+0 بگندیم
دیلین و نیطقین تفکّورله علاقه‌سی
تفکّور و دیل
دونیانی دیلسیز تصووّر ائتسک او آنلاییش‌لارسیز، مدنیت‌سیز اولاردی.اینسان اونلار آراسیندا رابیطه رولونو اویناییر. دیل اینسانین فیکیرلشدیگی، قاورادیغی و یاددا ساخلادیغی شئی‌لره تاثیر ائدیر. مووافیق اولاراق تعلیم اینسانین سؤزلو (فیکری) گوجونو آرتیرماق مقصدی داشیییر. لاکین فیکری پروسه‌لر اکثر حاللاردا سؤزسوز باش وئریر.
دیلین تفکّوره تاثیری پسیکولوژی‌ده چوخ موباحیثه‌لی مسله‌دیر. دیلچی بنجامین لی وورف تصدیق ائتمک ایسته‌ییردی کی، دیل تفکّور اوصولونو موعین ائدیر. وورفون لینقویستیک نیسبی‌لیک نظریه‌سینه گؤره موختلیف دیللر گئرچکلیگی موختلیف جور قاوراماغا گتیریب چیخاریر. «دیل اؤزو اینسانین اساس ایدئیاسینی فورمالاشدیریر». وورف تصدیق ائدیر کی، "خوپی" طایفاسیندا فعلین کئچمیش زامان فورماسی یوخدور. وورفا گؤره خوپی طایفاسی آسانلیقلا کئچمیش حاقیندا فیکیرلشه بیلمز.
وورفون نیسبی‌لیک نظریّه‌‌سی بیر دیلده دانیشان و دیلین فیکرین اؤتوروجوسو کیمی باشا دوشن اینسان‌لار اوچون یاددیر. آما ایکی موختلیف سیستملی دیللرده دانیشان اینگیلیس و ژاپون یقین کی، موختلیف دیللرده فرقلی فیکیرلشیر. ایکی دیلده دانیشان بیر چوخ اینسان‌لار حساب ائدیر کی، ایستیفاده ائتدیکلری دیلدن آسیلی اولاراق فرقلی قاوراییش نوماییش ائتدیریرلر. دیلی اؤیرنمکله مدنیت حاقیندا چوخ شئی اؤیرنمک اولور. دیلی ایتیرمکله دیله باغلی اولان تفکّورو ده ایتیریریک.
یئنی گینه‌لی‌لر اینگیلیس و یا فرانسه دیللریندن ایستیفاده ائتمه‌دن فورما و رنگی بیلدیرن شئیلری قئید ائدیلن دیللرین نوماینده‌لری کیمی قاوراییر. لاکین اینگیلیس، فرانسه و یا فورما و رنگی بیلدیرن سؤزلرین اولدوغو دیللرین سؤزلری اینسانین نه فیکیرلشدیگینه، نه حاقدا دوشوندوگونه تاثیر ائدیر، اونا گؤره سؤز سئچیمینده اینسان چالیشیر کی، سؤزلر شئیلری دقیق عکس ائتدیرسین.
دیلین تفکّوره تاثیر ائتمه‌سی قابیلیتی سؤز احتیاطی‌نین آرتیریلماسی حسابینا تحصیلین اساس حیصه‌سی اوچون موهوم رول اویناییر.
دیلین فیکری فورمالاشدیرماق و یا ایفاده ائتمک واسیطه‌سی کیمی قیمت‌لندیریلمه‌سی دیلین ایدراکی فعالیتی ایله باغلی‌دیر. دیل اونسیت پروسه‌سینده فیکرین ایفاده واسیطه‌سی کیمی هم ده قارشی‌لیقلی آنلاما اوچون واسیطه‌دیر. دیلین فیکری ایفاده ائتمک، اونسیتی یاراتماق، اینعکاس واسیطه‌سی، اطرافدا باش وئرن حادیثه‌لری، شئی‌لرین علامت و خاصّه‌لرینی عکس ائتدیرمک کئیفیتی واردیر.
تجروبی تدقیقات‌لارا گؤره اورتا مکتبی بیتیرن شاگیرد 80 مینه قدر سؤز بیلیر، بو اورتا حسابلا هر ایله 5000، گونده‌لیک ایسه 13 سؤزون منیمسه‌نیلمه‌سی دئمکدیر. نحوین قانونااویغونلوق‌لارینی چتینلیکله ایضاح ائتمک مومکون اولسا دا، اوشاق دیلی چوخ آسانلیقلا باشا دوشور و اینسانین دیله قابیلیتی چوخلو سوال‌لار دوغورور.
اوشاق‌لاردا دیلین اینکیشافی اونون قورولوشو ایله باغلی‌دیر. کؤرپه دیله یییه‌لنمه‌ییب، لاکین 4 آیلیق اوشاق آنانین دوداق‌لاریندان اونون نه دئمک ایسته‌دیگینی سئچیر و سسلری تانیماغا باشلاییر. اوشاق صیفته باخماقلا، تلفّوظ ائدیلن سسلری آییرد ائتمگه چالیشیر و سسلرین تلفّوظ و زامانی دوداق‌لارین وضعیتی اوشاق اوچون هم ده اونا قارشی داورانیش طرزی کیمی آنلانیلیر.
3-4 آیلیق اوشاغین قیغیلتی‌لاری، موختلیف سسلرله موشاییعت اولونور و ایلک دؤورلرده او، دیلله باغلی دئییل. اوشاغین دیله یییه‌لنمه‌سی بیر نئچه مرحله کئچیر. بیر سؤزلو مرحله 1 یاشدان 2 یاشا قدر اولان دؤوردور. جوت‌ترکیبلی مرحله ایسه 2 یاشدان سونرا باشلاییر، اساساً اوشاق ایکی سؤزدن عیبارت جومله‌لر ایفاده ائتمگه باشلاییر.جهانی قرامر آرتیق ایفاده اولونماغا باشلاییر.
اوشاق‌لارین دیله یییه‌لنمه‌سینده سس و لحنین عاییله‌ده‌کی مرحله‌سی چرچیوه‌سینده باش وئریر. 10 آیلیق اوشاغین قیغیلتی‌لاری آنا اوچون آرتیق آیدین سس رولونو اویناییر. آنا دیلی‌نین فونم سسلرینه اویغون اولمایان سسلر یوخا چیخیر، اوشاق ائشیتمه‌دیگی سسلرین فرقلندیرمک قابیلیتینه مالیک اولمور.
سسلی دیل فونم‌دوزلدن ترکیبه مالیکدیر، ال حرکت و فورمالاری ایله موعین‌لشیر، اوشاق قیغیلتی‌لاریندا نیطق سسلری آیریلماغا باشلاییر (4 آیلیق)، 10 آیلیغیندا آنا دیلی سسلری و س. اینکیشاف ائدیر.
دیله یییه‌لنمه آنادان‌گلمه و یاراتما اولماقلا آشاغیداکی مرحله‌لردن عیبارتدیر، ایرثی عامیل، نیطقین آنلانیلماسینا جاواب وئرن مکانیزم‌لرین قورولوشونا، دیل موحیطی اینکیشافینا داورانیش ایسه آنا دیلینی منیمسه‌مگه کؤمک ائدیر.
تفکّور و نیطق
نیطق فیکرین مؤوجودلوق فورماسی‌دیر. نیطق و تفکّور آراسیندا واحیدلیک وار. لاکین بو واحیدلیکدیر، عئینیت دئییل، چونکی فیکرین ایلکین فورمالاری قرامری کاراکتره مالیک اولدوغوندان نیطق مووافیق سایدا سؤزلرین کؤمگی ایله اونو دقیق، دوزگون، تام بوتؤو شکیلده ایفاده ائده بیلمیر. اونا گؤره ده نیطقله تفکّور آراسیندا برابرلیک قویماق مومکون دئییل.
نیطق او زامان نیطق فورماسی آلیر کی، اونون درک ائدیلمیش معناسی اولسون. سؤز، عیانی اوبرازلار کیمی سسله و یا گؤرمه، اؤز-اؤزلوگونده نیطقی تشکیل ائتمیر. نیطقی یارادان حرکت‌لر سیستمی، بوتؤو نیطق پروسه‌سی سؤز و معنا آرسینداکی آنلام موناسیبت‌لری ایله تنظیم اولونور. نیطق اینتللکتوال عملیاتدیر. تفکّورو نیطقله عئینی‌لشدیرمک و اونلار آراسیندا برابرلیک ایشاره‌سی قویماق اولماز، اونا گؤره کی، نیطقین نیطق کیمی مؤوجود اولماسی اونون تفکّوره موناسیبتی ایله باغلی‌دیر.
لاکین تفکّورو و نیطقی بیر-بیریندن آییرماق اولماز. نیطق – فیکرین خاریجی گؤرکمی دئییل، اونو دَییشمکله فیکری دییشمک اولماز. نیطقله فیکیر فورمالاشیر، لاکین فیکری فورمالاشدیراراق، اونون اؤزو ده فورمالاشیر. بو ایدئیا موسکو پسیکولوق‌لاری طرفیندن و موعاصیر روس پسیکولینقویست‌لری طرفیندن گئنیش ایشیقلاندیریلمیشدیر. نیطق فیکرین خاریجی واسیطه‌سی‌دیر، سؤز تفکّور پروسه‌لرینه فورما کیمی، اونون مضمونو ایله باغلی اولان بیر حادیثه کیمی داخیل اولور. نیطق فورماسینی یاراداراق تفکّور اؤزو فورمالاشیر. تفکّور و نیطق عئینی‌لشدیریلمه‌یه‌رک عئینی پروسه‌نین واحیدلیگی نین تأمیناتچی‌سی‌دیرلار. تفکّور نیطقده نَینکی ایفاده اولونور، هم ده اوندا تکمیل‌لشیر، تاماملانیر، ایجرا اولونور.
تفکّورده ایجرا اولونان اوبرازلار، نیطق فونکسیونو داشیییر و بو اوبرازلار تفکّورده آنلامین مضمونونون حیسّی اساسینی تشکیل ائدیر. نیطق فورماسینی یارادان تفکّورون اؤزو فورمالاشیر.
تفکّورده اوبرازلار نیطقین فونکسیونونو یئرینه یئتیریرلر. اوبرازلارین حیسّی مضمونو تفکّورده آنلامین مضمونونون داشیییجی‌لاری کیمی چیخیش ائدیر.
نیطقین قورولوشو تفکّورون قورولوشونا اویغون گلمیر، قرامر نیطقین قورولوشونو ایفاده ائدیر، منطیق ایسه تفکّورون قورولوشونو ایفاده ائدیر. نیطق فیکیردن آرکائیکدیر و آرکائیک فورمالاری طبیعتینه اویغون اولاراق ساخلاییر.
کؤچورن: عباس ائلچین
