" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفه‌سی‌‌نین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا  بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه  تورک فلسفه‌سی‌نین، تورک فلسفه‌ تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی  عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.

آچار سؤزلر:

اورمو تئوری‌سی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو 

​

محمد‌امین رسول‌زاده‌نین آذربایجان مجلیسی‌نین آچیلیشینداکی نیطقی

مؤحترم مبعوثلار! آذربایجان جومهوریتی‌‌نین ایلک مجلیسی - مبعوثا‌نینی آچماق یوم سعادتی، سیز مؤحترم مبعوثلاری تبریک ائتمک شرفی‌‌نین عؤهده‌مه دوشمه‌سی ایله موفتخرم ،افندیلر (آلقیشلار). روسیادا ظوهور ائدن اینقیلابی - کبیر دیگر حقیقتلر آراسیندا بیر حقیقتی - باهیره‌نی دخی اعلان ائتمیشدی. بو حقیقت میلّتلرین حقّی-حورّیت و ایستیقلاللاری ایدی.روسیا اینقیلابی طبیعتینده مؤوجود اولان روحا صادیق قالاراق طبیعی یولو ایله اینکیشاف ائتسه‌ ایدی، میلّتلرین حوقوقونو تأمین ایله موختاریّتلردن موتشکّیل آزاد و دموکراتیک بیر روسیانی بیر آن اوّل تأسیس ائده‌جکدی.او واخت طبیعی ایدی کی، روسیادا یاشایان موسلمانلارین دا حیاتی -سیاسیلری، دیگر محکوم میلّتلرله برابر، باشقا بیر طریقده جریان ائده‌جکدی. میلّتلر کندی (اؤز) موقدّراتلاری‌نین تعینینی پک صمیمانی بیر صورتده روسیا مجلیسی - مؤسیسا‌نیندان گیزله‌دیلر.فقط روسیادا اینقیلاب و دموکراتیزم نامینا ظوهور ائدن معکوس (مورتجع) بیر ایستیبداد نه گیبی (کیمی) خارابالیقلار یاراتدیغینی بیلیرسینیز.اینقیلاب نامینا حؤکمفرما اولان آنارشی و میلّتلرین حوقوقی-اعلا‌نیندان سونرا یئریدیلن قاتی مرکزیّت‌چیلیک زاقافقازیا میلّتلرینی کندی باشلاری‌نین چاره‌سینه باخماغا سؤوق ائتدی.زاقافقازیادان روسیا مجلیسی - مؤسیسا‌نینا اینتیخاب اولونان مبعوثلار کندیلرینی وکیل ائدن جاماعاتین حوقوقونو زاقافقازیا "سئیمینی" تشکیل و اونو ایستیقلالینی ائتمکده گؤردولر.

آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات 
رضا شاه‌‌ین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946‌دا آذربایجان‌دا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15‌-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.

آذربایجان (قزئت)

آذربایجانچیلیق و میلّی کاراکتئر 

1) میلّی کاراکتئر

2) میلّی حیسّلر 

3) میلّی اؤزونودرک 

خالخال خانلیغی

خالخال خانلیغی — مرکزی خالخال شهری اولماقلا آذربایجان خانلیقلاریندان بیریدیر.

تاریخی

خانلیغین یارادیجیسی امیرگونه خان‌دیر. امیرگونه خان امیرلی-آوشار نادر شاه قیرخلی-آوشارین اؤلوموندن سونرا گیلا‌نین والیسی اولموشدو. سونرا طاروما باشچیلیق ائتمیشدی. امیرگونه خان آوشار فتحعلی خان آراشلی-آوشارلا بیرلشیب کریم خان زنده قارشی چیخدی. سونرا کریم خا‌نین طرفینی توتوب فتحعلی خانی ساتدی. کریم خان اونو شیرازا "فخری قوناقلیغا" آپاریب عالی شورایا داخیل ائتدی.

آی ملا عمی

آی ملا عمی (قزئت) - قاجار حؤکومتینده بیلاواسیطه مورتجئع و محمدعلی میرزه‌نین سارایینا باغلی قووّه‌لرین اورقانی ساییلان، 1908-جی ایلده تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتینین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلن قزئت.

قزئتین نشری

21. عصرین سونلاریندان ایراندا قاجار حؤکومتی علئیهینه اؤز-اؤزونه سیچراییشلار شکلینده تظاهور ائدن خالق نوماییشلری آرتیق 1905-جی ایلین سونوندا شوعورلو، نیظاملی فورمالار آلماغا باشلادی. حؤکومته قارشی اولان بو کوتلوی حرکاتلار، اینقیلابلا نتیجه‌لندی و تاریخه مشروطه اینقیلابی (1906-1911) آدی ایله داخیل اولدو. 20. عصرین اوّللرینده آذربایجانین گونئیینده یاشایان تورکلرده «اومّت‌چیلیکدن میلّتچیلیگه» کئچمه مئیللری یارانیردی. تدریسین تورک دیلینده آپاریلدیغی مکتبلر قورولور، تورکجه مطبوعات یارانیردی. بئله بیر دؤورده آذربایجان تورکجه‌سینده درج ائدیلن مطبوع اورقانلاریندان بیری ده «آی ملا عمی» آدلانان قزئت اولموشدور. بو قزئت تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتینین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلیردی. دؤورون مورتجئع قزئتلریندن اولان اَیلنجه‌لی «آی ملا عمی» ایسلامیّه جمعیتی طرفیندن 1908-جی ایلده (ه.ق.1326) هم فارس، هم ده تورک دیللرینده چاپ اولونوردو. آذربایجان تورکجه‌سینده اولان «آی ملا عمی» قزئتی قبول اولونموش قایدادا اساساً کیچیک حجمده بصیرت مکتبینین مودیری، عئینی زاماندا «اوخووّت»، «ایتّیحاد» و «ایسلامیّه»نین قزئتلری نین رهبری اولان میرزه احمد طرفیندن تبریزده چاپ اولونوردو. «آی ملا عمی»، باشقا بیر منبعه ایستیناداً، میرزه حسن و سعیدالسلطان‌ین رهبرلیگی آلتیندا نشر اولونوردو.

جاواد خانلیغی

جاواد خانلیغی — بیر چوخ آذربایجان خانلیقلاری کیمی نادر شاه افشارین اؤلوموندن سونرا یارانمیشدیر. ایندیکی آذربایجان جومهوریتی‌نین اراضیسینده قاراباغ خانلیغی ایله شاماخی خانلیغی‌نین و سالیان سلطانلیغی‌نین آراسیندا یئرلشیردی. جاواد خانلیغی 1747-جی ایلده یارادیلمیشدیر. مرکزی جاواد قالاسی ایدی.