینجه صنعتده، ایقتیصادیاتدا، عومومیتله، بیر چوخ ساحه‌لرده عوموم دونیا پروسه‌لری ایله بیرلشمگه باشلادیلار. بو پروسه‌لر تورک‌سویلو خالق‌لار اوچون یئنی ایمکان‌لارین و علاقه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. اؤلکه‌لر آراسیندا علم، تحصیل، ایقتیصادی علاقه‌لر سورعتلی اینکیشاف یولونا چیخدی. بئله کی، تورک دونیاسی‌نین مدنیت ناظیرلری‌نین، اینجه صنعت خادیم‌لری‌نین، علم آدام‌لاری‌نین و تدقیقاتچی‌لارین، بیلیم‌یوردلاری باشچی‌لاری‌نین ایشتیراکی ایله موختلیف مؤوضولاردا آردیجیل اولاراق کونفرانس‌لار، سیمپوزیوم‌لار تشکیل ائدیلدی. بو تدبیرلرده گوندمده اولان اساس مسله تورک خالق‌لاری‌نین آنلاشا بیله‌جگی اورتاق اونسیت دیلی ایله باغلی ایدی. کئچیریلن کونفرانس‌لاردا تورک‌دیللی خالق‌لار آراسیندا واحید الیفبانین، اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مؤوضولاری هر زامان موذاکیره اوبیئکتی اولوب.
بو گون تورک خالق‌لاری آراسیندا ایقتیصادی، مدنی و سیاسی علاقه‌لر گوندن-گونه یوکسک سویه‌یه چاتیر. تورک دونیاسی‌نین اؤنونده حلّ ائدیلمه‌لی بیر چوخ پروبلم‌لر دایانماقدادیر. علم، مدنیت، صنعت، ایقتیصادیات، تکنولوژی و سایر ساحه‌لرده قورولوجاق امکداش‌لیق‌لار اوچون اساس شرطلردن بیری و بیرینجیسی اورتاق اونسیت دیلی و اورتاق الیفبا مسله‌سی‌دیر.
اورتاق اونسیت دیلی بوتون تورک خالق‌لاری اوچون آنلاشیلان واحید دیل واسیطه‌سی‌نین تطبیقی یولو ایله تأمین ائدیله بیلر. عئینی دیلده دانیشان اینسان‌لار اونسیتی، طبیعی کی، اؤز آنا دیل‌لرینده قورورلار. آنا دیل‌لری فرقلی اولان و بونون نتیجه‌سینده بیر-بیرینی باشا دوشمه‌ین اینسان‌لار ایسه آنجاق بیلدیکلری اورتاق بیر خاریجی دیلده اونسیت قورماق مجبوریتی قارشیسیندا قالیرلار. تورک خالق‌لارین دیل‌لری بیر-بیرینه چوخ یاخین‌دیر: تورکیه تورکجه‌سی آذربایجان تورکجه‌سینه، قازاخ تورکجه‌سی قیرغیز تورکجه‌سینه، اؤزبک تورکجه سی اویغور تورکجه‌سینه یاخین‌دیر. لاکین تورکیه تورکجه سینده قازاخ، تورکمن، آلتای و دیگر تورک‌دیللی خالق‌لارین بیر-بیرینی باشا دوشمه‌سی هئچ ده آسان دئییل.
تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی گونوموزده چوخ بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. محض بو باخیمدان تورک خالق‌لاری آراسیندا عومومی اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی ضروری‌دیر. بونون اوچون ایسه اورتاق الیفبا، لوغت ترکیبی (سؤزلوک)، اورتاق ترمینولوژی یارادیلماسی، اورتاق درس‌لیک‌لرین حاضیرلانیب نشر ائدیلمه سی قارشیدا دوران موهوم وظیفه‌لردن‌دیر.
تورک دونیاسی‌نین دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیگی‌نین تأمین ائدیلمه سی ضرورتینی دیله گتیرن اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین ایدئیالاری بو گون تورک دؤولت‌لری‌نین علمی، مدنی، سیاسی و ایقتیصادی امکداش‌لیغی نتیجه‌سینده گئرچکلشه بیلر. حاضیردا بونون اوچون اولدوقجا الوئریشلی شراییط یارانمیشدیر.
تورک دونیاسیندا، عالیم‌لر آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین هانسی تورکجه اولاجاغی، فورمالاشدیریلماسی مؤوضولاریندا بو گون اوچون بیر واحید (قبول ائدیلن) بیر فیکیر یوخدور. "اورتاق تورکجه" ، "اورتاق دیل" ، "اورتاق ادبی دیل " ، "اورتاق تورک یازی دیلی" ، "اورتاق اونسیت دیلی" کیمی ترمین‌لرله ایفاده ائدیلن و هر کسین فرقلی آنلاییش‌لار کیمی قبول ائتدیگی یاناشمالاری آشاغیداکی شکیلده قروپلاشدیرا بیلریک:
- تورک دیل‌لری‌نین بوگونکو قورولوشونا گؤره اورتاق بیر اونسیت دیلین یارادیلماسی‌نین مومکون‌سوزلوگو.
- بوتون تورک دیل‌لرینی احاطه ائده بیله‌جک، هر دیلدن موعین اورتاق خوصوصیت‌لر گؤتورولمکله اورتاق بیر تورکجه‌نین یارادیلماسی.
- عئینی قروپا منسوب تورک دیل‌لری‌نین اؤز داخیلینده اورتاق بیر دیل موعین‌لشدیرمه‌لری (اوغوز قروپونون اورتاق دیلی، قیپچاق قروپونون اورتاق دیلی و س.).
- تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیت دیلی کیمی تورکیه تورکجه‌سی‌نین ایستیفاده ائدیلمه‌سی.
اورتاق اونسیت مسله‌سی البته، بو گون ان آکتوال مسله‌لردن بیری‌دیر. آنجاق افسوس‌لار اولسون، جمعیتیمیز طرفیندن بو مسله بعضاً یانلیش ایفاده اولوندوغو اوچون حتّی بعضاً ائله یانلیش فیکیرلر ائشیدیریک کی... جمعیتده بئله بیر یانلیش تصوور وار کی، اورتاق اونسیت دیلی، اورتاق تورکجه دئدیکده تورکیه تورکجه‌سینی نظرده توتوروق. عومومیتله، یارادیلاجاق اورتاق دیله هانسیسا بیر تورک‌دیللی اؤلکه‌نین دیلی‌نین هگمونلوغو و یا اوستون‌لوگو آسپکتیندن باخماق اولماز. تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیتی حیاتا کئچیره‌جک بو دیل (اورتاق دیل) بوتون تورک دیل‌لری‌نین اورتاق خوصوصیت‌لرینی اؤزونده داشییاجاق. دوشونجه‌لره آشیلانمالی‌دیر کی، یارادیلماسینی ایسته‌دیگیمیز اورتاق اونسیت دیلی (اورتاق تورکجه) تورک‌دیللی اؤلکه لر آراسیندا آنجاق و آنجاق اونسیتین تأمین ائدیلمه‌سی اوچون نظرده توتولور. بوردا موستقیل قرامر صاحیب بیر دیلین یارادیلماسی نظرده توتولمور.
سئویندیریجی حالدیر کی، بو گون تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیتی دیلی فونکسیونونو تورکیه تورکجه‌سی اؤز اوزرینه گؤتوروب. بونون ایسه بیر چوخ سبب‌لری وار: تورکیه جومهوریتی‌نین اهالیسی‌نین سایی، ایقتیصادی-سیاسی گوجو، تورک‌دیللی اؤلکه‌لرله اولان علمی، ادبی، مدنی علاقه لری و س.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه تورکجه‌سی‌نین بو گون تورک دونیاسیندا اورتاق دیل استاتوسو قازانماسی دیگر تورک دیل‌لریندن اوستون اولماسی کیمی قبول ائدیلمه‌ملی‌دیر. تمیز، صاف تورکجه پریزماسیندان باخساق، بو گون آذربایجان دیلی، قیریم تاتارجاسی، قازاخ تورکجه سی و دیگر تورکجه لر ایستر سؤز احتیاطی‌نین زنگین‌لیگی، ایسترسه ده قراماتیک قورولوشو و الیفباسی باخیمیندان اورتاق دیل اولما پوتنسیالینا صاحیب‌دیرلر. بوردا اساس دیقت ائدیلمه‌لی مقام تورکیه‌نین بو گون تورک دؤولت و توپلولوق‌لاری ایله بوتون ساحه‌لرده اولان علاقه‌لری‌دیر کی، تورکیه جومهوریتی بو موناسیبت‌لری چوخ بؤیوک حساس‌لیقلا و یوکسک سویه ده حیاتا کئچیریر. اصلینده، اورتاق دیل مسله‌سینده کی قاریشیق‌لیقدان دا اوزاق دورولمالی‌دیر. اونسوز دا بو زامانلا اؤز-اؤزلوگونده حلینی تاپاجاقدیر.
اورتاق اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی آرتیق گونوموزون تورک دونیاسی اوچون طلب‌دیر. بو، بیر ضرورت‌دیر. تورک دونیاسی‌نین بیر-بیری ایله اونسیتی اوچون موطلق بیر اورتاق دیله احتییاجی وار. بو گون تورک خالق‌لاری آراسیندا ایقتیصادی، مدنی و سیاسی علاقه‌لر گوندن-گونه داها دا یوکسک سویه‌یه چاتیر. خوصوصی اولاراق، وورغولاماق لازیم‌دیر کی، بو علاقه‌لرین داها دا اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی اوچون تورک خالق‌لاری آراسیندا ال‌چاتان و ثمره‌لی اونسیت واسیطه‌سی‌نین یارادیلاراق تطبیق ائدیلمه‌سی اولدوقجا ضروری‌دیر کی، بو دا اؤز نؤوبه سینده، تورک‌دیللی دؤولت‌لرین و جمعیت‌لرین بیر-بیرینه داها دا یاخینلاشماسینا سبب اولاجاقدیر.
ائلچین ابراهیموف
آذربایجان میلّی علم‌لر آکادمی‌سی نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتو تورک دیل‌لری شؤعبه‌سی‌نین مودیری
کؤچورن: عباس ائلچین
