+0 بگندیم
ایران تحصیل سیستئمینده آنا دیلی مسله‌سی
شاهنیسه روستمووا
گیریش
تحصیل واسیطه‌سیله هر بیر خالق میلّی و معنوی دَیرلرینی یاشاداراق اینکیشاف ائتدیریر. گوجلو دؤولتچیلیگین یارانماسی و قورونماسی اوچون لازیم اولان میلّی شوعور محض تحصیل نتیجه‌سینده فورمالاشیر، قووّتله‌نیر. لاکین تحصیل سیستئمی میلّتین اؤز آنا دیلی و میلّی-معنوی دَیرلری اساسیندا فورمالاشدیقدا میلّی شوعورون اینکیشافینا تکان وئریر. اؤز آنا دیلینده تحصیل آلمایان بیر خالقین میلّی کیملیگینی یاشاتماسی و میلّی مدنیتینی اینکیشاف ائتدیرمه‌سی حلّی چتین اولان مسله‌لردندیر.
چوخ میلّتلی اؤلکه‌لرده تحصیل سیستئمی مسله‌سی فرقلیدیر. بو اؤلکه‌لرین بعضیسی ائتنیک فرقلیلیکلری، چوخ دیللی‌لیگی قبول ائدیر و تحصیل سیستئملرینی بو دَیرلر اساسیندا قورور (کانادا ایکی دیللی، بئلژیک اوچ‌دیللی، سوئد ایکی دیللی). بعضی دؤولتلر ایسه میلّی چئشیدلی‌لیگی مؤوجود قورولوشا قارشی تهدید کیمی گؤرور. بئله دؤولتلر تحصیل سیستئمینی تک دیل، تک ائتنیک اساسیندا قورور،"واحید دؤولت، واحید میلّت، واحید دیل" آدی آلتیندا اؤلکه‌ده‌کی دیگر خالقلاری آسیمیلاسیون ائتمگه چالیشیر. بو باخیمدان، قونشو ایرانی میثال گؤسترمک اولار. چاغداش ایراندا، پهلویلر دؤورونده اولدوغو کیمی، تحصیل سیستئمی فارسلاشماغا و ایرانچیلیغا خیدمت اساسیندا قورولموشدور.
حالبوکی ایران مودئرن دؤولتلرین تجروبه‌سیندن فایدالانان قونشو افغانیستان و عراق کیمی چوخ میلّتلی اؤلکه‌لردن اؤرنک آلا بیلر. عراقین 30 ژانویه 2005-جی ایل تاریخینده رئفئرئندوما وئریلن یئنی آنایاساسی‌‌نین 3 و 4-جو مادّه‌لرینده عراقین موختلیف ائتنیکلر، دینلر، مذهبلردن تشکیل اولوندوغو، عربجه‌‌نین و کوردجه‌‌نین عراقین رسمی دیللری اولماسی قئید اولونور. آنایاسا‌نین بو مادّه‌لرینه اساساً، غئیری-عرب منشالی عراقلیلارین اؤولادلاری‌نین اؤزل و یا دؤولت تحصیل اورقانلاریندا اؤز آنا دیللرینده (تورکمانجا، سوریانیجه، ائرمنیجه) تحصیل آلماق حوقوقلاری وار. 2014-جو ایل ژانویه‌نین 7-ده عراق مجلیسی سس چوخلوغو ایله عرب دیلی ایله یاناشی، کورد دیلینی رسمی دیل کیمی تانیدی. ائلجه ده افغانیستان آنایاساسی‌‌نین 16-جی مادّه‌سینده دئییلیر: "پشتو و دری دیللری دؤولتین رسمی دیللریدیر. جمعیتین اکثریتی‌نین اؤزبکجه، تورکمنجه و یا بلوچجا دانیشدیغی بؤلگه‌لرده بو دیللر 3-جو رسمی دیل کیمی قبول اولونور". آنایاسا‌نین 43-جو مادّه‌سینده ایسه افغانیستان دؤولتی‌نین ائتنیکلرین آنا دیلینده تحصیل آلماسی اوچون لازیمی شراییط یاراتماسی‌نین ضروری‌لیگی قئید اولونموشدور(24).
ایراندا تحصیل سیستئمی‌نین تشکّولو
ایراندا تحصیل سیستئمی‌نین فورمالاشماسی موختلیف مرحله‌لردن کئچمیشدیر. بو باره‌ده ایراندا، ائلجه ده آذربایجاندا بعضی تدقیقاتلار یازیلمیشدیر. بو چوخ جهتلی تدقیقات طلب ائدن مورکّب بیر پروبلئمدیر و بیز بو مقاله‌ده داها چوخ ایرانین تورک منشأ‌لی اهالیسی‌نین آنا دیلینده تحصیل آلا بیلمه‌سی مسله‌سینی آراشدیرمایا جلب ائتمیشیک.
اون دوققوزنجو عصرین اورتالارینا قدر ایراندا دینی تحصیل مؤوجود اولموش، اؤلکه‌ده چوخلو سایدا دینی مکتب و مدرسه‌لر فعالیت گؤسترمیشدیر. 1887-جی ایلده میرزه حسن رشدیه اوروپا اوصوللو تدریس سیستئمینی ایرانا گتیره‌رک، ایلک اولاراق یئنی تیپلی مکتب تشکیل ائتمیشدیر. او،آذربایجاندا (تبریزده) آچدیغی بو یئنی تیپلی مکتبده تعلیمی تورکجه و یازدیغی "وطن دیلی" ،"آنا دیلی" (1894) درسلیکلری اساسیندا آپارمیشدیر. لاکین مؤوهوماتچی موللالاردان گؤردوگو تضییق نتیجه‌سینده مکتب باغلانمیش، رشدیه ایسه قافقازا موهاجیرت ائتمگه مجبور اولموشدور. نهایت، او، 1897-جی ایلده تهراندا ایلک یئنی تیپلی مکتب تشکیل ائده‌رک، "وطن دیلی" کیتابینی فارسجایا چئویریب درسلیک کیمی تدریس ائتمیشدیر.
ایراندا دونیوی تحصیل وئرن ایلک تحصیل موسیسه‌سی – دارالفونون اون دوققوزنجو عصرین 90-جی ایللرینده یارادیلمیشدیر.
1909-جو ایلده مشروطه اینقیلابی‌نین نتیجه‌لریندن بیری اولاراق، ایراندا معاریف ناظیرلیگی یارادیلمیش و 1911-جی ایلده ایسه ایجباری ایبتیدایی تحصیل حاقّیندا قانون قبول ائدیلمیشدیر. ایراندا معاریف ساحه‌سینده کؤکلو ایصلاحاتلار ایسه 1928-جی ایلده رضا شاهین فرمانی ایله حیاتا کئچیریلمیش و عوموم تحصیل مکتبلری‌نین واحید دؤولت سیستئمی‌نین یارادیلماسی ایله دونیوی تحصیله کئچیلمه‌‌نین اساسی قویولموشدور (8، ص. 174-175). لاکین یئنی یارانمیش تحصیل سیستئمی‌نین شووینیست پرینسیپلر اساسیندا فورمالاشماسی اؤلکه‌ده‌کی دیگر خالقلارین میلّی حاقلارینا وورولموش ضربه ایدی.
پهلویلر حاکیمیتی دؤورونده تحصیل سیستئمی و گونئی آذربایجانلیلار
رضا شاه دیکتاتورلوغو دؤورونده (1925-1941) عوموم ایران میلّتچیلیگی (پان ایرانیزم) آرتیق بیتکین ایدئولوژی فورما آلاراق دؤولت سیاستی‌نین آنا پرینسیپینه چئوریلدی، همین سیاستین نظری اساسلارینی یاراتماق جهدلری ائدیلدی... بئله‌لیکله، ییرمینجی یوزایللیگین اوّللرینده عوموم ایران میلّتچیلیگی کیمی فورمالاشماغا باشلایان ایدئولوژی 20-جی ایللردن فارس شووینیزمی کیمی ایرتیجاچی بیر شکیل آلاراق، رضا شاه دیکتاتورلوغو دؤورونده دؤولتین داخیلی سیاستی‌نین ایدئولوژی اساسینی تشکیل ائتمیش و میلّی آزلیقلاری فارسلاشدیرماغی طلب ائتمیشدیر (14، ص. 195).بو دؤورده حؤکومت و اونون ایدئولوقلاری غئیری-فارسلارا، خوصوصیله تورکلره قارشی یوروتدوکلری آسیمیلاسیون سیاستینی اساساً تحصیل واسیطه‌سیله حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشلار. اونلار بئله حساب ائدیردیلر کی، واحید دیل – فارس دیلی اساسیندا تحصیل سیستئمی جوخ میلّتلی اؤلکه اولان ایراندا "واحید ایران میلّتی"نین یارانماسینا یاردیمچی اولاجاق و فارس تفکّورلو یئنی نسیل یئتیشدیره‌جکدیر.
بو دؤورده نشر اولونموش درسلیکلر ده شووینیست ایدئولوژی اساسیندا ترتیب ائدیلیردی و اونلاردان بو ایدئولوژی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون موهوم وسایت کیمی ایستیفاده اولونوردو.
همین دؤوردن باشلایاراق، تورک دیلینده اولان توپونیملر دییشدیریلیب فارسلاشدیریلدی. میثال اوچون، اورمیه – رضاییه، سالماس – شاپور، قاراداغ – ارسباران، قاراچیمن – سیاه‌چمن، سویوق بولاق – مهاباد، تیکان‌تپه – تیکاب، باش‌بولاق – سرچشمه، آغ تپه - سفیدتپه، قاراسو – سیاه آب، سایین قالا – شاهین دژ، آجی چای – تلخه رود، قاراعئینی – سیه چشمه، توفارقان – آذرشهر و س. تاریخی تورک آدلاری ترتیب اولونموش جوغرافیا درسلیکلرینده و تاریخه عایید کیتابلاردا فارس یؤنلو یئنی آدلارلا وئریلیر. مقصد گنج نسله تاریخی یئر آدلارینی اونوتدورماق ایدی.
مکتبلرده تورک دیلینده تدریس، حتّی بو دیلده دانیشماغا بئله قاداغالار قویولدو.
1945.جی ایلین دسامبریندا میلّی حؤکومتین قورولماسی ایله گونئی آذربایجانلیلار ایللردن بری الده ائده بیلمه‌دیکلری بوتون حاقلارینا قوووشدولار. او جومله‌دن 1945-1946-جی ایللر آراسیندا گونئی آذربایجاندا تحصیل و مدنیت ساحه‌سینده اؤنملی ایصلاحاتلار حیاتا کئچیریلدی. بو دؤورده آذربایجان تورکجه‌سی رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلدی، مکتبلرده و دؤولت قوروملاریندا رسمی دیل کیمی ایستیفاده اولونماغا باشلاندی و ایبتیدایی مکتب شاگیردلری اوچون "آنا دیلی" آدلی درس کیتابی یازیلدی. تبریز بیلیم یوردو تأسیس ائدیله‌رک، تورکجه تحصیل و تعلیمه باشلانیلدی.
آنجاق میلّی حؤکومتین سوقوطو ایله آنا دیلینده تدریس یئنیدن یاساق ائدیلدی، آذربایجان دیلینده‌کی درسلیکلر، کیتابلارا اود وورولوب یاندیریلدی. میلّی روحلو موعلیملر، ضیالیلار جزا و تعقیبلره معروض قالدیلار.
میلّی حؤکومتین داغیلماسیندان سونرا مرکزی حؤکومتین آذربایجاندا معاریف ساحه‌سینده فارسلاشدیرما سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌سی چوخ دا آسان اولمادی و او، موختلیف موقاویمتلرله اوزلشمه‌لی اولدو.
1949.جو ایلین سونوندا آذربایجان شهرلرینه سفر ائتمیش "اطلاعات" قزئتی‌نین موخبیری ابوالحسن احتشامی فارس دیلی‌نین آذربایجان معاریفی سیستئمینده‌کی مؤوقعییندن دانیشاراق ناراحاتلیقلا قئید ائدیر:"... آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دئوریلمه‌سیندن اوچ ایله یاخین بیر مودّتین کئچمه‌سینه باخمایاراق، تورک دیلی‌نین محو ائدیلمه‌سی و فارس دیلی‌نین آذربایجاندا یاییلماسی ساحه‌سینده هئچ بیر ایش گؤرولمه‌میشدیر. بو گون ده میلّی مکتبلرده درسلر تورک دیلینده آپاریلیر". بو ایسه اوندان ایره‌لی گلیردی کی، اهالی فارس دیلینی ایشلتمکدن بویون قاچیریر، شاگیردلر ایسه درسلرین گئدیشی زامانی همین دیلی بایکوت ائدیردیلر (2، ص. 50-51).
آذربایجان اوستا‌نی‌نین (ایالتی‌نین)معاریف و مدنیت ایداره‌سی‌نین 1331-جی ایلده (1952) مکتبلره گؤندردیگی مخفی سرانجامدا ایسه دئییلیر: "مؤحترم اورتا مکتب مودیری! الده ائدیلن معلوماتا گؤره، بیر مودّتدیر کی، تورکیه‌ده موختلیف تورک عیرقلری حاقیندا کیتابلار نشر اولونور و بو کیتابلاردا اساسی اولمایان سندلرله آذربایجانلیلارین تورک اولدوغو ایدیعا ائدیلیر. اونلار بو بؤلگه‌‌نین خالقی‌نین طرز و تفکّورونه نوفوذ ائتمکله، پانتورکیزمی یایماقلا اؤز مقصدلرینه نایل اولماق ایسته‌ییرلر. بونا گؤره لازیمدیر کی،
1. بو قبیلدن اولان نشرلرین طلبه‌لر آراسیندا یاییلماسی‌نین قارشیسی جیدی شکیلده آلینسین؛
2. بونلارین هر هانسی بیر نوسخه‌سی اله کئچیریلدیکده ایداره‌یه گؤندریلسین؛
3. تاریخ و جوغرافیا موعلیملرینه گؤستریش وئرین کی، دولاییسی ایله درس آراسیندا آذری دیلی‌نین منشایی حاقیندا بحث ائتسینلر، آذربایجان دیلی‌نین تورک یوخ، آذری اولدوغونو وورغولاسینلار؛
4. پانتورکیست روحدا اولان هر بیر جهده قارشی اؤنله‌ییجی تدبیرلر حیاتا کئچیریلسین" (6).
مخفی قریفله (م-1131-09) بیر نوسخه‌سی ده آذربایجان والیسینه (اوستاندارینا) گؤندریلن بو سندگؤستریر کی، آذربایجان دیلی‌نین و میلّی کیملیگی‌نین وارلیغی رئژیم اوچون ان تهلوکه‌لی ایشلردن بیری اولموشدور. موحیطده‌کی آغیر شرطلر، قاداغالارا باخمایاراق، او دؤورده ده گونئی آذربایجاندا آنا دیلی و میلّی کیملیک اوغروندا موباریزه میلّی آزادلیغین اساس هدفلریندن بیری کیمی داوام ائتمیشدیر.
محمدرضا شاهین (1941-1979) حیاتا کئچیردیگی "آغ اینقیلاب" دا گونئی آذربایجانلیلارین دیلینه، معاریف و مدنیتینه بؤیوک ضربه وورموشدور. بو دؤورده آذربایجاندا ساوادسیزلیغی لغو ائتمک آدی آلتیندا رایون و کندلره گؤندریلن "سپاه- دانش" (معاریف اوردوسو) آدلانان فارس دیللی "کؤنوللو" حربچی دسته‌لر اصلینده اهالینی معاریفلندیرمکدن داها چوخ، کوتله ایچریسینده فارس دیلینی یایماق مقصدینه خیدمت ائتمیشدیر. آذربایجا‌نین شهر و کندلرینده "معاریفلندیرمه" ایشی ایله مشغول اولان "سپاه دانش" عوضولری‌نین چوخو آذربایجان دیلینده دانیشماغی بیلمه‌ین "کؤنوللولر" ایدی. لاکین فارس دیلینده مجبوری تحصیل غئیری-فارس خالقلارین میلّی کیملیکلرینی اونوتدورمادی، عکسینه، چوخلو سایدا میلّی ضیالیلارین یئتیشمه‌سینه تکان وئردی.
ایران ایسلام اینقیلابیندان سونرا تحصیل سیستئمینده آنا دیلی مسله‌سی
1978-1979.جو ایللر ایران اینقیلابی گونئی آذربایجانلیلارا میلّی ایستکلرینی گوجلو بیر شکیلده دیله گتیرمک ایمکانی وئردی. ایراندا یاشایان دیگر خالقلار کیمی، اؤلکه‌‌نین شاه رئژیمیندن آزاد اولونماسیندا اؤنملی و حلّ ائدیجی رول اوینامیش گونئی آذربایجانلیلار دا یئنی یاراناجاق دؤولتدن برابرحوقوقلو وطنداش موناسیبتی، میلّی و مدنی حاقلاری‌نین تام شکیلده تا‌نینماسینی گؤزله‌ییردیلر. اونلار دؤولتین بو ساحه‌ده عملی آددیملار آتاجاغینا اومید ائدیردیلر. میلّی ایستکلر ایچریسینده خوصوصیله آنا دیلینده تحصیل مسله‌سی اؤنده گلیردی.
اینقیلابدان درحال سونرا غئیری-فارس خالقلارین نوماینده‌لری بو ایستیقامتده فعالیته باشلادیلار. آنایاسادا ایرانداکی بوتون غئیری-فارس خالقلارین اؤز آنا دیللرینده تحصیل حوقوقو مسله‌سی‌نین تام شکیلده عکس اولونماسی اوچون حسن حبیبی‌نین حاضیرلادیغی تکلیف موختلیف غئیری-فارس خالقلارا مخصوص ضیالیلار طرفیندن موذاکیره‌یه چیخاریلدی. یوسف عزیزی بنی طرف خاطیره‌لرینده یازیر: "1358-جی ایلین تیر آییندا دوکتورعبدالکریم لاهیجی و حسام الدین صادق وزیری‌نین تشببوثو ایله تهراندا آنایاسا تدقیقی سئمیناری کئچیریلدی. موختلیف غئیری-فارس خالقلارین و سیاسی قروپلارین تمثیلچیلری بورادا ایشتیراک ائتدیلر. مثلاّ، تورکلردن حمید نطقی، جاواد هئیت، رحمت‌اله مقدم مراغه‌ای، کوردلردن صالح نیکبخت، عربلردن من، تورکمنلردن عبدالکریم مفتون و س.
حاقیندا بحث ائتدیگیمیز آنایاسا حسن حبیبی‌نین تکلیف ائتدیگی آنایاسا ایدی...
عومومیتله، کورد، عرب، تورک، تورکمن تمثیلچیلر بو سئمیناردا ایران خالقلاری‌نین موختاریتی حاقیندا تکلیفلر ایره‌لی سوردولر. آنجاق غئیری-فارس خالقلارین موختاریت تکلیفلری خبرگان مجلیسینده (ائکسپئرتلر شوراسی) 15، 19، 48-جی مادّه‌لرله محدودلاشدیریلدی" (3).
پانفارسیست چیخیشلاری ایله سئچیلن حمید احمدی "بهار" قزئتینه وئردیگی موصاحیبه‌ده دئییر: "حسن حبیبی ایله دانیشدیغیما گؤره، اون بئشنجی مادّه آنایاسا‌نین ایلک واریانتیندا یوخ ایدی. سول و غئیری-فارس قروپلار (سازمان فدائیان خلق (خالق فداییلری تشکیلاتی)، سازمان پیکار (پئیکار پارتیاسی)، "فرقه دموکرات" (دئموکرات فیرقه‌سی)، حزب دموکرات کردستان (کوردوستان دئموکرات پارتیاسی) آنایاسا‌نین ایلک واریانتی خبرگان مجلیسینه تقدیم اولونمامیشدان اوّل، مقدم مراغه‌ای‌نین واسیطه‌سیله بیر مادّه حاضیرلاییب خبرگان مجلیسینه تقدیم ائتدیلر. اونلارین ایره‌لی سوردوگو تکلیف غئیری-فارس خالقلارین دیللری‌نین مکتبلرده و بیلم یوردلاریندا بوتونلوکله تدریس ائدیلمه‌سی ایدی. خبرگان مجلیسی تکلیفین بو فورماسینا کسکین شکیلده اعتیراض ائتدی. تکلیف کنارا آتیلاراق، اونون عوضینده اون بئشجی مادّه یازیلدی (9).
بئله‌لیکله ده، ایراندا یاشایان غئیری-فارس خالقلار طرفیندن ایره‌لی سورولن یاریمچیق میلّی طلبلر بئله آنایاسادا عکسینی تاپمادی و 1979-جو ایلین دسامبر آییندا قبول ائدیلن ایرانین آنایاساسینا گؤره، فارس دیلی اؤلکه‌‌نین رسمی دؤولت دیلی ساییلماقلا، تحصیل، کیتابلار، قزئت و درگیلر، رسمی یازیشمالار بو دیلده اولمالیدیر. ایران آنایاساسی‌‌نین اون بئشنجی مادّه‌سینده میلّی دیللردن دانیشیلدیقدا قئید اولونور کی، مکتبلرده فارس دیلی ایله یاناشی میلّی ادبیاتلارین تدریسی آزاددیر. آیدیندیر کی، بو محدود حوقوق میلّی مکتبلرده،و جومله‌دن آذربایجان مکتبلرینده یالنیز آنا دیلی و ادبیاتی‌نین تدریسینه عاییددیر، تدریسین،عومومیتله، آنا دیلینده آپاریلماسینا ایسه ایمکان وئرمیر (20، ص. 155-156).
بئله‌لیکله، پهلویلر دؤورونده غئیری-فارس خالقلارین دیللرینه قویولان یاساق و آسیمیلاسیون سیاستی ایسلام اینقیلابیندان سونرا دا داوام ائتدیریلمیش اولدو.
پهلویلر دؤورونده اولدوغو کیمی، ایسلامی حاکیمیت دؤورونده ده حاکیم رئژیم و اونون ایدئولوقلاری‌نین فیکرینجه، تحصیلین فارسجا آپاریلماسی غئیری-فارس خالقلارا، او جومله‌دن آذربایجانلیلارا ائتنیک منسوبیتلرینی، دیللرینی و میلّی مدنیتلرینی اونوتماقدا کؤمک ائده‌جکدیر. عکس حالدا، بو، ایرانین بوتؤولوگو و گله‌جگی اوچون تهدیددیر. اصلاً زنجان تورکو اولان تدقیقیاتچی جاواد شیخ الاسلامی "زبان فارسی نشانه‌ی والای قومیت ایرانی " ("فارس دیلی ایران میلّیتی‌نین یوکسک گؤستریجیسی کیمی") اثرینده قئید ائدیر کی، تورک دیلی‌نین آذربایجاندا و عرب دیلی‌نین خوزیستاندا حددن آرتیق یاییلماسی فارس دیلی اوچون چوخ جیدی بیر تهلوکه‌دیر (16، ص. 88-89).
مؤلیف داها سونرا یئرلی دیللری فارس دیلی ایله عوض ائتمک و "بو میلّی و سیاسی پروبلئمی بیردفعه‌لیک حلّ ائتمک اوچون" بعضی تکلیفلر ایره‌لی سورور: "بو ایشده اوغور قازانماق اوچون پولسوز اوشاق باغچالاری یاراتماق، آذربایجان، زنجان و خوزیستان اوستانلاریندا کند و شهرلرده یاشایان اوشاقلارا فارس دیلینی اؤیرتمک لازیمدیر. چونکی کیچیک یاشدان اوشاقلارین بئینینه حک اولونان دیل یئرلی دیللرین قارشیسیندا آسانلیقلا مغلوب اولماز. همچنین آذربایجان، زنجان و خوزیستاندا یاشایان یئنی‌یئتمه‌لری (ایستر اوغلان، ایستر قیز) اوروپادا مؤوجود اولان گنجلرین موبادیله‌سی سیستئمی اساسیندا بیر-ایکی ایللیگه حؤرمتلی فارس‌دیللی عاییله‌لر ایچریسینده قوناق کیمی قبول ائتمک و بو واسیطه ایله فارس دیلی‌نین بو یاش قروپو(12-16) آراسیندا یاییلماسی و مؤحکملنمه‌سی اوچون چالیشماق لازیمدیر" (16، ص. 89).
یاساق و محدودیتلره باخمایاراق، 1979-80-جی ایللرده آذربایجانلیلار آراسیندا فعالیت گؤسترن بیر چوخ مدنی جمعیتلر، قاباقجیل ضیالیلار مکتبلر اوچون آذربایجان دیلینده درسلیکلر حاضیرلاماق ساحه‌سینده چالیشمیشلار (جمعیتلرین بوراخدیغی ژورناللارین بو دؤورده‌کی چاغیریشلاریندان بیری "تزه درس ایلینه آنا دیلینده کیتابلار حاضیرلایاق" شوعاری اولموشدور).بو ایشده آذربایجاندا شوروی دؤورونده چیخان درس کیتابلاریندان ایستیفاده ائدیلمه‌سینه تشبوث گؤستریلمیشدیر. تهرانداکی آذربایجان یازیچی وشاعیرلر جمعیتی‌نین 1979-جو ایل آوریلین 14-ده کئچیریلمیش 3-جو ایجلاسیندا قبول اولونموش پروقرامین اساسینی آنا دیلی پروبلئمی تشکیل ائدیردی. آذربایجان دیلینی بو خالقین رسمی دیلی حساب ائتمیش همین پروقرامین باشلیجا مادّه‌لری ایران بیلیم یوردلاریندا آذربایجان دیلی‌نین رسماً تا‌نینماسی، آذربایجان دیلی و ادبیاتی کافئدرالاری‌نین یارادیلماسینا حاضیرلیق، باشقا سؤزله، مکتبلر اوچون آنا دیلی و ادبیات موعلیملری‌نین یئتیشدیریلمه‌سینه باشلاماق، میلیونلارلا آذربایجانلی‌نین یاشادیغی تهراندا ایکی‌دیللی مکتبلرین یارادیلماسی و درس کیتابلاری‌نین حاضیرلانماسی مسله‌سینه حصر اولونموشدو.... آذربایجان دیلی‌نین تحصیل سیستئمینده تطبیق ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده گؤستریلن تشبّوثلر ایرانین رسمی دایره‌لری طرفیندن یاردیمین اولماماسی ایله یاناشی، اونلارین مانعه‌لریله ده اوزلشدیگیندن هئچ بیر موثبت نتیجه وئرمه‌دی. مکتبلرده آیری-آیری موعلیملرین درسلری فارسجا درسلیکلر اساسیندا آذربایجان دیلینده آپارماق تشبّوثلری ایسه بیر چوخ یئرلرده یئرلی اینضیباطی دایره‌لرین کسکین موقاویمتینه راست گلدی (20، ص.156).
ایران ایسلام اینقیلابیندان سونرا بیر چوخ ساحه‌لرده اولدوغو کیمی، تحصیل ساحه‌سینده ده بیر چوخ ایصلاحاتلار حیاتا کئچیریلدی. 1980-جی ایل ژوئیه آیی‌نین 13-ده "ایسلام مدنی اینقیلابی(انقلاب فرهنگی) "-نین اعلان ائدیلمه‌سی ایله تخمیناً عئینی واختدا بوتون عالی مکتبلر باغلاندی و اونلارین طلبه‌لری تعطیله بوراخیلدی. بو تعطیل 3 ایل داوام ائتدی. "ایسلام مدنی اینقیلابی"نی حیاتا کئچیرمک اوچون یارانان مدنی اینقیلاب قرارگاهی 1984-جو ایلده مدنی اینقیلاب عالی شوراسینا چئوریله‌رک "تحصیلین ایسلاملاشدیریلماسی" حاقیندا قرار قبول ائتدی. بیلم یوردولاریندا ایسلام مدنی اینقیلابی "جهاد دانشگاهی" طرفیندن حیاتا کئچیریلیردی. اورتا تحصیل ساحه‌سینده ایصلاحاتلار مدنی اینقیلاب اوزره عالی شورا‌نین تابع‌لیگینده اولان خوصوصی کومیته‌لر طرفیندن حیاتا کئچیریلمگه باشلادی. مکتبلرده و دیگر اورتا تحصیل موسیسه‌لرینده "ایسلام جمعیتلری" (انجمن‌های اسلامی) یارادیلدی. 1980-1985-جی ایللرده اورتا و عالی تحصیل ساحه‌سینده مؤوجود اولان درسلیک و درس وسایتلری‌نین مضمونوندا اساسلی دَییشیکلیکلر ائدیلدی. ایسلام دینی، ایسلام معاریفی و ایسلامشوناسلیغا دایر مووافیق درسلیکلر و درس وسایتلری حاضیرلاندی (8، ص. 176).
عئینی زاماندا اؤلکه‌ده ساوادسیزلیغین آرادان گؤتورولمه‌سی یؤنونده‌ده تدبیرلر حیاتا کئچیریلدی و امام خمینی 1979-جو ایل دسامبرین 29-دا "ساوادسیزلیقلا موباریزه ائتمک اوچون عومومی سفربرلیک" حاقیندا خوصوصی فرمان وئردی. بو فرمانا اساساً،"نهضت سواد آموزی" (ساوادلانما حرکاتی تشکیلاتی) یارادیلدی (8، ص. 177). لاکین آپاریلان ایصلاحاتلار زامانی اؤلکه‌ده یاشایان غئیری-فارس‌دیللی خالقلارین میلّی ایستکلری نظره آلینمادی و اونلارین گؤزله‌دیگی آنا دیلینده تحصیل مسله‌سی یؤنونده هئچ بیر آددیم آتیلمادی.
آنا دیلینده تحصیلله باغلی بیر نتیجه الده ائده بیلمه‌ین آذربایجانلی ضیالیلار تحصیلین گؤره‌جگی ایشی آنا دیلینده درگیلر چیخارتماقلا ("وارلیق" ،"یولداش" "اینقیلاب یولوندا" ،"یئنی یول" و س. )، دیل کورسلاری تشکیل ائتمکله (م.زهتابی، ح.دوزگون، ع.ر.صرافی، م.فرزانه و س.)،دیل، میلّی مدنیت، ادبیات و تاریخ ایله باغلی علمی یازیلار یازماقلا اؤز اوزرلرینه گؤتوردولر. تاریخیمیز، میلّی و مدنی ثروتیمیزه حصر اولونان موختلیف مضمونلو علمی مقاله و کیتابلار چاپ ائتدیرمکله میلّی روحدا نسلین یئتیشمه‌سینه یاردیمچی اولدولار.
خوصوصیله خاتمی دؤورونده‌کی نیسبتاً آچیق فضا گونئی آذربایجانلیلارین میلّی و مدنی ساحه‌ده‌کی فعالیتلرینی داها دا آرتیردی. بیر چوخ ایکی دیللی نشرلر یاییلماغا باشلادی ("نوید آذربایجان" ،"ارمغان آذربایجان" ،"ندای آذرآبادگان" ،"مبین"...). تورک دیلینده کیتابلارین نشرینده بؤیوک دیرچه‌لیش اولدو. م. زهتابی‌نین "ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی" اثری اوزون ایللر سونرا نشر ائدیلدی. بو کیتاب آز بیر زامان ایچریسینده بیر مکتب رولونو اوینایاراق گنجلری تاریخی کئچمیشلری ایله تانیش ائتدی. کیتابلار و قزئتلر میلّی شوعورا تکان وئرمک، میلّی مؤوضولاری جمعیتده عومومی‌لشدیرمکده چوخ اؤنملی رول اوینادی. بوتون بونلارا باخمایاراق، خاتمی‌نین شوعارلاری سیراسیندا یئر آلان آنا دیلینده تحصیل مسله‌سی اؤز حلّینی تاپا بیلمه‌دی و تحصیل ساحه‌سینده فارس میلّیتچیلری‌نین نوفوذو داها دا آرتدی. بونوننلا باغلی اؤلکه‌‌نین حاضیرکی تحصیل ناظیری‌نین موشاویری محمد بطحایی"تسنیم" خبر آژانسینا وئردیگی موصاحیبه‌ده قئید ائدیر کی، خاتمی دؤورونده غئیری-فارس خالقلارین میلّی ادبیاتلاری‌نین مکتبلرده تدریس اولونماسی ایله باغلی آددیملار آتیلدی و مسله ایرانین یوکسک تحصیل شوراسیندا (شورای عالی آموزش) گوندمه گتیریلدی. بونون اوزرینده ایشله‌نیلمه‌سی، قانونی چرچیوه‌لری‌نین موعینلشدیریلمه‌سی مسله‌سی عومومی مدنیت شوراسینا تاپشیریلدی و سونرا ایسه تامامیله اونودولدو (7).
بو دؤورده تحصیل ناظیرلیگینده ایره‌لی سورولن موختلیف ائکسپئرتلرین تکلیفلری، همچین تحصیل ساحه‌سی مودیرلری‌نین موختلیف بؤلگه‌لر اوچون موختلیف درسلیکلرین یارانماسی‌نین واجیبلیگی باره‌ده‌کی مولاحیظه‌لری سؤز اولاراق قالدی و تطبیق اولونمادی.
او دؤورده حاکیمیت غئیری-فارس‌دیللی خالقلارین طلبلرینی و فیکیرلرینی (خوصوصیله آنا دیلینده تحصیلی و 15. مادّه‌نین تطبیقی ایله باغلی) اؤیرنمک اوچون اونلارین اؤنده گلن ضیالیلاری ایله موختلیف ایجلاسلار کئچیردی. بونا میثال اولاراق، ایرانین داخیلی ایشلر ناظیرلیگی ایله پلانلاشدیرما و بودجه تشکیلاتی‌نین (سازمان برنامه و بودجه) غئیری-فارس‌دیللی خالقلارین ضیالیلاری و تمثیلچیلری ایله کئچیردیگی ایجلاسلاری گؤسترمک اولار. ایرانین پلانلاشدیرما و بودجه تشکیلاتی‌نین موعاوینی همین ایجلاسدا اؤلکه‌‌نین اینکیشافی‌نین غئیری-فارس خالقلارین ایشتیراکی اولمادان مومکونسوز اولدوغونو قئید ائتمیشدی (18).
آنالوژی کاراکتئرلی ایجلاس مجلیسده ده کئچیریلدی. عرب فعاللاریندان اولان یازیچی و ژورنالیست یوسف عزیزی بنی طرف جومهور رئیسی خاتمی‌نین قارداشی محمد رضا خاتمی‌نین رهبرلیک ائتدیگی ایران ایسلام مجلیسی‌نین تدقیقات مرکزینده ده 15. مادّه‌نین ایجراسی ایله باغلی اؤنملی بیر ایجلاس کئچیریلدیگینی یازیر. آنجاق او، ایصلاحاتچیلارین تابع اولدوقلاری گوج مرکزلری‌نین تضییقی قارشیسیندا بو مادّه‌نی حیاتا کئچیرمکده باجاریقسیز اولدوقلارینی دا قئید ائدیر (18).
خاتمی و ایصلاحاتچیلارین 8 ایللیک حاکیمیتی دؤورونده میلّتلرین حوقوقونو تأمین ائتمه ساحه‌سینده کونکرئت بیر آددیم آتیلماسا دا، بو دؤورده یارانمیش شراییط نتیجه‌سینده میلّی شوعورون دیرچلیشینده موعین ایره‌لیله‌ییش اولموشدور. اونا گؤره ده خاتمی دؤوروندن سونراکی مرحله ده جومهور رئیسی سئچکیلرینده ایشتیراک ائدن آدایلار غئیری-فارس خالقلارین حوقوقلاری ایله باغلی مسله‌لره جیدی یاناشمالی اولموشلار. بئله کی، 2009-جو ایل جومهور رئیسی سئچکیلرینده ایلک دفعه اولاراق جومهور رئیسلیگینه آدایلاردان بعضیسی غئیری-فارس خالقلارین حوقوقلاری ایله باغلی یازیلی پروقرام وئردیلر. مهدی کروبی " احیای حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی " ("میلّی و دینی آزلیقلارین حوقوقلاری‌نین برپاسی") آدی آلتیندا سئچکی بیاننامه‌سی وئردی و ایراندا غئیری-فارس خالقلارین حوقوقلارینی، او جومله‌دن تحصیلله باغلی 15. ماده‌نین ایجراسینی تأمین ائده‌جگینی وورغولادی (4).
دیگر آدای میر حسین موسوی ده ایران میلّتلری ایله باغلی 12 مادّه‌لیک بیاننامه‌سینده 15. ماده‌نین ایجراسینا یئر وئره‌رک، غئیری-فارس خالقلارا قارشی آیری-سئچکیلیگین اورتادان قالدیریلماسی، اونلارین حوقوقلاری‌نین آنایاسا چرچیوه‌سینده تأمین اولونماسینی قئید ائدیردی (5).
ایکینجی دفعه جومهور رئیسلیگینه آدای اولان محمود احمدی نژاد آنایاساداکی 15. مادّه‌نی 30 ایلدن سونرا تطبیق ائتدیگینی سئچکی قاباغی تشویقات ماتئریاللاریندا اعلان ائدیردی. او، عالی مدنی اینقیلاب شوراسی‌نین (شورای عالی انقلاب فرهنگی) بیلیم یوردلاریندا غئیری-فارس خالقلارین دیل و ادبیاتی درسی‌نین سئچمه درس اولاراق تدریسی حاقدا قرارینی اؤزونون آدینا چیخماقلا، 15. مادّه ایله باغلی موباحیثه‌لره اؤز خئیرینه سون قویماق ایسته‌ییردی (10).
حاضیردا ایرانداکی تحصیل سیستئمی حاکیم فارس میلّتچیلیگینه خیدمت ائدیر. اونون اساس هدفلریندن بیری، بلکه ده ان باشلیجاسی غئیری-فارس میلّتلرین اؤولادلارینی آسیمیلاسیون ائدیب فارسلاشدیرماقدیر. بیر مقاله‌ده دئییلدیگی کیمی، "ایران سیاستچیلری "واحید دیللی" ،"واحید میلّتلی" شووینیست دوشونجه‌یه سؤیکنن بیرمیلّتلی اؤلکه قورماغا سعی گؤستریرلر. بو ایسه او دئمکدیر کی، ایرانلی حساب اولونمالاری اوچون آذری دیللی (تورک دیللی – ر.ش) اهالی مدنی اؤزونودرکی‌نین بیر حیصه‌سیندن ایمتیناع ائتمه‌لیدیر. ایرانداکی مدنیتلرین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌نین آذری (تورک – ر.ش) و کوردلرین پایینا دوشمه‌سینه باخمایاراق، بو دیللرین ایستیفاده‌سینه چوخ آز ایجازه وئریلیر... " (17).
6.جی صینیف شاگیردلری اوچون یازیلمیش (2012) و یئنی درس ایلیندن مکتبلرده تدریس اولونان "فارس دیلی" درسلیگینی ایسه غئیری-فارس‌دیللی خالقلارا، او جومله‌دن آذربایجانلیلارا قارشی یؤنلدیلمیش آسیمیلاسیون سیاستی جهدی‌نین بیر نومونه‌سی کیمی گؤسترمک اولار. درسلیگین 26-جی صحیفه سینده غلامعلی حداد عادل‌ین شعری وئریلیب. شعرده فارس دیلینی ایران اراضیسینده یاشایان بوتون خالقلارین آنا دیلی سایان شاعیر گؤستریر کی، بابالاریمیزدان بیزه میراث قالمیش فارس دیلی ایله هر بیر شاگیرد فخر ائتمه‌لیدیر. همین شعرین سطری ترجومه‌سی بئله‌دیر:
ای زبان فارسی، ای درّ دریای دَری / ای تو میراث نیاکان، ای زبان مادری
در تو پیدا فَرّ ما، فرهنگ ما، آیین ما / از تو برپا، رایتِ دانایی و دانشوری
کابل و تهران و تبریز و بخارا و خُجند / جمله، ملک توست تا بلخ و نشابور و هری
جاودان زی،ای زبان دانش و فرزانگی / تا به گیتی، نور بخشد آفتاب خاوری
فارسی را پاس می‌داریم، زیرا گفته‌اند / قدر زر، زرگر شناسد، قدر گوهر گوهری
ای فارس دیلی، ای دری دنیزی‌نین اینجیسی،
سن ای بابالارین میراثی، ای آنا دیلی،
سنده گؤرونور مدنیتیمیز، عنعنه میز، عظمتیمیز،
سنه گؤره آیاق اوسته‌دیر بیلیک و دوشونجه بایراغیمیز.
کابول، تهران، تبریز، بوخارا،خوجند
هامیسی سنین مولکوندور تا بلخ، نیشاپور، هری‌یه‌دک.
ابدی یاشا، ای علم و عالی‌جنابلیق دیلی،
شرق گونشی کایناتدا ایشیق وئردیکجه فارسجانی قورویاجاغیز،
چونکی دئییبلر زر قدرینی زرگر بیلر،
گؤوهرین (قدرینی) صراف (13).
درسلیکله باغلی بیر چوخ گونئی آذربایجانلی میلّی فعاللار اؤز موناسیبتلرینی سوسیال شبکه‌ده بیلدیردیلر. مثلاّ، مرتضی مجدفرین درسلیکله باغلی فارسچیلیغی گنج نسلین بئینینه یئریدنلره جاواب اولاراق یازدیغی مقاله‌ده دئییلیر کی، بو شعر بیزیم تحصیل سیستئمیمیز اوچون موناسیب دئییل. فارس دیلی اؤلکه‌میزده‌کی جمعیتین بیر حیصه‌سی‌نین آنا دیلیدیر و بؤیوک ایرانیمیزین بیر چوخ حیصه‌سینده یاشایانلارین آنا دیلی فارسجا دئییل. مؤحترم شاعیر رسمی دیلله آنا دیلی آراسینداکی فرقی باشا دوشمه‌لی ایدی (13). اونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی، گونئی آذربایجانلیلارین اعتیراضینا جاواب اولاراق، بو شعر نؤوبتی درس ایلینده کیتابین ایچیندن گؤتورولوب، جیلدین آرخاسیندا وئریلدی. عئینی زاماندا تبریز سؤزونون یئر آلدیغی بئیت شعردن چیخاریلدی (23).
حاکیمیت تکجه گونئی آذربایجانلیلارین دئییل، دیگر غئیری-فارس خالقلارین میلّی و مدنی حاقلارینی هئچ آنایاسادا یازیلان کیمی ده تانیمیر. غئیری-فارس میلّتلرین حوقوق و طلبلرینه دوغرو موثبت یؤنونده آددیم آتماق عوضینه، فارس شووینیست سیاستی اساسیندا اؤلکه‌ده‌کی دیگر میلّتلرین و میلّی آزلیقلارین آسیمیلاسیون ائدیلمه‌سینه داها چوخ رواج وئریر. بونو مکتبلرده تدریس ائدیلن درس وسایتلریندن توتموش، بوتون اینفورماسیا واسیطه‌لرینده‌کی آردیجیل جهدلردن ده گؤرمک اولور. اصلینده فارس شووینیزمینی حاکیم ایدئولوژی کیمی اؤلکه‌ده یایانلار باشا دوشمورلر کی، میلّتلرین میلّی وارلیقلارینی اینکار ائتمک ساحه‌سینده آتیلان هر بیر آددیم اؤلکه‌‌نین بیرلیک و برابرلیگینی تهلوکه آلتینا آلیر، میلّی موناسیبتلرده گرگینلیگی آرتیریر. بین الخالق موستویده ایرانی "خالقلار حبسخاناسی" ،اینسان حوقوقلارینا قارشی چیخان بیر اؤلکه کیمی تانیتدیریر. بو مسله آذربایجانلی طلبه‌لرین ایرانین دینی رهبری آیت‌الله خامنه‌ای‌یه یازدیغی مکتوبدا دا سسلندیریلمیشدیر: "آرتیق ایران ایسلام جومهوریتی‌نین آنایاساسی‌نی ایجرا ائتمکله ایکی دیللی مکتبلرین یارانما زامانی چاتمیشدیر. بو مسله بیزی آییرمایاجاق، چونکی بیز هامیمیز فارسجایلا دئییل، موسلمانلیق و ایرانلیلیقلا بیر-بیریمیزه باغلی‌ییق. اگر ایرانلیلارین یئرلی دیللری مسله‌سی، فرقلی مدنیتلری و باشقا ایستکلری کؤلگه‌ده قویولسا، اؤلکه گله‌جکده اونون آجی نتیجه‌لرینی یاشایاجاق ( ژوئن 1994)" (19).
گونئی آذربایجانلیلارین اؤز آنا دیللرینده تحصیل حوقوقوندان محروم اولمالاری بیرلشمیش میلّتلر تشکیلاتی-نین ایراندا اینسان حاقلاری اوزره خوصوصی حساباتچیسی احمد شاهد طرفیندن ده وورغولانیب. خوصوصی حساباتچی قئید ائدیر کی، ایراندا آذربایجان تورکجه‌سینده مکتب یوخدور و بونون نتیجه‌سی اولاراق، ایران آذربایجانلیلاری آراسیندا ساوادسیزلیق جیدی پروبلئمه چئوریلیب. عالی تحصیل سویه‌سینه گؤره فارسلارلا غئیری-فارسلار آراسیندا درین اوچوروم مؤوجوددور (22).
2013.جو ایلین ژوئن آییندا ایراندا کئچیریلمیش جومهور رئیسی سئچکیلری عرفه سینده غئیری-فارس‌دیللی خالقلارین آنا دیلینده تحصیل مسله‌سی ایله باغلی جومهور رئیسلیگینه آدایلار طرفیندن موختلیف فیکیرلر سسلندی. سئچکی قاباغی تبلیغات و تشویقات موباریزه‌سی زامانی جومهور رئیسلیگینه آدایلار بیری، حاضیردا ایران مجلیسنده میلّت وکیلی و عئینی زاماندا فارس دیلی فرهنگستانی‌نین صدری غ. حداد عادل غئیری-فارس خالقلارین آنا دیلینده تحصیل طلبینی اجنبیلرین طلبی کیمی قئید ائده‌رک (11)، "ائوینیزده آنالارینیزلا تورکجه دانیشیرسینیز، بسینیزدیر" (12) شکلینده مسله‌یه موناسیبتینی بیلدیرمیشدیر.
حاضیرکی ایران جومهور رئیسی حسن روحانی ده تبلیغات و تشویقات مودّتینده ایراندا غئیری-فارس خالقلارین آنا دیلینده تحصیل حوقوقو مسله‌سینی وورغولامیشدی. او، 20 ژوئن‌ده‌کی چیخیشیندا 3، 15، 19 و 22-جی مادّه‌لرله ایران آنایاساسی‌‌نین دیگر مادّه‌لری آراسیندا فرق گؤرمه‌دیگینی قئید ائتمیشدی (21).
ایران تحصیل ناظیری علی اصغر فانی "جماران" خبر پورتالینا وئردیگی موصاحیبه‌ده قئید ائدیر کی، غئیری-فارس خالقلارین دیللری‌نین مکتبلرده تدریس اولونماسی ایران تحصیل ناظیرلیگی‌نین اؤنجه‌لیکلری آراسیندادیر: "ایران آنایاساسی‌‌نین 15. مادّه‌سی‌نین تطبیق ائدیلمه‌سی واختی گلیب چاتمیشدیر". آنجاق تحصیل ناظیری‌نین موشاویری محمد بطحایی "تسنیم"ه وئردیگی موصاحیبه‌ده مسله‌یه فرقلی یاناشاراق، علی اصغر فا‌نی‌نین سؤزلرینه بئله آچیقلیق گتیریر کی، تدریس فارس دیلینده اولاجاق. آنجاق مثلا، کورد بؤلگه‌لرینده کورد ادبیاتی درسینی علاوه درس کیمی ( "فوق برنامه" سؤزونو ایشله‌دیر کی، پلاندان خاریج دئمکدیر. بلکه ده بونون سئچمه‌لی درس اولدوغونو، عومومی اولمادیغینی دئمک ایسته‌ییر. – ر.ش.) کئچمک اولار کی، اونون اوچون ده، البته، لازیم اولان قانونلار گرک قبول اولونسون (7).
نوامبر آییندا شرقی آذربایجان والیلیگینه سئچیلن اسماعیل جبارزاده تورک دیلی قورومو یارادیلماسی‌نین واجیبلیگی و اهمیتینی وورغولایاراق، آذربایجان دیلی و ادبیاتی موتخصیصلریندن بو ساحه‌ده کؤمک ایسته‌دیگینی قئید ائتمیشدیر (1).
میلّی موناسیبتلری دئموکراتیک اساسدا نیظاما سالماقدا هئچ بیر تشبّوث گؤسترمه‌ینلره جاواب اولاراق بعضی میلّی معاریفچیلر آرتیق آنا دیلینده غئیری-رسمی تحصیلی حیاتا کئچیرمگین ضروری‌لیگینی قئید ائدیرلر و بونون اوچون موختلیف پروقراملار اوزرینده دوشونورلر. گونئیلی اوشاقلار اوچون اومید نیایش‌ین رهبرلیگی ایله ایلک دفعه اولاراق ترتیب ائدیلمیش آنا دیلینده الیفبا پروقرامینی غئیری-رسمی تحصیل ساحه‌سینده آتیلان ایلک آددیم کیمی قییمتلندیرمک اولار. 2013-جو ایلین فئوریه آییندا "آنا دیلی" گونو موناسیبتیله یاییلان بو پروقرام آنا دیلینده ساوادلانمانی، یازیب-اوخوماغی بیلگی‌سایار واسیطه‌سیله تأمین ائتمک اوچون حاضیرلانیب (15).
نتیجه
آرتیق ایران چوخ میلّتلی اؤلکه اولاراق بورادا یاشایان بوتون خالقلارین میلّی-مدنی حاقلارینی تانییان بیر تحصیل سیستئمی یاراتماق مسله‌سینی دیقّته آلمالیدیر.اؤلکه‌ده‌کی بوتون غئیری-فارس اوشاقلارین آنا دیللرینده تحصیل آلماسی، اؤلکه‌لری‌نین تاریخی، جوغرافیاسی، ادبیاتی، مدنیتی، بیر سؤزله، میلّی-معنوی ثروتلری‌نین اوبژئکتیو شکیلده تدریس اولونماسی ایران اوچون تهدید کیمی گؤرولمه‌ملیدیر. آنا دیلینده یازیلان درسلیکلر او دیلین فونئتیک، لئکسیک و قراماتیک قورولوشونا اویغون اولاراق دوزگون، علمی اساسدا ترتیب ائدیلمه‌لی و بو ایشه دیلی بیلن موتخصیصلر جلب اولونمالیدیر.
موختلیف تدبیرلرده، او جومله‌دن فوتبال مئیدانچالاریندا، بابک قالاسینا یوروشده، زلزله زوناسینداکی چادیر شهرجیگیندع، "آنا دیلی " گونونده "آنا دیلیم اؤلن دئییل، فارس دیلینه چؤنن دئییل" ،"تورک دیلینده مدرس، اولمالیدیر هر کسه" شکلینده سسلندیریلن شوعارلار گونئی آذربایجانلیلارین میلّی حوقوقلاری‌نین، ایلک نؤوبه‌ده ایسه آنا دیلی‌نین فونکسیاسی‌نین برپا اولونماسی و اینکیشافی یولوندا آپاردیقلاری میلّی موباریزه‌نی عکس ائتدیریر.
اینانیریق کی، حاضیرکی حؤکومت وئردیگی وعدلری حیاتا کئچیره‌جک. چونکی تدریسین آنا دیلینده آپاریلماسی و دیل مسله‌سی ائله بیر مسله‌دیر کی، او، عدالتله، میلّتین ایستکلری ایله اؤز حلینی تاپمایانا قدر ایرانین سوسیال-سیاسی حیاتی اوچون چوخ جیدی بیر مسله اولاراق قالاجاق، زامان، تاریخی شراییط ایمکان وئرن کیمی باش قالدیراراق گوندمه گله‌جکدیر.
کؤچورن:عباس ائلچین
قایناقلار
- Azerbaijani language academy to be established in Iran -
http://en.trend.az/regions/iran/2208409.html
- Bayramzadə, Səməd. İran hakim dairələrinin Cənubi Azərbaycan maarif və mədəniyyət sahəsindəki siyasəti (1947-1978-ci illər). //Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri (toplu), “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1989.
- Əzizi Yusif Bənitorof. 1-ci dayanacaq: Evin türməsi - www.sharvand.com
- Əzizi Yusif Bənitorof. Mohr-e bərcəste-ye qoumiyyətha bər entexabat-e reyasət-e comhuri- ye İran - http://www.achiq.org/olaylar14/64%20xeber.htm
- Bəyaniyye-ye Mohəndes Mir Hoseyn Musəvi dər mored-e əqvam-e İrani montəşer şod - http://www.sharnews.com/cms/?p=3398
- Cavadi Abbas. Həqiqət-e nejad-e mərdom-e Azərbaycan - http://www.cheshmandaz.org., 23.01.2013
- Coziyyat-e nəhve-ye tədris-e ədəbiyyat-e qovmiyyətha dər mədares - http://www.tasnimnews.com/Home/Single/167876
- Dostəliyev Saleh. İran İslam Respublikası (Məlumat kitabı), “Bakı çap evi” nəşriyyatı, Bakı, 2010.
- Əhmədi Həmid. İranian melli rəy midəhənd, nə qovmi və məhəlli, “Bəhar” qəzeti, 13 tir, 1392.
- Əsl-e XV qanun-e əsasi və mosadere-ye mosəvvəbe-ye şura-ye ali-ye enqelab-e fərhəngi be nəfe Əhmədinejad - http://www.kar-online.com/node/638.
- Həddad Adel Q. Həqq-e amuzeş be zəban-e madəri xaste-ye biganegan əst. http://oyannews.com
- Həddad Adel Q. Madəranetan dər xanə ba şoma torki sohbət mikonənd, həmin həd bərayetan kafist - http://oyannews.com
- Məcdfər, Murtəza. Zəban-e rəsmi ya zəbane madəri” - http://mortezamajdfar.blogfa.com
- Nəsibzadə Nəsib. Mustafayev Vidadi. İranda Azərbaycan dili: Dövlət siyasəti və ona qarşı müqavimət //Nəsibzadə, Nəsib. Bütöv Azərbaycan, “Ay-Ulduz” nəşriyyatı, Bakı, 1997.
- Niayeş Ümid. Amuzeş-e qeyre-rəsmi ectenabnapəzirəst - http://oqtay.wordpress.com/
- Niayeş Ümid. Doktor Sədiq və hoviyyət-e Azərbaycan, “Zufa”, Tehran, 1381.
- Rust Val D., İsaxanlı H., Abdullayev Ə., Mədətova M., Qrudskaya İ. Minority education policy in Azerbaijan and Iran /Khazar journal of humanities and social sciences, 2002,Vol.5, №3-4,[3] - http://dspace.khazar.org/jspui/handle/123456789/110?mode=full
- Sərpərəst-e vezarət-e amuzeş və pərvəreş: Tədris-e zəban-e qoumiyyətha dər mədares dər oləviyyət-e mən əst - http//www.dw.de
- Brenda Şaffer. Şeklgiri-ye hoviyyət-e cəmi dər Azərbaycane İran, tərcüməçi: Rəhimli, Aydın - http://www.tribun.com/Tribun%20New/Kitab/IndexKitab.htm
- Tağıyeva, Şövkət. 1978-79-cu illər İran inqilabından sonra Cənubi Azərbaycanda milli hüquqlar uğrunda mübarizə. //Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri (toplu), “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1989.
- Teaching ethnic languages in Iran's schools a priority - acting Minister - http://en.trend.az/regions/scaucasus/azerbaijan/2198380.html
- http://www.milli.az/news/world/144746.html, 14.10.2012
- http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=257857
- http//www.dw.de/dw/article/0"6442102,00.htm/#; http://www.kurdistan-post.eu/biyat/kurdce-artik-irakta-resmen-kamusal-alan-dili
