​

آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:

تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو 

  ییرمینجی عصرین اوّل‌‌لرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  علمی-راسیونال نظریه‌سینی ایره‌لی سورموش، سونرالار اونو‌سیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزاده‌نین مولاحیظه‌‌لرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحات‌لار آپارماقلا موسلمان‌‌‌لارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّی‌سینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"‌نی، یا دا ایسلامچی‌لیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسی‌نین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده  "میلّیت‌پرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشید‌لری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمان‌لیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی  "پان‌ایسلامیزم"  ایدی. بو یالنیز روس‌‌‌لارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".

      قئید ائدک کی، او،  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  نظریه‌سینی مودافیعه  ائده‌نه قدر داها چوخ  "ایران شیعه‌چی‌لیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّل‌‌لرینده شیعه‌لیک آنلامیندا ایرانلی‌لیغین، سوننی‌لیک آنلامیندا ایسه عوثمانلی‌لیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمه‌میشدیر. 1890-جی ایل‌لرده شیعه‌چی‌لیگه،  "ایران‌لی‌لیغ"ا،  "ایران مدنیّتینه"  آلوده اولان آغااوغلو پاریس‌ده، داها سونرا تیفلیس‌ده نشر اولونان  "ایران جمعیتی"  باشلیقلی ‌سیلسیله مقاله‌‌لرینده اوچ مسله‌یه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعه‌لیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی:  " نهایت، او ایل‌لرده آغااوغلو‌نینکی اوروپا شرقشوناس‌لیغی‌نین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعا‌‌لاری‌نین تاثیر‌لریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتی‌نین نوماینده‌سی، شیعه‌لیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".    عومومیتله، بو مقاله‌سینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمی‌نین نیجاتی اولان  "ایران"  فرانسه‌نین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنی‌لشمگه چالیشان تورکیه‌نی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا  اینگیلیس‌‌لرین  "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکه‌سی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی،  "ایران"  اوچون شیعه تمایوللو روحانی‌‌لیک اینستیتوتو هئچ ده گئری‌لیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر:  "روحانی‌‌لیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، ‌سعی‌ ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالی‌نین بوتون طبقه‌‌لری‌نین روحانی‌ تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانی‌‌‌لرین منفی کئیفیت‌‌لری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفه‌‌لرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حال‌لار حیاتی میثال‌لارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمه‌سی‌نین قیسا تاریخچه‌سی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقاد‌‌لاری ایله واریث‌لیک علاقه‌سی‌نین سجیه‌سی موعین‌لشدیریلیر و شیعه‌لیگین یاییلماسی بو آسپکت‌لرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکه‌نین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائده‌رک اورتودوکس ایسلاملا شیعه‌چی‌لیک آراسینداکی قارشی‌دورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزل‌لکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچی‌لیق، شیعه‌چی‌لیک حیسّ‌‌لریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه  "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.

   "ایران شیعه‌چی‌لیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  نظریه‌سی‌نین قیزغین مودافعه‌چیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچی‌لره و  موحافیظه‌کارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظه‌کار‌‌لارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنی‌لشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین یئنی‌لشمکدن تامامیله یان قاچما‌‌لاری‌نین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظه‌کار‌‌لارین بو مسله‌ده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین بوتون فلاکت‌‌لری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغی‌سیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنه‌لردن اوز چئوریمه‌‌لری ایله باغلی‌دیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظه‌کارلار - ف.ع.) بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقی‌نین آختاریلماسیندادیر. ساده‌جه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیم‌دیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّه‌سی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائده‌جکدیر".     

  او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق  "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین گئری‌لیگینی، نادان‌لیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگل‌لردن بیری ائله یاخین دؤور اجداد‌‌لاریمیز و موحافیظه‌کار روحانی‌‌لردیر کی، ایلک نؤوبه‌ده، اونلاردان قورتولماق لازیم‌دیر. محض اونلار اؤز اولو اجداد‌‌لاری‌نین عقلی و معنوی ثروت‌‌لرینی اونودوب سونراکی نسیل‌لره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادان‌لیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیین‌لر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر:  "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایسته‌ییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمه‌سی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقی‌لیگیمیزی محو ائتمه‌سی یئتمزمی!".

  آغااوغلو موحافیظه‌کار‌‌لارین  "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسله‌سینده یاخین دؤور اجداد‌‌لاری‌نین میراثینی قبول ائتمه‌میش، اوسته‌لیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومی‌‌لیکده  یئنی‌لشمگه قارشی اولما‌‌لارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی:  "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادت‌‌لریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایل‌لردن بری او قدر بیزیم دیل‌‌لریمیزی، عقل‌‌لریمیزی، قلم و فیکیر‌لریمیزی دؤیوب دؤینه‌ییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب"‌. او، داها سونرا یازیردی:  "جومله‌یه معلوم‌دور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایدا‌سی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیری‌‌لری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاه‌‌‌لاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرا‌‌لاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده  هر نه آرزو و هوس‌‌لری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشن‌‌لریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار‌". 

  آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنه‌لردن و شریعت قایدا-قانون‌لاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولت‌‌لری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموری‌لر و ب.) مشورت‌سیز، شوراسیز و قورولتای‌سیز هئچ بیر ایش گؤرمه‌ییب و بونون دا نتیجه‌سینده بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفه‌لر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی:  "‌لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدا‌‌لرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایه‌سینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکت‌لر گلدی… لاکین بو فلاکت‌‌لرین، بو بلا‌‌لارین جومله‌سیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایت‌‌لریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدی‌یه‌دک اولان اثری‌دیر". 

   "ایسلام، آخوند و هاتف‌الغیب"  (1904) آدلی اثرینده ده  ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانی‌‌‌لری باشا سالماق ایسته‌میشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوک‌لری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیف‌لتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمان‌‌‌لارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیم‌‌لری‌دیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام  سیز آخوند‌‌لارین واسیطه‌سیله و هامان فیکری-باطیل کی،  "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرست‌لیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمان‌‌‌لارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیب‌لر آرتیب".   

  موحافیظه‌کارلار بوتؤولوکده یئنی‌لشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچی‌لر ایسه اساساً  "شفاوئریجی کئچمیش‌‌"‌له بیردفعه‌لیک ویداع‌لاشیب یالنیز یئنی‌لشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچی‌لر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشن‌لر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنه‌لردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمه‌لی و اوروپا خالق‌‌‌لاری‌نین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمه‌لی‌دیر. ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌لارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومی‌لیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایل‌لرده یازدیغی بعضی مقاله‌‌لرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایه‌سی‌نین بشر اؤولادی‌نین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.    

  آنجاق چوخ کئچمه‌دن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزه‌نی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالق‌لار آراسیندا موناسیبت‌‌لری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالی‌نین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقه‌‌لری آراسیندا ماراق‌لار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبه‌ده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپ‌‌‌لاری آراسیندا مئیدانا گلمه‌لی‌دیر. آیدین‌دیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایش‌گؤتورن‌لر ایله ائرمنی ایشچی‌‌لری، ائرمنی کاپیتالیست‌لری ایله ائرمنی کندلی‌لری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمه‌لی ایدی؛ عئینی‌لیکله تورک‌لرده، گورجولرده و باشقا‌‌‌لاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هله‌لیک غئیری-مومکون‌د‌ور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدین‌دیر:صینفی موباریزه‌نین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقه‌لری‌نین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأی‌لیگینی درک ائتمه‌سی لازیم‌دیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکون‌د‌ور. اوروپا  "صینفی موباریزه"  یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی  "دؤردونجو زومره"  اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندی‌یه‌دک  قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبر‌لری کوتله‌نین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوس‌لوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".

  عومومی‌لیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازی‌لار‌ینا ایستیناد ائدیله‌رک  "سوسیالیست"  آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی،  "ماتریالیزمین طنطنه‌سی و اساس‌سیزلیغی"  (1908) مقاله‌سینده فلسفه‌ده ماتریالیزم جریانی‌نین اساس‌سیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده  "غالیب"  دورومدا اولان مارکس‌ین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر. 

  احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیا‌‌لارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانی‌نین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچی‌لرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایسته‌ییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتاب‌لاردان الده ائتدیگی قناعت‌دیر کی، غرب دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اینگیلیس‌لر ایکی‌اوزلو اویون‌لار اوینایاراق یالنیز شرق خالق‌‌‌لارینی ایستیثمار ائتمه‌ییب، عئینی زاماندا غرب خالق‌‌‌لارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعه‌لر، دوشونجه‌لر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبه‌لر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلو‌لرین گوجسوز‌لری ازمه‌‌لری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات  دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیق‌دیر کی، اونلارین سایه‌سینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکوم‌دور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیه‌ده حؤکمفرما اولان ایدئال سایه‌سینده مومکون‌د‌ور. من بو حرکات رهبر‌لرینه، بشریتین خیلاصکار‌‌لارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام". 

  آغااوغلونون یاشی‌نین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریه‌سینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسول‌زاده‌نین، ن.نریمانوفون و باشقا‌‌لاری‌نین بو جریانا مئییل گؤسترمه‌سی تصادوفی اولمامیشدیر. ساده‌جه، رسول‌زاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافه‌لی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایل‌‌لرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویون‌‌لاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمه‌میشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّ‌لره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّ‌‌لرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیست‌لری غرب زحمتکش‌لرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عوموم‌بشریت عاییله‌سی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر.  روسیه قهرمان‌‌لاری‌نین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّت‌لرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّت‌لرین ایختییاراتی پرینسیپ‌لری ایله عوض ائتمکده‌دیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائده‌جک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیله‌جک بودور… بیز شرق میلّت‌لری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائده‌جک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمه‌سینه خیدمت ائتمه‌لی‌ییز. علی‌الخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائده‌جکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائده‌جک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیست‌لردن اونو خیلاص ائده‌جکدیر. بو باره‌ده باکی فؤوق‌العاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".

  نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمه‌سینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویک‌لرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورک‌لر اوچون قورتولوش ایمکانی‌نین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمی‌نین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگی‌لری‌نین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر. 

     زامان-زامان سوسیال-دموکراسی‌یه رغبت بسله‌ین آغااوغلو، آنجاق عومومی‌لیکده اونلارین یولونو گئتمه‌میش، اساساً ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و غربچی‌لیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیه‌سینده ایفراط ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمه‌ین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه  "گنج تورک‌لر"له بعضی مسله‌لرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین دیرچلیشی مسله‌سینده  "گنج تورک‌لر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوق‌‌لارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسله‌ده: 1) اوروپا ایدئیا‌‌لارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچی‌لیغین علمی نظریه‌سی یارانمادان اونو‌سیاسی‌لشدیردیکلرینه، یعنی‌ سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضی‌لاشمیردی. او، یازیردی: "بعضی‌لری (ترقّیچی‌لر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکت‌لرین سببی موسلمان‌‌‌لارین گئری‌لیگیندن، اونلارین دینی‌نین حیات اوغروندا موباریزه‌یه یارارسیز اولماسیندان ایره‌لی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیم‌دیر. بئله‌‌لری اوروپا تأسیساتی‌نین قووّه‌سینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکه‌‌لرینده تطبیق ائتمگین ضروری‌‌لیگی حاقیندا موعیظه‌لر اوخویورلار".  

  آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلی‌داکی ترقّیچی‌لر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکه‌‌لرینی اوروپا علم‌لری و ایدئیا‌‌لاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضی‌لری، خوصوصیله صبیرسیز اولان‌‌لاری ("گنج تورک‌لر") سون نتیجه‌نی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسله‌لرده علمی حقیقت‌لره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچی‌لردن بعضی‌لری ("گنج تورک‌لر") ‌سیاسی مسله‌لره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعه‌چی‌لیک یاراتدیلار: "‌حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیونال‌لیغینی ایتیردی،‌سیاسی‌لشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی". 

  آغااوغلو عومومی‌لیکده، یئنی دؤورده ترقّیچی‌‌لرین باشلادیقلاری یئنی‌لشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساس‌‌لاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله  کئچمه‌دن ‌سیاسی‌لشمه‌سینی دوغرو حساب ائتمه‌میشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه‌ده یئنی‌لیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچی‌‌لاری اولان   "‌گنج تورک‌لر‌"ین ایدئیا‌‌لاری‌نین تورک خالق‌‌‌لاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتله‌سی تاپماماسی‌نین باشلیجا سببی علمی نظریه‌سی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "‌همین کوتله‌لر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن  "‌گنج تورک‌لری‌"  قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچی‌‌لرین ایسلامدا یئنی‌لشمه حرکاتینی ‌سیاسی‌لشدیرمه‌سی منفی نتیجه‌لردن باشقا بیر شئی وئرمه‌میشدیر. اوسته‌لیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچی‌لیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی. 

  آغااوغلو اوّل‌لر حسین‌زاده‌دن فرقلی اولاراق، موحافیظه‌کارلار و ترقّی‌پرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "‌عاغیللی عونصور‌لری‌"  ایسه مؤعتدیل ترقّی‌پرورلر دئییل، ‌"‌پان‌ایسلامیست‌لر‌"‌ آدلاندیرمیش و "‌پان‌ایسلامیزم‌"  آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "‌عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظه‌کارلار و ترقّیچی‌‌لری - ف.ع.) بیرلشدیره‌جک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیله‌جک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایسته‌ییرلر کی، ایفراط موترقّیچی‌‌لرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمین‌سیز، نه ده کؤهنه‌پرستی‌لیک کیمی زمانه‌نین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون…  بو پان‌ایسلامیزم‌دیر‌". اونون فیکرینجه،  "‌پان‌ایسلامیزم‌"  اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئری‌یه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنه‌لیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایره‌لی‌یه گئتمک اوچون گئری‌یه دؤنمکدیر.

  اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون  "‌پان‌ایسلامیزم‌"  آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون  "‌ایسلام بیرلیگی‌"  اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّه‌لره وئریلمیش عومومی‌‌ سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمه‌سینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حال‌لاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسین‌زاده کیمی،  "پان ایسلامیست‌لر‌"  دئدیکده، بوتون  "ایتیحادی-ایسلام"  طرفدار‌‌لارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "‌عاغیللی عونصورلر‌"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّی‌پرور حیصه‌سینی نظرده توتموشدو. 

  بونو سونرالار ا.آغااوغلونون  " پان‌ایسلامیزم "  آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جومله‌دن روسیه میلّتچی‌لری‌نین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی،  "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار"  پرینسیپینی ایره‌لی سورن ایسلام، موسلمان‌لار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساس‌لانیر:‌ "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالی‌‌لارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنی‌لری‌نین ده ایصطیلاح ائتدیکلری  "پان‌ایسلامیزم"  دئییلدیر. یعنی بیزیم  "ایتّیحادیمیز"  اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان  "پان‌اسلاویزم"  فیکری کیمی عوموم‌ایسلام‌‌لاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطه‌یه ایجتیماع ائده‌رک، عالمی-مسیحیته‌ قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا  "پان‌ایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمان‌لار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نره‌ده بو فیکیر، نره‌ده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پان‌ایسلامیزم"  فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیه‌میزه خیدمت ائتسه‌لر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک‌"‌. بونونلا دا، آغااوغلو "‌پان‌ایسلامیزم‌"ین موسلمان‌‌‌لارین واحید دؤولتی‌نین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخمیشدی.  

  آغااوغلو  "‌پان‌ایسلامیست‌لر‌‌"-ین اساس ایدئیا خطینی  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  نظریه‌سی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین آیری-آیری میلّت‌لر شکلینده دئییل، واحید  "‌ایسلام میلّتی‌"  اولاراق تمرکوزلشمه‌سیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ،  "موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین وضعیتی" ، "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ،  "آخوند، ایسلام و هاتف‌الغیب" و دیگر اثر‌لرینده، همچنین چوخ‌سایلی علمی-نظری مقاله‌‌لرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثر‌لرینده او، «ایسلام میلّتچی‌لیگی» نظریه‌سی ایله باغلی ایکی مسله‌یه دیقت یئتیریلمه‌سینی ضروری‌ ساییردی: 1) ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمه‌لی و ایسلام میلّتی‌نین قورتولوش یولو روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّی‌پرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچی‌لیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) ‌نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تامام‌لاییر. 

  1890-جی ایل‌لرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لرینی آختاران جمال‌الدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچی‌لیق باخیش‌‌لارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش،  "‌ایسلام میلّتچی‌لیگی‌"  نظریه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمان‌‌‌لارین عاییله و جمعیت حیات‌‌لاری‌نین کؤهنه‌لندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانی‌‌‌لرین اؤز‌لری‌نین کؤهنه‌لنمه‌سی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادان‌لیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی  "…موسلمان خالق‌‌‌لارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقت‌سیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانی‌‌‌لری آمان‌سیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین  "‌بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخره‌یه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظه‌لرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباس‌لارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثال‌لار و افسانه‌لرله اساس‌لاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله  "اویغونلاشماق"  باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکه‌‌لرین موسلمان‌‌‌لاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".

  ج.اسدآبادی‌نین بو ایدئیا‌‌لارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونه‌وی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گله‌جک داوامچی‌‌لاری‌نین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچی‌‌لارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوق‌‌لاری ایدئیا‌‌لاری گؤسترمیشدیر. شوبهه‌سیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادی‌نین داوامچیسی کیمی،  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  ایدئیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقاله‌‌لرینده یازیردی کی، طالعیین ضربه‌‌لریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمان‌لار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئت‌لر بیرلیگی دؤورونون مؤلیف‌لریندن ق.موصطفی‌یئوه گؤره، آغااوغلو بو یازی‌لار‌یندا ج.اسدآبادی‌نین فیکیر‌لری ایله راضی‌لاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا  "‌ایسلام شرقی‌نین بؤحراندان چیخماسی‌نین سببینی‌ "ایسلامین برپاسیندا‌" ، ایسلام میلّتچی‌لیگینده گؤرموشدو‌". 

   "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینده قادین‌لارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحات‌‌‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سی، موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمان‌‌‌لارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحات‌لار ایلک نؤوبه ده قادین‌لارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالی‌دیر. عئینی زاماندا، او، موسلمان‌‌‌لاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی:‌ "موسلمان دونیاسی‌نین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالق‌لار‌سیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالی‌دیر کی، موسلمان‌لار دا اؤز ایصلاح‌ائدیلمه مرحله‌سینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایراده‌یه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنه‌‌لرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره،  "ایسلام میلّت‌لری"  اصیل ایسلامی قانون‌لارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتی‌نین موثبت دَیر‌لرینی ده منیمسه‌ملی و اوروپا میلّت‌لری کیمی اینکیشاف ائتمه‌لی‌دیرلر. اونا گؤره، موحافیظه‌کار روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبین‌لیک دئییل، نیکبین‌لیک و ترقّی‌پرورلیک دینی‌دیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّی‌نین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤز‌لرینی ایسلام ایدئیاسی‌نین داشیییجی‌‌لاری حساب ائدن شئیخ‌لر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیر‌لری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمن‌لرینه چئویرمیشلر". 

  آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز  "‌پان‌ایسلامیست‌لر‌‌" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیه‌داری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنی‌لشمگه ده قارشی چیخماقلا راضی‌لاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنی‌لشمک ده چوخ واجیب‌دیر. او، یازیردی:  " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پان‌ایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمان‌لار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمه‌سینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمان‌‌‌لارین مالی اولان ایقتیصادی،‌ سیاسی و مدنی فوتوحات‌لار ساحه‌سینده‌کی  تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچی‌‌نین ایدئیا‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم و اوروپالی‌لیق آنلاییشی‌سینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو  "پان‌ایسلامیزم"  و  "اوروپالی‌لیق"  آراسینداکی‌سینونیم‌لیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحه‌‌لرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسله‌لردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.

  ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنی‌لشمه‌نین ضروری‌لیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلب‌لرینه اویغون گلن نظریه‌لر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عرب‌لرین فیزیکی و ذهنی قووّه‌‌لری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفا‌‌لاری‌نین الینه دوشدو، اؤز نؤوبه‌سینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدا‌‌لارینا اویغون دییشدیردیلر".  

  1-جی روسیه اینقیلابی ایل‌‌لرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی مقاله‌‌لرینده قورآن عنعنه‌‌لری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپ‌لرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیر‌سیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیل‌لرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفی‌یئوین فیکرینجه، بونونلا دا  "ایجتیماعی-تاریخی حادیثه‌لره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنی‌لیگین ضروری‌لیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنی‌لشمه‌نی ضروری‌ سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپ‌لری‌نین قورونماسی مسله‌سینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلی‌دیر.

  بئله‌کی، " ایسلام میلّتچی‌لیگی " نظریه‌سینی اساس‌لاندیرارکن ایسلام فلسفه‌سیندن، او جومله‌دن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیث‌لرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمی‌دیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر:  " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوور‌لری‌نین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژی‌سینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نوماینده‌سی‌دیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعین‌لیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوت‌لار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایت‌سیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".

  اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو  "سبب‌لر سببی‌دیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی‌ مودعالاردان چیخاردیغی نتیجه‌لرده اوروپا دئیست‌لریندن داها ایره‌لی‌یه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوف‌‌لاری‌نین  "عالی عقل"  ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیر‌لری‌نین  "اونیورسال روح"  آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطه‌سیله حقیقتی اینسان‌لارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسان‌لارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلر‌سیراسی‌نین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسان‌لار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره  "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالی‌دیر‌"‌. آغااوغلو یازیردی:  " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحه‌سینده گؤسترمک ایسته‌ییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریه‌سینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظره‌سینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار". 

  بو کیمی مولاحیظه‌لردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکام‌‌لارین دَییشمه‌سی‌نین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوه‌لردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حال‌لاردا ایلکین ایسلامی احکام‌لارلا اونا اولونموش علاوه‌لرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعین‌لشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکام‌لار، هانسی ایسه علاوه‌لردیر.   

  آغااوغلو داها چوخ  "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ‌سیلسیله مقاله‌‌لرینده  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"‌نین علمی-نظری اساس‌‌لارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالق‌لار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرده‌کی فرق‌لر اورتادان قالخمیش، اورتاق  "ایسلام مدنیّتی"  و  "ایسلام میلّتی"  آنلاییش‌‌لاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالق‌‌‌لارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایره‌‌لرین اؤزونه‌مخصوص فردی اعتیقاد‌‌لارینداکی، عادت-عنعنه‌‌لرینده کی ، حتّی دیل و گئییم‌لرینده کی  فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرله‌میش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتح‌لرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی‌ بیر ایصطیلاحی - عربجه  "میلّت"  سؤزونو ایشله‌دیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر". 

  اونون فیکرینجه،  "پان‌ایسلامیزم"  چرچیوه‌سینده  "ایسلام میلّتی" ، یا دا  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچی‌لیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالق‌لار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی  "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار"  تئزی ایله مؤحکم‌لتمیشدیر. او، یازیردی: " عوموم‌بشری‌لیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیده‌لیگی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی، ‌سیلکی خورافات و عنعنه‌‌لری ضعیف‌لتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسان‌لار قارداش‌دیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر.  نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلمان‌دیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولاد‌‌لاری‌دیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائده‌نین درجه‌سینده‌دیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی‌ مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر:‌ "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار". 

  بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچی‌لیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی  تبلیغ ائتمه‌سی و بونو  "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار"  تزی ایله اساس‌لاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبه‌ده، اوروپا ایدئولوق‌‌لاری و حربچی‌لری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالق‌‌‌لارینی بیر آرادا توتماق، اونلار  آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچی‌لیک حیسّ‌‌لرینی آرادان قالدیرماق ایدی.  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچی‌لیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین قورتولوش یولونو  "دینی میلّتچی‌لیک"ده گؤروردو. 

  ق.مصطفی‌یئو ده حساب ائدیر کی،  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی ایره‌لی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالی‌لار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچی‌لیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالق‌‌‌لاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچی‌لری آذربایجان خالقی‌نین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچی‌لرین موباریزه‌سینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق،  "ایسلام مدنیّتینی"   "غرب مدنیّتینه"  قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانی‌لیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچی‌لیگی آخینینا جلب ائتمک ایسته‌ییردیلر".    

  بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنی‌لشمه ایدئیا‌‌لارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیله‌جک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. ساده‌جه اولاراق، بورادا اؤزونو (پان‌ایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمه‌دیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوق‌‌لاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالق‌‌‌لاری‌نین عومومی‌ اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ،  "ایسلام مدنیّتی"  آنلاییش‌‌لارینا‌ سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمه‌دیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچی‌لیق، عربچی‌لیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکون‌سوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچی‌لیگینه (اصلینده بونون دا‌ سینونیم آدی مسیحیت میلّتچی‌لیگی، مسیحیت مدنیّتی‌دیر) آلترناتیو اولا بیله‌جک ان اوغورلو ایدئیا کیمی  "ایسلام مدنیّتی"  و  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  گؤرولموشدور. 

  احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمه‌سینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روس‌لاشدیرما، فارس‌لاشدیرما سیاستی، او جومله‌دن 1905-1906-جی ایل‌لرده تزار روسیه‌سی‌نین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی اولموشدور. عومومی‌لیکده ایسه،  "ایسلام میلّتچی‌لیگی"  بوتون موسلمان خالق‌‌‌لارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواش‌لارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچی‌لیک دئییل، ایسلامچی‌لیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او،  "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟"  (1902) آدلی مقاله‌سینده صونعی میلّتچی‌لیکله اصیل میلّتچی‌لیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه،  "صونعی میلّتچی‌لیگی"  یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتوال‌‌لاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین  "میلّتچی‌لر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیا‌‌لارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملی‌سیلاح‌لار. بو  "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگه‌‌لرین فیکیر‌لرینه، سربست‌لیگینه دؤزومسوز اولان، باشقا‌‌لاری‌نین حوقوق‌‌لارینا، حیسّ‌‌لرینه حؤرمت ائتمه‌ین بو  "اینتللکتوال فاناتیک‌لر"  خالقین  "قایغیسینا قالان‌لار" آدی آلتیندا  "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیره‌لر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجه‌ده صونعی میلّتچی‌لیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخ‌سایلی "‌میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤز‌لرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر". 

  او،  "قافقازدا میلّی مسله"  (1904) مقاله‌سینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچی‌لیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی‌ عنعنه‌لر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسان‌لارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچی‌لیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچی‌لیک هم گؤزل‌دیر، هم ده خئییرخواه‌دیر. او، خئییرخواه‌لیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچی‌لیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقا‌‌لارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکله‌ین باریشماز میلّتچی‌لیک. بئله میلّتچی‌لیک صونعی‌دیر، غئیری-طبیعی‌دیر، اونو اینسان‌لار و کاپیتال یارادیر". 

  آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچی‌لیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکت‌دیر. بئله میلّتچی‌لیگین هارادان گلمه‌سی ایسه باشقا بیر مسله‌دیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکز‌لری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچی‌لیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکز‌لرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچی‌لیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیله‌گرجه‌سینه مودریک‌لیک ائتمه‌دن، ساده، عئینی وطنین اؤولاد‌‌لاری کیمی، عئینی قایغی‌لارلا احاطه‌لنن، عومومی‌ زحمتله بیرلشن، بیر-بیری‌نین کؤمگینه گلن اینسان‌لار کیمی یاشاییر". 

  آغااوغلونا گؤره،‌ "پیس میلّتچی‌لیک"  ایلک نؤوبه‌ده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی‌ ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچی‌لیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور:  "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نه‌یه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزم‌دیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگه‌نی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحات‌لیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگه‌نی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایسته‌مه‌ینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچی‌لیگین بو کلاسیک اؤلکه‌سینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایسته‌ین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیس‌لره قارشی نیفرت، پاخیل‌لیق حیسّ‌‌لرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطه‌‌لری – قزئت‌لر، درگی‌لر، تلقراف آژانس‌لاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطن‌لری‌نین خوش حیسّ‌‌لریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّ‌‌لری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچی‌لیگی پیس میلّتچی‌لیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکان‌سیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالی‌نین اوچده بیر حیصه‌سینه پیس میلّتچی‌لیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچی‌لیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکله‌ییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچی‌لیق، ایسلام میلّتچی‌لیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصی‌لیگین ماهیتینده ده تزار روسیه‌سی‌نین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالق‌‌‌لاری‌نین دینی میلّتچی‌لیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچی‌لیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّی‌نین گوجلنمه‌سی ده فارس‌لاشدیرما، روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم‌ سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیه‌ده‌کی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلی‌دیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیق‌دیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمان‌‌‌لاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوب‌دورلار". 

  ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روس‌لاشدیرماغا، فارس‌لاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمن‌لرینه فورصت وئرمه‌مک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچی‌لیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورک‌لری‌نین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی زامانی «دیفاعی»‌نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچی‌لیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتی‌روس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلات‌لانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمه‌ین تزار رژیمینه اوزون ایل‌لر بویو موطیع‌لیک تابعچی‌لیگه ضربه ائندیرمیش اولدو». 

  عومومیتله، آغااوغلو  "‌کاسپی‌" ،  "‌حیات‌"  و  "‌ایرشاد‌"  قزئت‌لرینده درج اولونان مقاله‌‌لرینده تزار روسیه‌سینده آپاریلان روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه، مسیحی‌لشدیرمه سیاستی نتیجه‌سینده تورکچولوگون و ایسلام‌لیغین آشاغی‌لانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمان‌لیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او،  "‌ایرشاد‌"  قزئتینده نشر اولونان  " طلوع ائدن آی پارچاسی‌"  مقاله‌سینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمان‌لیغین مودافیعه‌چیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سبب‌لرینی گؤستریردی:  "‌تورکلوک و موسلمان‌لیق مسله‌سینه گلدیکده یئنه مِنشیکوف‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمان‌لیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمان‌لیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزله‌یک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دین‌لردن بیریسی‌دیر. اوندا ائله بیر اینسانپرست‌لیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوف‌لارا ایسلام خوش گلمه‌ییر. منه ده مسیحیت خوش گلمه‌ییر. اونلار اؤز یول‌‌لاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلام‌لار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار‌"‌. او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز:  "‌تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعی‌دیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز‌"‌. 

  آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتی‌تورک، آنتی‌ایسلام ایدئولوق‌‌لارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده  "‌پان ایسلامیست‌"  و  "پان‌تورکیست‌"  اولماق دئمک دئییلدیر:  "‌چونکی پان‌ایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمان‌‌‌لاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایداره‌سینه جمع ائتمک دئمکدیر. پان‌تورکیزم دئمک ده جومله تورک‌لری بیر تورک دؤولتی‌نین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانه‌دیر. چونکی موسلمان‌لار و تورک‌لرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمی‌دیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلوم‌دورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمان‌‌‌لارین و تورک‌لرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفا‌‌لارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفا‌‌لاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر". 

  آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتی‌نین روس‌لاشدیرما سیاستینه قارشی  "‌حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان  "‌ایرشاد‌"  قزئتی‌نین توتدوغو مسلکی  بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائده‌رک تورک عونصورونون‌ سیاسی حوقوق‌‌لارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتی‌نین، ائله‌جه ده مارکسیست-لنینچی‌لرین تورک خالق‌‌‌لارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجو‌‌لاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی. 

  اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتی‌نین سیاستی ایسه، ساده روس‌‌‌لارین تورک‌لره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلی‌دیر. بئله کی، ساده روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روس‌‌‌لارین دامارا‌‌لاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتار‌‌لارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمران‌لیغی هدر گئتمه‌میش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روس‌لارلا تورک-تاتارلار آرا‌‌لارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتار‌‌لارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیت‌لرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییله‌لری‌نین ده دامار‌‌لاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روس‌لار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیه‌سی «منفور مذهبچی‌لیک-روس‌لاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوق‌لاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر:‌ "‌بیز ایندی‌یه قدر دوغرودان دا عومومی‌ آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغول‌‌لاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوق‌لاردان محروم ائدیردیلر، یئر کوره‌سی‌نین بوتون خالق‌‌‌لارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسه‌‌لرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر‌"‌. 

  دئمه‌لی، روس‌لاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیق‌‌لارینی ‌نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریم‌اینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلی‌دیر کی، وضعیتین بو درجه‌یه چاتماسیندا ایسه روس مأمور‌‌لاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتار‌‌لارین اؤز‌لرینی گوناهکار سایمیشلار. بئله‌کی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالی‌لارین روس‌لاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمور‌‌لارینا یؤنلمیش ایتّیهام‌‌لارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیر‌سیزین اؤزونوزده دیر، آخی‌ سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندی‌یه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمور‌‌لاری‌نین بو ایراد‌‌لارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمور‌‌لاری بو ایراد‌‌لاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئت‌لرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخان‌‌لارین یا اؤلدورولمه‌سینی، یا دا‌سیبیری‌یه سورگون ائدیلمه‌سینی گؤستره بیلریک. 

  احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیه‌میزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئین‌لریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلی‌دیر: ‌"بیزیم بوتون شاعیر‌لریمیز، یازیچی‌‌لاریمیز، مودریک‌لریمیز دینمه‌مگی گنجلیگین ان بؤیوک بزه‌گی، قوجا‌‌لارین مودریک‌لیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمان‌لار آراسیندا "‌سوسماق قیزیل‌دیر‌" ،  "‌صبر یاخشی شئیدیر‌" کیمی فیکیرلر هامی‌یا معلوم‌دور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانی‌‌لر  "‌اؤز‌لری‌نین امین-آمان‌لیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک‌"‌.

  دئمه‌لی، سون دؤورلرده  "‌سوسماغ‌"ین نتیجه‌سی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت  "‌لال‌"  اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایل‌‌لرینده  "‌دانیشماق‌"  قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گله‌جک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: ‌"‌روسیه‌لی موسلمان‌لار اوچون ده کؤهنه دَیر‌لری یئنیدن قییمت‌لندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسان‌لارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزه‌لی بیر ایلاهی قووّه‌نین موداخیله ائده‌جگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالی‌ییق. بیز موسلمان‌لار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمه‌سک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلی‌دیر‌"‌.

  ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمه‌دن، امک صرف ائتمه‌دن ایشله‌ین، ال-اله وئریب یاشایان خالق‌لارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیش‌دیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترت‌لرین یئرینه قویماقدان ال چکمه‌لی، ایشله‌ملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاج‌‌لاریمیز باره ده دوشونمه‌لی و اونون تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنی‌لشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمان‌لار دا یئنی‌لشمه‌لی‌ییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچه‌جک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیه‌ده حیاتا کئچیریلن ایصلاحات‌لاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورما‌‌لاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمه‌مک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزده‌کی خالق‌‌‌لارین سویه‌سینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیم‌دیر:  "‌بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیف‌لیگیمیزین، ایندیفرنت‌لیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرض‌لیگین بوتون سبب‌لرینی بیر کنارا آتمالی‌ییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیک‌لره، ناموس‌لولوغا اوستونلوک وئرمه‌لی، اونلاری یئرلی‌بازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرض‌لیگین کؤله‌‌لرینه چئویرمه‌ملی‌ییک؛ 3) موسلمان‌لارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالی‌لارینا تام اعتیماد گؤستریلمه‌لی، اونلاری اؤز‌لری اوچون رهبر سئچمه‌لی، اونلارین مصلحت و گؤستریش‌لرینه عمل ائتمه‌لی‌دیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلب‌لرینی، بو طلب‌لرین تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالی‌لاردیر‌"‌. 

  آغااوغلونون بو تِز‌لرینده آچیق آشکار میلّی علامت‌لر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌‌‌لاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالی‌لارین چیگینینه  قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالی‌لار بوتون قووّه‌‌لرینی جمع‌لشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمه‌دن ایشله‌ملی و اؤلکه  یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالی‌دیرلار. چونکی ضیالی‌لار «اؤز خالق‌‌‌لاری‌نین طالعیینی موعین‌لشدیرن مسله‌‌لری حلّ ائتمه‌لی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالی‌لار تاخیرسالمادان بو مسله‌لر اوزرینده دوشونمه‌لی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمه‌لی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژی‌یه اویمامالی‌دیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالی‌لار قافقازدا موسلمان تورک‌لرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقان‌‌لاری و باشقا تشکیلات‌‌لاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورک‌لر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیله‌جک و ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر. 

  ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچی‌لیکله باغلی مولاحیظه‌لری  "‌بیزیم میلّتچی‌لر‌"  ("کاسپی")،  "میلّت و میلّتچی‌لیک"  ("ترقّی") مقاله‌‌لرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر.  "میلّت و میلّتچی‌لیک" ‌سیلسیله مقاله‌‌لرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمان‌‌‌لاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسله‌‌لرینی قالخیزان‌‌لارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالق‌‌‌لارینی میلّت‌لرین اینکیشافی‌نین ان پارلاق مرحله‌سینی تشکیل ائدن میلّتچی‌لیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیم‌دیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچی‌لیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّه‌سی، حتّی اونون اینکیشافی‌نین  "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤوره‌سی بیر میلّتین امرینده همین مایه‌نین خمیریه‌یه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمی‌دیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضو‌لری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه  بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور". 

  قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایل‌لرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی»‌ سیسلسیله یازی‌لار‌ی ایله ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسله‌سینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانی‌نین طرفدار‌‌لاری بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیک‌دیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّت‌لردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعی‌دیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیب‌دیر. ایسلام میلّت‌لری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیه‌سی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فی‌الحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».

  بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچی‌لیغا، ایسلامچی‌لیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویان‌لارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچی‌لیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوک‌دور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچی‌لیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه  ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگی‌نین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسی‌نین ضروری‌لیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدن‌دیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائده‌رک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمه‌میشدیر. احمد آغااوغلو  "ایران و اینقیلابی"  اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسله‌سینده سولطان سلیم‌دن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر:‌ "نادر بو ایشده داها ایره‌لی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوه‌نی آلدی و عوثمانلی‌لارلا بیرلشمک ایسته‌دی؛ سوننی-شیعه ایختیلاف‌‌لارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤز‌لری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور. 

  بو باخیمدان بعضی تدقیقاچی‌لار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانین‌سیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی‌نین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمه‌سینی طلب ائدن  " ایلحاقچی‌لار"ین اساس ایدئولوق‌‌لاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی ‌سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نوماینده‌‌لرینه (م.ا.رسول‌زاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایسته‌مه‌دیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائده‌جگی تقدیرده طرف‌سیز قالاجاق‌‌لارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلو‌سیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نوماینده‌‌لری‌نین اونون بو فیکیر‌لرینه اعتیراض ائتمه‌سیندن سونرا ا.آغااوغلو راضی‌لاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوق‌‌لارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی مولاحیظه‌سی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.

  عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسله‌سینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایسته‌ین «ایلحاقچی‌لار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلی‌دان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکی‌دا چیخان روس‌دیللی قزئت‌لردن بیرینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آذربایجانین یئنیدن روسیه‌نین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورک‌لری‌نین ایندی‌یه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمه‌دیگی اوچون روسیه ایله تورکیه‌دن بیرینه آرخالانمالی‌دیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیه‌یه باغلاماقدان باشقا چاره‌سی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسه‌ده داها یوکسک پیلله‌ده دورور. بوتون بو مولاحیظه‌لری نظره آلاراق، ائلجه‌ده آذربایجان مسله‌سی‌نین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عوموم‌روسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضی‌لاشمالی‌دیر». 

  آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود ‌سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی دستکله‌میشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاس‌‌لارینداکی چیخیش‌‌لاری دا تصدیق ائدیر:  "حؤکومتین بیاننامه‌سینده سؤیله‌دیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالی‌دیر!‌"‌. اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جومله‌دن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیم‌دیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونون‌سیاسی-ایدئولوژی گؤروش‌لرینده کی  بو کیمی ضیدیت‌لر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر. 

  احمد بیگ آغااوغلو  "اوچ مدنیّت"  (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّت‌لری‌نین موقاییسه‌سینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلام‌لارداکی فرقلی‌لیک‌لری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالق‌لار مدنیّتین بوتون ساحه‌‌لرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّت‌لر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی:  "یئنی‌لمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنی‌لمه او قدر آچیق‌دیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنی‌لمه‌نین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیت‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومت‌لریندن تک بیر دنه‌سی بو گون اؤزونو قورویا بیلمه‌دی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلی‌‌دا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشان‌لیق‌لار، بو ییخیلمالار، شوبهه‌سیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیله‌نین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور". 

  اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیله‌رک، اونون شخصیت و اؤزللیک‌لرینی قبول و ایراده‌سینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمان‌‌‌لارین و بودیست‌لرین بوتون ساحه‌لرده اوروپالی‌‌لاری تقلیده باشلادیقلارینی ایره‌لی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکه‌‌لرینده قدیم عنعنه‌لره دایانان موحافیظه‌کارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدار‌‌لاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیله‌سی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنه‌نی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظه‌کارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائده‌‌رک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایه‌سینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبه‌‌لری، اولای‌‌لاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکده‌دیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایسته‌ین بوتون جمعیت‌لرین و اؤزل‌لیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولان‌‌لارین هر گون توکه‌نیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگل‌لر گؤرمه‌ین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکله‌ییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر". 

  او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدن‌لر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضی‌لری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتی‌نین سوزگجدن کئچیریلمه‌سینی و اونون یالنیز بو طرفی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ایره‌لی سوردوکلری حالدا، باشقا‌‌لاری غرب مدنیّتی‌نین تام شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری‌دیرلار. سونونجو‌‌لارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومره‌سی بؤلونمز بیر بوتون‌دور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحه‌سینده علم و فن باشقا چئوره‌لردن زیاده گلیشیرسه، بونون سبب‌لری او چئوره‌نین بوتونونده آرانمالی‌دیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرط‌‌لری‌نین و عومومی‌ عونصور‌لری‌نین بیر اثری‌دیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمه‌لی، یالنیز گئییم‌لریمیزی، ائو‌لریمیزی، موسیسه‌‌لریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالی‌ییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور. 

  اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمه‌سی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو ایتیرمه‌سی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونه‌مخصوص‌لوق‌‌لاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز بیر اؤزل‌لیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه  دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحه‌لرده دییشیک‌لیک‌لر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمه‌دن اؤزل‌لیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر‌"‌. 

  آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللی‌دیر. مدنیّت ساحه‌سینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسه‌مک مجبوریتینده اولان موسلمان خالق‌‌‌لاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیت‌لرینی ایتیرمه‌یه‌جکلر. او، یازیردی:‌ "‌میلّی شخصیتی یالنیز حرکت‌سیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّت‌لرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلی‌دیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیاده‌دیر. قلبی‌نین هیجان‌‌لارینی یئنی آهنگ‌لرله سؤیله‌مه‌ین ذکا و عاغلی‌نین محصول‌‌لاری‌یلا اینسان‌لیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتی‌نین مئیوه‌‌لرینی عومومی‌ بازارا چیخارا بیلمه‌ین جمعیت‌لر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر‌"‌. اونا گؤره، مدنیّت ساحه‌سینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسه‌مک ده مجبوریت‌دیر. او، یازیردی:  "‌بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمه‌لی و گرگینجه حرکت ائتمه‌لی‌دیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرط‌سیز حرکت ائتمه‌لی‌دیر. اؤزوموزو کلیمه‌لرله، آلدادیجی نظریه‌لرله جاهیلجه  "‌ایداره‌یی-مصلحت "‌لرله آلداتمامالی‌ییق. اطرافیمیزدا توفان‌لار اولور، قیامت‌لر قوپور‌"‌. 

  آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالق‌‌‌لاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسله‌‌لرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی  "اینجیل"‌ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسله‌لر اولموش، بونا باخمایاراق کشیش‌لر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "‌ان اوّل حؤکومت‌لر و حؤکمدارلار کیلیسا‌نین بو موداخیله‌سینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمه‌سینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی  حؤکمران‌لیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکه‌مز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدن‌لر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیق‌لار بؤیودوکجه اعتیراض‌‌لارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخص‌لر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی". 

  اونون فیکرینجه، برونولار، گالیله‌لر، کوپرنیک‌لر، لوترلر، کالوین‌لر، ارازم‌لار، روسولار و باشقا‌‌لاری‌نین سایه‌سینده کیلیسا‌نین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنی‌لیکچی‌لرله (لیبرالیست‌لر) موحافیظه‌کارلار (کلریکالیست‌لر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحله‌یه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالق‌‌‌لاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظام‌لاییب تام بیر حوریّت و سربست‌لیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالق‌‌‌لاریندان داها چوخ ایره‌لی‌له‌مگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافه‌لر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی:‌ "بیر طرفده سربست‌لیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلی‌لیق. بس‌بللی‌دیر کی، بیریسی یورویه‌جک و ایره‌لی‌له‌یه‌جک، اؤته‌کی  هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنله‌مه‌ده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربست‌دیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربست‌لیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطه‌یه ساپلانیب دورسون. بس‌بللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنله‌میش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجی‌یه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤز‌لرینده گؤره‌رک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسان‌لاری روح‌سوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی:  "‌بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایل‌لردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفه‌نی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزی‌نین دیشینا چیخان‌لارا قارشی دایما لعنتله‌مه و کافیر سایما ‌سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق‌"‌. 

  اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایسته‌مز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسه‌‌لرینی تقلید ائتمک مجبوریتینده‌ییک: ‌"‌بو دوروم بیزده ائله فاجیعه‌وی حال‌لار یاراتمیشدیر کی، فاجیعه‌نین درجه‌سینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکت‌لرین سبب‌لرینی اینجه‌له‌مک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایراده‌نین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایراده‌نین ایلگیلی اولدوغو هر مادّه‌نین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیس‌لر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنله‌مک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیب‌دیر. اورادا زامانین دَییشمه‌سیله حؤکم‌لر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیله‌رک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر". 

  اونا گؤره، موسلمان دؤولت‌لرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیت‌لر، نه ده میلّی مجلیس‌لر واردیر. حتّی، میلّی مجلیس‌لر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسه‌‌لرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر:‌ "‌بو ذهنیت‌دیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسه‌‌لرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیره‌رک یالنیز ایش گؤره‌مز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائده‌جک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آدام‌‌لاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچی‌لریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصور‌‌لاری، عکس نتیجه‌‌لری همیشه او موسیسه‌لره یوکله‌ییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایسته‌میرلر کی، قباحت او موسیسه‌لرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجه‌‌لریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر". 

  اگر آغااوغلونون بو دوشونجه‌‌لرینی دیقتله اینجه‌له‌سک گؤرریک کی، موسلمان خالق‌لاردا، او جومله‌دن ایسلام اینانجلی تورک خالق‌‌‌لاری‌نین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده  "‌دموکراسی"  عنعنه‌‌لری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکده‌دیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندی‌نین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا  "دموکراتیک"  قایدا‌‌لاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر. 

  چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالق‌‌‌لاری‌نین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکم‌لری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنه‌‌لری (تؤره‌‌لری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتینده‌دیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیب‌دیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنک‌لر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلی آپاریلان دییشیک‌لیک‌لر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیت‌لرله، کونت‌لارلا، برقسون‌لارلا، دورکیم‌لرله (پوزیتیویزم،  "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسف‌لرین، ابو داوید‌لرین (عؤرفچولوک، داهی‌لیک و ب.) نظریه‌‌لری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیر‌لریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجی‌لر، فردین دوشونجه‌سینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجی‌لر یا فرد‌لری اساس‌سیز اولاراق موطلق‌لشدیریلر، یا دا فرد‌لرین فیکیر‌لرینه هئچ بیر دَیر وئرمه‌دن عومومی‌ اینسانی  "تانری‌لیق‌"  آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی:  "‌حالبوکی گئرچکده ‌سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمه‌نین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئوره‌دن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغو‌‌لاری‌نین عامیل‌لرینی و المان‌‌لارینی او چئوره‌لردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیده‌‌لریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئوره‌لر آراسیندا قارشی‌لیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئوره‌دن آلدیغینی فازلاسی‌یلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئوره‌یه ایلهام وئرمه‌سه‌یدی و چئوره‌یه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالق‌‌‌لارین فرد‌لری‌نین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر‌- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فرد‌لرین بیر آرایا گلمه‌سیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنی‌لیک، هئچ بیر ایره‌لی‌له‌مه اولمازدی. جمعیت‌لر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی‌" . 

یازان: دوکتور فایق علی‌اکبرلی

کؤچورن: عباس ائلچین