"فیوضات" (درگی)

یکشنبه 8 اردیبهشت 1398

�

"فیوضات" (درگی)

"فیوضات" (درگی) - ایجتیماعی درگی. بیر ایل عرضینده 32 سایی ایشیق اوزو گؤروب

آدی
درگی‌نین ایلک ساییندا مرام و مقصدلرینی آچیقلایان علی‌بیگ حسین‌زاده "حیات و مئیلی-فیوضات" مقاله‌سینده فیوضات کلمه‌سی‌نین معناسینی آچیقلایاراق یازیردی:

" مجموعه‌میزه "فیوضات" آدی تصادوفی وئریلمییور، بو نام حیاتدان طبیعی اولاراق تولّود ائدییور... "فیوضات" لفظون "فیض"-ین جمیل-جمعی اولوب ریفاه و برکت، بوللوغا، مادّی و معنوی نئعمتلرین بوللوغونا، ترقّیات و کمالاتین شأنیه-تجلّی‌سینه دلالت ائدرسه ده، فقط اصل مفهومو سعادت و علی الخصوص سعادتی-معنویه‌دیر، حقیقی ذؤوق و صفالردن عیبارت بیر سعادتی-معنویه‌دیر. حیات ایسه معنایی باطینی‌سیله دایمی بیر مئیلی-سعادت، بیر مئیلی-فیوضاتدیر. "
"فیوضات" کلمه‌سی عربجه "فیض" سؤزوندن اولوب لوغوی معناسی بوللوق، برکت، نعمت، مووفّقیت، خئییر فایدا، لذت، حضّ، حیات گئرچکلرینی دویماق، درک ائتمک، اونلاردان حضّ آلماق، ذؤوق، فیض آلماق، فیض‌یاب اولماقدیر."

حاقیندا
"حیات" قزئتی‌نین 1906-جی ایل سئنتیابر آیی‌نین 3-ده چیخان سونونجو ساییندا بئله بیر ائلان واردی:

" حیات قزئته‌سی بو گوندن اعتیباراً تعطیل ائتدیگی اوچون یئرینه فیوضات نامی ایله ادبی، فنّی، ایجتیماعی، سیاسی بیر هفته‌لیک مجموعه اینتیشارا باشلایاجاقدیر. "

"فیوضات" علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین باش رئداکتورلوغو، معاریفپرور، میلیونچو-مئسئنات حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئوین مادّی وسایتی حسابینا 1906-جی ایلین نویابر آیی‌نین 1-دن باکیدا نشر اولونماغا باشلادی. "ادبی، فنّی، سیاسی، ایجتیماعی، موصوّر هفته‌لیک تورکجه مجموعه‌-یی-ایسلامیه" اولان فیوضات رئداکسیاسی نیکولایئوسکی کوچه‌سینده حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئوین مولکونده یئرلشیردی. ایللیک آبونه حاقّی 6 مانات، 6 آیلیق ایسه 3 مانات 50 قپیک ایدی.

"فیوضات" ع.حسین‌زاده "حیات" قزئتی‌نین سونونجو ساییندا "ویداع‌نامه" باشلیقلی مقاله‌سینده گؤستردیگی کیمی "قودرتلی، ادبی قلم صاحیبلری‌نین جمع" اولدوغو نشر کیمی دیقّتی چکدی. بعضی تدقیقاتچیلار، ادبیاتشوناسلار 1905-1910-جو ایللر آراسیندا آذربایجان ادبیاتی باره‌سینده‌کی فیکیرلرینی جمعلشدیره‌رک بو دؤورو "علی‌بیگ و "فیوضات" دؤورو آدلاندیریرلار. ژورنالیست یارادیجی هئیتینه داخیل اولان عبدالله شایق "فیوضات"-ی "ایسلام عالمینده گؤرونمه‌میش ان مؤحتشم مطبوعات اورقانی" کیمی دَیرلندیریردی. مطبوعات و ادبیات تاریخی‌نین آراشدیریجیسی، مئا-‌نین موخبیر عوضوو، پروفئسور عزیز میراحمدوو 20. عصرین اوّللرینده یارانان ایجتیماعی، سیاسی و مدنی حرکاتی اؤیرنمک ضرورتینی لاکونیک شکیلده بئله ایفاده ائدیر:

" 20. عصر ادبیاتینی ‌نینکی ملا نصرالدین‌سیز، هابئله "فیوضات"سیز تصوور ائتمک چتیندیر. "

"فیوضات" مجموعه‌سی 20. عصرین 30-جو ایللرینه‌دک جلیل محمدقولوزاده، م.هادی، ع.شایق، م.س.اوردوبادی کیمی بؤیوک ادیبلر طرفیندن یوکسک قییمتلندیریلمیشدی. لاکین 1930-جو ایللردن 1990-جی ایللره‌دک مطبوعات و ادبیات تاریخیمیزه حصر اولونان عئلمی تدقیقاتلاردا، پوبلیسیستیک یازیلاردا "مورتجئع مطبوع اورقان" کیمی تقدیم اولونموشدور. 1990-جی ایللردن سونرا پروفئسور شامیل ولی‌یئو، فیلولوگیا عئلملری نامیزه‌دی اوفئلیا بایراملی، راسیم کاظم‌اوغلو و ب. فیوضات ایرثینی اؤیرنمیش، عئلمی مونوقرافیالار، تدقیقات اثرلری چاپ ائتمیشلر. او.بایراملی طرفیندن "فیوضات"-ین چاپ اولوندوغو 32 سایی عرب قرافیکاسیندان ترانسلئتئراسیا ائدیلیب 492 صحیفه حجمینده نشر اولونموشدور.

درگی آذربایجاندا نئورومانتیزمی یارادان مطبوعات اورقانی کیمی خاراکتئریزه اولونور. "فیوضات"دا علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین یازدیغی مقاله‌لردن بیرینده دئییلیردی:

" بیزه فدایی لازیمدیر! تورکی حیسّیاتلی، ایسلام اعتیقادلی، آوروپا (موعاصیر) قیافه‌لی فدایی! "

بو فیکیر فیوضاتچی مطبوعات اورقانلاری طرفیندن تکمیل‌لشدیریلدی و "تزه حیات" ،"ایرشاد" ،"یئنی فیوضات" ،"حقیقت" ،"ترقّی" ،"ایقبال" ،"سصدایی-حقّ" ،"شلاله" ،"آچیق سؤز" ،"بصیرت" ،"قورتولوش" ،"دیریلیک" ،"آذربایجان" ،"اؤوراقی-نفیسه" و س. مطبوعات اورقانلاری طرفیندن "تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک برابردیر آذربایجانچیلیق" شکلینده فورموله ائدیله‌رک تبلیغ اولوندو.

آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده دؤولت بایراغیندا اوچ رنگله (ماوی، قیرمیزی، یاشیل) سیمووللاشان آذربایجان وطنداشی‌نین ایدئیا-معنوی دَیرلری علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین همین تئزیسی و فیوضاتچیلارین تاریخی خیدمتلری ایله باغلیدیر. "فیوضات" درگیسی فیوضاتچیلیق قزئته‌چیلیک مکتبیندن علاوه،آذربایجاندا موستقیل دؤولتچیلیک ایدئیاسینی، آنایاسالی آزاد وطنداش جمعیتینی یاراتماقدا موهوم رول اوینادی.

چار روسیه‌سی‌نین مونارشیزمی و موستملکه‌چیلیک علئیهینه موباریزه آپاران "فیوضات"چیلار روس اینقیلابچی-دئموکراتلاری، تورک تنظیماتچیلاری، ایران مشروطه‌چیلری و باشقالاری‌نین یئنی جمعیت قوروجولوغو تجروبه‌سیندن ایستیفاده ائدیر، آذربایجاندا دئموکراتیزمین غلبه‌سینه چالیشیر، ایجتیماعی حیاتدا، میلّی ادبیات و مدنیتده ایصلاحاتلارین-رئفورمالارین آپاریلماسینی مقصد بیلیردی.

بو معنادا "فیوضات" و فیوضاتچیلارین مشغول اولدوغو اساس پروبلئملری قیسا شکیلده بئله تصنیف ائتمک اولار: تورکلشمک، ایسلاملاشماق، آوروپالاشماق (موعاصیرلشمک)، آذربایجانچیلیق؛ دئموکراتیک آختاریشلار؛ نئورومانتیک ادبیاتین یارادیلماسی؛ فیوضاتچی قزئته‌چیلیک مکتبی‌نین تأسیسی؛ دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک ایلکه‌سینه اساسلانان اورتاق تورک دیلی، ادبیاتی و مدنیتی‌نین یارادیلماسی. "ایتّیحاد و ترقّی" ایدئیاسینی یوروتمک و تورانچیلیغی تبلیغ ائتمک، ایجتیماعی-سیاسی شوعوردا رئفورمالارین آپاریلماسی، پارلامئنت و آنایاسا اساسیندا اؤزونو ایداره فورماسی‌نین یارادیلماسی، یئنیلیکچیلیک حرکاتینی گوجلندیرمک، سؤز و مطبوعات آزادلیغینی موستقیل دؤولت، سیویل جمعیت و بوتؤو وطن ایدئیاسینا پارالئل شکیلده اینکیشاف ائتدیرمک و س.

"فیوضات" و فیوضاتچیلارین میلّی-تاریخی و ایجتیماعی-سیاسی خیدمتلری سیراسیندا قئید ائتمک واجیبدیر کی، اونلار عنعنه‌وی ائپیقون(تقلیدچی)-بیرتیپلی دوشونجه تیپیندن ایمتیناع ائدیر، یالنیز "کؤهنه موسلمان" (م. ع. صابیر) اولاراق قالمیر، شرق و غرب عئلمی-نظری فیکری، ادبیات و مدنیتلری آراسیندا سرحدلر چکمیر، عکسینه، اونلارین دیالوقونا مئیدان آچیردیلار. بو و دیگر سببلردندیر کی، ع.حسین‌زاده ایرثی و اونون فورمالاشدیردیغی فیوضاتچیلیق حرکاتی‌نین تاریخی تجروبه‌سی ایندیکی دونیایا اینتئقراسیا زاما‌نیندا موهوم آکتواللیق کسب ائدیر.

ع. حسین‌زاده‌نین هله "فیوضات"-ین نشریندن اوّل تبلیغ و شرح ائتدیگی "تورکلوک، موسلمانلیق و آوروپاچیلیق" شوعاری، ماهیت اعتیباری ایله بو گون ایجتیماعی حیاتیمیزدا اؤزونه یئر تاپان "آذربایجانچیلیق، موسلمانچیلیق و موعاصیرلیک" دوکتریناسی‌نین یارانماسیندا موهوم رول اوینادی. ع.حسین‌زاده باشچیلیق ائتدیگی "فیوضات" درگیسی و عئینی آدلی ادبی جریان عصریمیزین اوّللرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتی‌نین اینکیشافیندا جیدی خیدمتلر گؤسترمیشدیر.

عکس اولونان مؤوضولار
دؤورون ادبی، سیاسی قووّه‌لری محض بو درگی‌نین اطرافیندا توپلاناراق 20. عصرین ایلک اون ایل‌لیگینده میلّی شوعورون، میلّی اؤزونودرک پروسئسی‌نین آپاریجیلارینا چئوریلدیلر و فیوضاتچیلیق آدلی سیاسی، ادبی جریا‌نین اینتیشارینا خیدمت ائتدیلر. فیوضاتچیلیق ایلک نؤوبه‌ده چاریزم، اسارت، ایستیبدادا قارشی چئوریلمیش و تورک خالقلاری‌نین معنوی بیرلیگی‌نین تجسّومو اولان تورانچیلیق ایدئولوژیسی‌نین داشیییجیسیدیر. بو ایدئولوژی اوتوپیک دوشونجه‌لردن، فیکیرلردن قایناقلانمیردی، تاریخین رئاللیقلاریندان، میلّی اؤزونودرک پروسئسیندن دوغوردو.

بو ایدئولوژی‌نین مقصدی میلّی ایستیقلال اوغروندا موباریزه آپاران تورک خالقلاری‌نین میلّی شوعورونو "تورکلشمک، ایسلاملاشماق، آوروپالاشماق" ایستیقامتینده اویاتماق، اینکیشاف ائتدیرمکدن عیبارت ایدی. فیوضاتچیلیق، همچنین ادبیاتدا رومانتیزمین، اورتاق تورک دیلی‌نین، عومومی ادبی دیل سیاستی‌نین، ایسلامچیلیغین، میلّی مسله‌لرده فارسلاشما و روسلاشمایا قارشی تورکچولوک ایدئولوژیسی‌نین تبلیغی دئمک ایدی.

علی‌بیگ حسین‌زاده درگیده بو ایدئولوژینی عئلمی-نظری جهتدن اساسلاندیریر، "تورانی" ،"فیوضات"-ی، "حیات"-ی، "شاعیر نایم" ،"دلی شاعیر" ایمضالاری ایله درج ائتدیگی یازیلاردا فیوضاتچیلیغین باشیندا دایانیردی. آذربایجاندا یارانان بو مفکوره‌‌نین ایدئولوقو کیمی علی‌بیگ حسین‌زاده "دونیا‌نین بوتون عوموم و فونونون هر نؤوعونو ادبیات و صنایع‌-ی-نفیسه‌‌نین هر شؤعبه‌سینی تاماماً احاطه ائتمیش و تطبیقه مووفّق اولموش فؤوق‌البشر" ایدی.

ع.حسین‌زاده ترقّی پروقرامینا ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق مراملارینی داخیل ائتمیشدی. ایسلاملاشماق اونون اورتایا قویدوغو ترقّی پروقرامی‌نین ایدئیا-نظری اساسلاریندان بیری ایدی. موتفکّیرین آیدین نظری پروقرامینا گؤره مذهب و دینلر تورکلری بیر-بیرلریندن آییرمامالیدیر، اگر اونلارین عئلم و مدنیتلری تنزّول ائتسه، تورکلر یالنیز "دینی-ایسلام ایله موقیّدین، عرب عئلمی ایله موتعلّیم، عرب مدنیتی ایله موتمدّین اولدوقلاری حالدا اصلا عربلشمه‌ییب، یئنه "تورک اوغلو تورک کیمی" قالمالیدیرلار.

ایسلاما احکام کیمی یاناشمایان ع.حسین‌زاده میلّی اینتیباهی دینی اینتیباهلا بیر آرادا گؤتوروردو. اگر تورکلشمک مرامی ایله تورک دیلینی، تاریخینی، ادبیاتینی اؤیرنمگینی طلب ائدیردیسه، ایسلاملاشماق مرامی ایله ایسلام دینی‌نین عوموم‌بشری، عالی، معنوی-اخلاقی دَیرلری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینی ایسته‌ییردی. بو باخیمدان او، ایسلاملاشماغی میلّی ترقّی پروقرامینا داخیل ائتمیشدی. جیدّی شکیلده دینی ایصلاحاتلارین آپاریلماسی‌نین لازیم‌لیلیغینی اؤنه چکن ع.حسین‌زاده‌یه گؤره، ایلکین ایسلاما قاییدیلمالی، ترقّیه دوغرو آددیم آتیلمالی‌ایدی. عکس تقدیرده اصل دینی حقیقتلری، حیکمتلری اورتایا چیخاریب برپا ائتمک مومکون اولمایاجاقدی. اونا گؤره ده بو جور ایصلاحات ایسلامین اصل ماهیتینی اورتایا قویاجاق، موختلیف شرحلردن، تحریفلردن ایسلام خیلاص اولاجاقدی.

آوروپالاشماق ع.حسین‌زاده میلّی ترقّی پروقرامینا داخیل ائدیلمیش اساس مراملاردان، ایدئولوژی ایستیقامتلردن بیری ایدی. او، خالقا بو ایدئیانی تبلیغ ائتمکله آوروپا عئلم و تئکنیکینی، صنایع‌سینی اؤیرنمک و اؤز حیاتی ایشلرینده تطبیقینی نظرده توتور و یازیردی:

" ترقّی و تمدّون هو‌سینده اولان هر بیر میلّت اؤز میلّی اوُدبا (ادیبلری) و عولَماسی‌نین اثرلریله کیفایتلندیکجه چوخ دا ایره‌لیگه دوغرو گئده بیلمز... بیر اینگیلیس، بیر فرانسیز، بیر آلمان، بیر ایتالیان ابن رشدون، ابو علی سینا‌نین، فارابی‌نین، فردوسی‌نین، سعدی‌نین، ملای-رومی‌نین، نظامی‌نین آثاریندان فیضیاب اولماغا، بو کیمی عولمایا-ترجومه، شرح و تفسیرلر واسیطه‌سیله اؤز میلّتلرینه مال ائدیلمگه چالیشدیقلاری حالدا بیزه ده لازیمدیر کی، اونلارین لاپلاس‌لاری، لاوازیه‌لری، روسولاری، پاستورلاری، نیوتون لاری، اسپئنسئرلری، ائدیسون‌لاری، رئنتگئن‌لری، مارکس‌لاری، گیننئس‌لری واسیطه‌سیله اؤز معاریفیمیزی، اؤز آنا دیلیمیزده اولان کیتابخانالاری تضییقه چالیشالیم. جهالتین، تعصوبون کؤکونو آنجاق بو واسیطه ایله قوروتماق، سؤکوب آتماق اولار. باشقا یول یوخدور. "

"فیوضات"-ین صحیفه‌لرینده آوروپا شاعیر و یازیچیلاری‌نین اثرلری‌نین ترجومه‌سی‌نین چاپی دا بو مقصده خیدمت ائدیر. تولستوی، گوته، روسو، مونتئسکیو کیمی گؤرکملی سیمالار حاقّیندا نیسبتن اطرافیلی و دقیق معلوماتی آذربایجان اوخوجولاری ایلک دفعه بو درگیده چاپ اولونان مقاله و ترجومه‌لردن آلمیشدیلار. گوته‌نین "فاوست"-و، شئکسپرین "ژولیوس سئزار"-ی آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه اولونور، آوروپا مدنیتی تبلیغ ائدیلیردی. ع.حسین‌زاده اونو "آوروپالاشالیم" شوعاریندا گوناهلاندیرانلارا جاواب وئره‌رک یازیردی:

" ایندی بیزه دئرلر کی، مادام اینگیلیسلر، فیرنگلر، فیلانلار بؤیله ایمیشلر نه اوچون سیز ده ... "فیوضات"ایمیزدا اینگیلیسلر، فیرنگلره موراجیعت ائدییورسونوز. اورتایا گاه گوته‌نین "فاوستو"نو، گاه شئکسپرین "ژولیوس سئزار"-ینی، گاه نه بیلیم هانکی آوروپالی‌نین هانکی اثرینی چیخارییورسونوز؟ آوروپالاشالیم، فیرنگلشه‌لیم دییورسونوز؟ لاکین ائی قارئ! موراجیعتدن موراجیعته فرق واردیر. بیز آوروپالیلارین ادبیاتینا، صنایعلرین، عولوم و معاریفلرینه کشفیات و ایختیراعاتلارینا موراجیعت ائتمک ایستییوروز، اؤزلرینه دئییل. بیز ایستییوروز کی، ایسلام اؤلکه‌سینه اونلارین بئیینلری، دیماغلاری گیرسین، بوغازلاری، معده‌لری گیرمه‌سین. بیز ایستییوروز کی، اؤلکه‌میز اونلارین بئیینلرینی هضم ائتسین. "

بونلاردان علاوه بیر چوخ تورکیه و روسیه ادیبلری‌نین اثرلری ترجومه و ایقتیباس اولونوردو. مجموعه‌ده بیر چوخ رسملر و گؤرونوشلر درج اولونوردو.

"فیوضات" تورک خالقلاری آراسیندا دیل، دین بیرلیگینی تشکیل ائتمکله، آوروپا‌نین عئلمی یئنیلیکلرینی هضم ائتمکله ترقّی‌یه، میلّی یوکسه‌لیشه نایل اولماغین سالنامه‌سینی یاراتدی. بوتون تهدید، تضییقلره باخمادان "فیوضات"چیلیق ایدئیاسینی جمعیته سیرایت ائتدی.

ایلک سایی
"ایجمال" مقاله‌سینده علی‌بیگ حسین‌زاده اؤز عؤمرونو باشا ووروب یئرینی "فیوضات"آ وئرمیش "حیات" قزئتینی خاطیرلاییر و "حیات"-ین "یوخلوغوندان کئچن" ایکی آیا قدر بیر واختدا باش وئرن ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لری دیقّته گتیریردی. آوروپادا، ایراندا، عوثمانلی دؤولتینده و قافقازداکی سیاسی وضعیته توخونان مؤلیف یازیردی:

"اینقیلابچیلار قووّتلرینی، حؤکومت ایسه نیّتلرینی گیزلتمگه غئیرت ائدییورلار... گیزلی، فقط شیددتلی بیر موباریزه‌‌نین علامی مئیدانیدیر. "

بیرینجی نؤمره‌ده علی‌بیگ حسین‌زاده "تولستوی‌لوق ندیر؟" مقاله‌سینی ده درج ائتدیرمیشدی.

2-جی سایی
"فیوضات"-ین 2-جی ساییندا "وقایئعیی عالمه بیر نظر" مقاله‌سینده اینقیلابین سیلاحلی موباریزه یولونو قبول ائتمه‌یرک یازیردی:

" حقیقی وطنپرورلر هئچ ندن چکینمه‌مه‌لیدیرلر. الده قان تؤکمه‌یه‌جک چاره‌لر وار ایکن خونریزانه وسایته موراجیعت ائتمک عبثدیر. "

همچنین 2-جی نؤمره‌ده حسن صبری "حیات" قزئته‌سی‌نین باغلانماسی و فیوضاتین اینتیشاری اطرافیندا بیر مقاله درج ائده‌رک فیوضاتین یول آزانلارا یول گؤستره‌جگینه اومید ائدییوردو.

3-جو سایی
درگی‌نین 3-جو ساییندا درج ائتدیردیگی "شئونات" مقاله‌سینده تورک خالقلاری‌نین آزادلیق یولونو تکامولده گؤروردو:

" بو یولدا بیز حوریت، عدالت، موساوات دئیه-دئیه، فریاد ائده-ائده قانونی-اساسی‌یه دوغرو یوکسله‌رک ترقّی ائده‌جه‌ییک. "

بو ایدئیا‌نین داشیییجیسی اولدوغونا گؤره "اینقیلابین قیزغین چاغیندا" خالقی موباریزه‌لردن چکیندیردیگی ایتتیهامی ایله ع.حسین‌زاده‌یه باسقیلار اولوردو. ع.حسین‌زاده بو تضییقلره داوام گتیریر، دوشونجه‌لرینی بئله ایضاح ائدیردی:

" کیم دئییر بی طرف اولمالی؟ خئیر. اصلا بی‌طرف اولمامالی! بی‌‌طرفلیک آیاق آلتدا قالماقدیر. سو بئله یئرده ثابیت و راکید دورماقدان قورخور. قورخور، چونکی قوخویار، کیفلَنر، یوسون باغلار. تمیز و سالیم اولماق اوچون سو بیر طرفه آخمالی، جریان ائتمه‌لی، یا هئچ اولمازسا، دریا کیمی لپه‌لنمه‌لیدیر. "

7-جی سایی
"فیوضات" یالنیز ادبی اورقان کیمی نشر اولونمامیش، دونیادا باش وئرن پروسئسلره سیاسی موناسیبت بیلدیرمیشدی. ایلک دفعه قافقازدا یاشایان تورکلرین ایستیقلال بیاننامه‌سی مجموعه‌‌نین 7-جی ساییندا ائلان اولونموشدور:

" بیز قافقازلیییز - قافقاز اهلی‌نین اؤز عومومی ایداره‌سینه اؤزو باخا بیلمک اوچون لازیم گلن موختاریت طلب ائدیریک. "

بو، آذربایجا‌نین ایستیقلالینا گئدن یولون باشلانغیجینی موعینلشدیرن تئزیس ایدی. ادبی مجموعه اولماقدان داها چوخ "فیوضات" تورک خالقلاری‌نین همرأی‌لیگینی، میلّی ایدئولوژی اطرافیندا بیرلیگینی، سیاسی حوقوقلارینی مودافیعه ائدن مطبوع اورقان ایدی. اونا گؤره ده ایلک سایینی موختلیف جوغرافییادا یاشایان تورکلر سئوینجله قارشیلاییر، آرزو و ایستکلرینی رئداکسییایا گؤندریردیلر. مثلا، تاتاریستاندان حسن صبری آیوازوو یازیردی:

" قافقاس قیته‌یی-موبارکه‌سی هئچ موجاهیدسیز قالیرمی؟ جاها‌نین ان قارانلیق، عالمی-بشریتین ان وحشی زامانلاریندا بئله قافقاس اقطاری-عرضه نور ساچییوردو. میلّتیمین بوگونکو گونده بلکه یوز درجه‌ده جاهیل بولونان بیر زاما‌نیندا روسیه موسلمانلاری آراسیندا مطبعه‌یی-ایسلامیه ایلک قافقاسدا آچیلمیشدی. "اکینچی"لر، "کشکول"چولر قافقاس اؤولادلاری، قافقاس قهرمانلاریدیر. "

"فیوضات"-ین 7-جی ساییندا درج اولونان باشقا بیر مقاله‌ده ایسه تورکیه‌دن یازیردیلار:

" "فیوضات" مئیدانی-اینتیشارا قوپولدو. بیزه بو لازیم ایدی. "فیوضات" منبعیی-فیض و کمالاتدیر. "فیوضات"-ین یولو ایله آسیا قؤومونون و روسیه موسلمانلاری‌نین مسعود و بختییار اولمالارینی تفاول ائدریز. "

میلّی مسله‌لرین مطبوعاتدا تبلیغینه مانع اولماغا چالیشان چاریزمین آذربایجانداکی حاکیم قووّه‌لری درگی‌نین ایدئیا-سیاسی ایستیقامتیندن قورخویا دوشوردو. چونکی مجموعه‌‌نین ایدئولوقو، ع.حسین‌زاده "ایتّیحادا دوغرو ترقّی" پروقرامینی ایره‌لی سورور، تورک خالقلاری‌نین ایجتیماعی-سیاسی فیکیر تاریخینده یئنی بیر صحیفه آچیردی. "ایتّیحاد و ترقّی" مرامی و بو ایکی آنلاییش علی‌بیگ حسین‌زاده‌نین میلّی-آزادلیق اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌‌نین غایه‌لری ایدی.
بو مراما صادیقلیک علی‌بیگین 1889-جو ایلده تورکیه‌ده تشکیل ائدیلن "ایتّیحاد و ترقّی" جمعیتی‌نین قارشییا قویدوغو ایدئیالاردان دوغوردو. تورک خالقلاری‌نین ایلک سیاسی تشکیلاتی کیمی فورمالاشان "ایتّیحادی- ترقّی"‌نین فورمالاشماسیندا، جمعیتین آپاریجی سیاسی استروکتورونا چئوریلمه‌سینده ع.حسین‌زاده بؤیوک خیدمتلری اولموشدو و اونون 39 یاشیندا تورکیه‌دن باکی‌یا دؤنمه‌سی بو ایدئیا‌نین آذربایجان جمعیتینه آشیلانماسی مقصدینی داشیییردی. 1907-جی ایلده "فیوضات"-ین 7-جی ساییندا ع.حسین‌زاده تشکیلاتین مرام و مقصدلرینه بیر نئچه آنلاییش داخیل ائدیر، پروبلئمی "معاریف، ایتّیحاد، حورّیت" شکلینده قویور و یازیردی:

" بشریتین کشف ائتدیگی حورّیته و کامیل عدالته نایل اولماغین یولو بودور. "

ترقّی‌نین ماهیتینه واران و بو آنلاییشین سیاسی-سوسیال مضمونونو آچیقلایان مؤلیف سیاسی-پوبلیسیستیک مقاله‌سینده سوال وئریردی:

" بیز دئییریز کی، ترقّی ائده‌لیم، اوّلن بیر میلّتین ترقّیسی ندن عیبارتدیر؟ مقصد و غایه‌سی ندیر؟ داها دوغروسو، نه اولمالیدیر؟ "

ع.حسین‌زاده وئردیگی بو سواللارا ترقّی‌نین آکتواللیغیندان، ماهیتیندن چیخیش ائده‌رک جاواب وئریر و یازیردی:

" بو سواللارا هر کس اؤز عئلم و ووقوفو علی الخصوص اؤز منفعتی دایره‌سینده بیر نؤوع جاواب وئره بیلیر. "

دؤورون اکثر ضیالیلاری ترقّینی آزادلیق مسله‌سیندن تاماماً آیری گؤتوروردو و ع.حسین‌زاده دوشونجه‌لری ایله ضیدیت تشکیل ائدیردی. بؤیوک موتفکّیر "فیوضات"دا توخوندوغو بو مسله‌یه کونکرئت جاواب وئریردی:

" ترقّی‌نین مقصدی، غایه‌سی عومومی ریفاها و سعادته نایل اولماقدیر. "

او حالدا بو ریفاه و سعادتین ندن عیبارت اولدوغونو تعیین ائتمک لازیمدیر. ریفاه و سعادت بیر مملکتده اصلا آج و مؤحتاج بولونماییب، هر کسین هر خوصوصدا بیر بوللوق ایچینده یاشاماسی، ثروتین اهالی آراسیندا برابر و عدالت اوزره بؤلونمه‌سیدیر. ترقّی‌نین ماهیتینه اویغون اولان بو مقصد اینقیلابچی- دئموکراتلارین دا یارادیجیلیغی‌نین اساسینی تشکیل ائدیردی. لاکین بو مقصدین حیاتا کئچیریلمه‌سینده ضیالیلار آراسیندا جیدی فیکیر آیریلیقلاری واردی. ع.حسین‌زاده ترقّی آنلاییشی ایله حورّیت و معاریف آنلاییشلارینی وحدتده گؤروردو و دئییردی:

" ترقّی بیر میلّتین، بیر جاماعاتین آراسیندا حورّیت و معاریفین تزایید و اینتیشار ائتمه‌سیندن عیبارتدیر و هانسی میلّت آراسیندا حورّیت و معاریف نئعمتلریندن داها چوخ افراد و بهره‌یاب ایسه او میلّت داها موترقّیدیر. "

مؤلیفین "حورّیت و معاریفی" وحدتده گؤتورمه‌سی اونون بو مسله‌ده توتدوغو سیاسی مؤوقئعدن دوغوردو. چونکی ع.حسین‌زاده مؤوجود قورولوشون اینقیلابی یوللا دئییل، تکامول یولو ایله دییشدیریلمه‌سی‌نین، اینکیشافی‌نین و ترقّیسی‌نین طرفداری ایدی.

8-جی سایی
"فیوضات" مجموعه‌سی‌نین 8 -جی نؤمره‌سینده "اکینچی" قزئتی‌نین تأسیسچیسی حسن بیگ زردابی‌نین ده "حیفظی-صحت" دایر عئلمی، فنی بیر مقاله‌سی وار ایدی. لاکین بو مقاله یاریمچیق قالمیشدی.

امکداشلار
درگی‌نین اطرافیندا دؤورون گؤرکملی ادبیات خادیملری، پوبلیسیستلری توپلاشمیشدی. درگی‌نین صحیفه‌لرینده اونون باش رئداکتورو علی‌بیگ حسین‌زاده ایله بیرگه محمد هادی، حسین‌ جاوید، آخوند یوسیف ضیا طالیب‌زاده، عبدالله شایق، محمد امین رسول‌زاده، عبدالله سور، احمد کمال، احمد رایق، عباس صحت، حسن صبری آیوازوو، ابراهیم طاهر، آخوند یوسف طالیب‌زاده، صابیر طاهرزاده، علی آغا حسنوو، سعید سلماسی، ع.صبور، میرزه علی اکبرصابیر، ع.حامیدین، آ.جودتین، سعید سلماسی، عبدالله شایق، توفیق فیکرت کیمی قلم صاحیبلری‌نین موختلیف مؤوضولو یازیلاری درج ائدیلیردی.

درگی‌نین اساس مؤلیفلری: علی‌بیگ حسین‌زاد، محمد هادی، میرزه علی اکبرصابیر، حسین‌ جاوید، سعید سلماسی، عبدالله شایق، احمد کمال، احمد رایق.

"ملا نصرالدین" و "فیوضات"-ین موقاییسه‌سی
ییرمینجی یوزایلین اوّلینده آذربایجان ضیالیلاری ایکی مطبوعات اطرافیندا بیرلشمیشدیلر : 1."ملا نصرالدین". 2."فیوضات". لاکین بو ایکی مطبوعات اورقانی آراسیندا صونعی آیریلیق، حتّی دوشمنچیلیک یارادیلمیش و اونلار عکس‌جبهه‌لی درگیلر کیمی سجیه‌لندیریلمیشدیر. اصلینده، اونلارین هر بیری اؤزونون مقبول حساب ائتدیگی یوللا خالقا خیدمت ائتمیشدیر. ییرمینجی یوزایلین اوّلینده آذربایجان مدنیتی‌نین یئتیشدیردیگی بؤیوک شخصیتلرین – علی‌بیگله میرزه جلیلین مقصدی عئینی، اوسلوبو ایسه موختلیف ایدی.

"فیوضات"چیلارلا "ملا نصرالدین"چیلر آراسیندا ایدئیا باخیمیندان فرقلیلیکلر اولسا دا، اوخشارلیقلار دا یوخ دئییلدی. آذربایجان خالقی‌نین معاریف، ترقّی یولونا و چار رئژیمی‌نین ایضطیرابلارینا قارشی موباریزه‌یه چاغیریشیندا فرقلیلیکلر یوخدور. سادجه، جلیل محمدقولوزاده اینقیلابچی-دئموکراتیزمین، ع.حسین‌زاده ایسه تکامول یولو ایله اینکیشافین، دَییشیکلیکلرین طرفداری ایدی. "ملا نصرالدین" رئالیستلرین مفکوره، صنعت دونیاسی‌نین تشکّولونده هانسی ایشلری گؤرموشسه ده، "فیوضات" آذربایجان ادبیاتیندا، بدیعی-ائستئتیک فیکرینده رومانتیزمین اساسینی قویموش، م.هادی، ح.جاوید، ع.شایق، ع.صحت کیمی قودرتلی ادیبلرین یئتیشمه‌سینده عوضسیز خیدمت ائتمیشدیر.

دیل مسله‌سی
"فیوضات" بیر چوخ ادبیاتا، تاریخ، سیاست، ایجتیماعیت، دینه عایید، لیسانه عایید مقاله‌لر ایله دولو ایدی و تامامیله عثمانلی تورکجه‌سینی اساس توتاراق دئمک اولار کی، دیل خوصوصوندا بیر "تووحید لیسان" سیاستینی یورودوردوسه ده، لاکین اساس دیل اولاراق عثمانلیجایی قبول ائتدیگی اوچون او دیلی بیلمه‌یین، آنجاق ترقّی ائتمک ایسته‌ین یئنیلر آراسیندا بئله ایکی جریا‌نین اویانماسینا سبب اولموشدور.

ییرمینجی یوزایلین اوّلینده دیله موناسیبتده ایکی ایستیقامت وار ایدی، آذربایجان ادبی دیلی عومومخالق دیلی و کلاسیک اوسلوبون، تورک ادبی دیلی‌نین تاثیری ایله "ضیالی دیلی" -"لیسانی ادب" یؤنلرینده اینکیشاف ائدیردی. "فیوضات"-ین دیلی سون درجه ادبی ایدی. چاغداش مدنیته یییه‌لنمک اوچون موباریزه نتیجه‌سینده مئیدانا گلن "دیل بیرلیگی" ایدئیاسی ایلک دفعه پروقرام شکلینده "فیوضات" درگیسینده ایره‌لی سورولموشدور. "فیوضات" درگیسی آذربایجان مطبوعات اوسلوبونا عئلمی-فلسفی خاراکتئر گتیرمیشدی.

باغلانماسی
"فیوضات" 1907 - جی ایلین 1 نویابرینا قدر داوام ائتمیش و بو مودّت عرضینده 32 نؤمره‌سی چیخمیشدیر. آخیرینجی 32-جی نؤمره‌ده "پرده ائنییور" آدلی سون مقاله‌سی ایله اوخوجولارینا "الویداع!" دئمیش، سونونجو نؤمره‌‌نین اوز قابیغی‌نین آرخاسیندا وئریلمیش بئله بیر ائلانلا مطبوعات عالمینی ترک ائتمیشدیر:

"بعضی اسبابا مبنو (؟) "فیوضات" مووقّتی اولاراق بو گوندن اعتیباراً تعطیل ائدیله‌جکدیر. 32 نؤمره‌یی تکمیل آلمیش اولانلار اون گونده بیر نؤمرو حسابیله بیر سنه‌لیک آبونه‌لرینی تکمیل آلمیش اولورلار. آبونه بدللرینی تادیه ائدیب ده 32-دن اکسیک نوسخه آلمیش اولانلارین آبونه بدللریندن ایداره‌ده قالمیش اولان حاقلاری طلب و ایختیارلارینا گؤره یا اؤزلرینه ایعاده اولوناجاق، یاخود او حاقلارینا موقابیل "تازه حیات" و "کاسپی" گؤندریله‌جکدیر."

قایناقلار