بختیار واهاب‌زاده یارادیجیلیغیندا آنا دیلیمیزین مؤوقئعیی 
شابی‌زاده ووصال علی اوغلو 
سومقاییت دؤولت اونیوئرسیتئتی

کؤچورن: عباس ائلچین

    دیل همیشه میلّی اؤزونو درک ائتمه باخیمیندان خالقین تاریخینده آپاریجی مؤوقئع توتموشدور. آذربایجان ادبی دیل تاریخینه غییابی سیاحت ائتسک و دؤورون آذربایجان دیلی ایله، موعاصیر آذربایجان دیلی آراسیندا اساسلی فرقلری موشاهیده ائده بیلریک. هله اوزاق کئچمیشدن بو گونه دیل موجاهیدلری‌نین مقصدیؤنلو امگی سایه‌سینده موعاصیر آذربایجان دیلی موکمّل سویییه‌یه چاتمیشدیر. دیل هم ده مخصوص اولدوغو خالقین اینتئللئکتوال سوییّه‌سی‌نین بیلاواسیطه گؤستریجیسیدیر. آذربایجان خالقی دا دونیا‌نین ان قدیم خالقلاریندان بیری اولدوغو اوچون، اؤزو قدر قدیم اولان دیل تئندئنسییاسینا مالیکدیر. بوتون دیللر کیمی آذربایجان دیلی ده ایکی ایستیقامتده یارانیب اینکیشاف ائتدیگی اوچون، بو دیلین تاریخینی ایکی نؤوعه آییرماق لازیمدیر.

1. آذربایجان شیفاهی ادبی دیل تاریخی.
2. آذربایجان یازیلی ادبی دیل تاریخی.

قافقاز اونیوئرسیتئتی تورک دیلی و ادبییّاتی بؤلومو

کؤچورن: عباس ائلچین

کیملیگیمیزی تصدیق ائدن میلّی ثروتیمیز

سردار زئینال

فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو

     منیم اوچون هر بیر سؤز بیر تاریخ، هر سؤز بیر تاریخی حادیثه،بیر یئنیلیک، بیر وارلیق، بیر اونودولماز زاماندیر. دیلیمیزده اؤز ایشلکلیگینی ایتیریب تاریخین آرخیوینه قوشولان سؤزلر اؤزلری ایله برابر ایفاده ائتدیکلری آنلاییشی، مفهومو، تاریخی ده دفن ائدیب بیزدن اوزالاشیرلار. دیلین ایل‌به‌ایل اینکیشاف ائتمه‌سی، یئنی سؤزلر قبول ائدیب موعیّن سؤزلری دیلین آلت قاتینا گؤندرمه‌سی گونون رئال حادیثه‌سی کیمی داوام ائدیب و داوام ائتمکده‌دیر. بیزی احاطه ائدن ایجتیماعی موحیط، موختلیف قوروملارین یارادیلماسی، یئنی ایجتیماعی – سیاسی موناسیبتلر دیلیمیزه اؤزلری ایله برابر یئنی سؤزلر، یئنی تئرمینلر، یئنی ایفاده واسیطه‌لری ده گتیریر. بو گون آذربایجان دیلیندن ایستیفاده ائدنلرین هامیسی‌نین باشا دوشدویو، هامیسی‌نین لئکسیکونونا داخیل اولان ائله سؤزلر واردیر کی، اولا بیلسین کی، همین سؤزلرین بعضیلری قیرخ، اللی ایل بیزدن سونرا گلن نسیللر اوچون تاپماجایا چئوریله‌جک، معناسی آنلاشیلمایان بیر دیل واحیدی اولاجاقدیر. حسن اوغلودان باشلامیش، نسیمی، فوضولی، سئیید عظیم و دیگرلری‌نین اثرلرینده فعال صورتده ایشلنن اصل تورک سؤزلری واردیر کی، بیز بوگون همین سؤزلرین معناسینی آنلاماقدا چتینلیک چکیریک. آذربایجان تورکجه‌سینده یازدیغی اثرلری ایله فخر ائتدیگیمیز بؤیوک اوستاد محمد فوضولی‌نین زمانه‌سی‌نین ان ساده دیلینده یازدیغی غزللرینی تام آنلاماق اوچون بو گون لوغتلرین کؤمگی اولمادان کئچینه بیلمیریک.

آذربایجان جومهورییتینده  میلّی آزلیقلارین تحصیل حوقوقلاری

تورکجه‌نین یابانچی دیللرده‌کی اون مینلرجه کلمه‌سی

دوکتور یوسوف گدیکلی

کؤچورن:عباس ائلچین

    دیل مسله‌سی دارتیشیلیرکن بیر گئرچک هر زامان گؤز آردی ائدیلمیشدیر. بو، تورکجه‌نین باشقا دیللرده اولان اون مینلرجه کلمه‌سی‌نین هیچ عاغیلا داهی گتیریلمه‌مه‌سیدیر. موغولجا، اوردوجا کیمی آرتیق چوخ اوزاقدا قالمیش دیللر ایله فارسجا، ارمنیجه، گورجوجه کیمی اؤن آسییا دیللری، یونانجا، بولغارجا، مقدونیه‌جه، آلبانجا، رومنجه، صئربجه-کرواتجا، مجارجا و حتی روسجا کیمی بالکان، اورتا و قوزئی آوروپا دیللرینده اون مینلرجه تورکجه کلمه واردیر. تورکجه ساده‌جه سؤزلوکلری ائتکیله‌مکله قالمامیش، بوتون بالکان دیللری‌نین مورفولوژی[صرف] و سینتاکسیسینی[نحو] دا ائتکیله‌میشدیر.

Til mas'alası

Abusupyan Aqay 1917 yil

Til mas'alası — сan berip сan alağan ullu bir mas'ala. Din mas'alasından soň, til mas'alasından ullu mas'ala yoq. Til yağından tüz bolğan millet özgelerden har zaman alğa barır. Til yağından bir qıyını yada bir tersligi bolğan millet har zaman artda qalır. Orus paçalıqnı üç-dört ay aldınğı zamanlarında [1]til mas'alasından bahs etmege [2]amalıbız yoq edi. Oruslar bizge amal busa öz tilibizni unutdurup, orus til berejek ediler. Maktaplarda, madrasalarda, cağrapiya yimik, tawarıx yimik dünyanı ilmuların orus til bulan tügül busa oxumağa iznu bermey ediler. Murat — bizin oruslaşdırmaq edi.

کلاسیک ایرث؛ جیغاتای (اؤزبک) ادبییاتی

دوکتور آلماز عولوی

       جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی ایصطیلاحی مونقول ایستیلاسیندان سونرا اورتا آسییادا تشکّول ائتمیش تورک دیللی ادبییاتا، خوصوصن امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونده مئیدانا گلن تورک دیللی ادبیاتا شامیل ائدیلیر. قئید ائدک کی، تورک ادبیاتی تاریخینده‌کی جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی دؤورو بیردن-بیره یارانمامیشدیر. بو ادبیاتین قدیم کؤکلری آوئستاداکی شئعیر و اساطیرلر، اورخان –یئنی‌سئی آبیده‌لرین، تورک-اویغور ادبیاتینا و س. گئدیب چیخیر. ادبیاتشوناسلیقدا ایسه بو دؤور ادبی آبیده‌لری تورک دیللی خالقلارین موشترک ادبییاتی حساب ائدیلیر. جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین یاخین تاریخینه ایسه ایسلامدان سونراکی دؤورده یارانمیش-یوسیف بالاساقونلونون "قوتادقو-بیلیک" ،ماحمود قاشقارلی‌نین "دیوان لغات الترک" و س. اثرلر عاییددیر. عئینی زاماندا اونون یئنی بیر اینکیشاف مرحله‌سینی خارزم – آلتین اوردو تورک ادبیاتی احاطه ائدیر. 17 عصرلیک تاریخه مالیک اولان جیغاتای-تورک ادبیاتی بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین نهنگ بیر قولودور. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، دار معنادا نظرده توتولان جیغاتای ادبیاتی‌نین ایسلامدان سونراکی دؤورونون یئنی بیر صحیفه‌سی اولان خارزم و آلتین اوردو جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی خوراسان و ماوراوننهرده تشکّول تاپمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. بو دؤور شاه و شاهزاده‌لر ساراییندا اساس دیل تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ایدی. امیر تئیمور دؤورونون ایلک بدیعی اثری تاریخی فاکت اولاراق امیرین اؤزونون 1381-جی ایلده اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش اون بیر سطیرلیک «کیتابه‌سی»دیر. همین «کیتاب»نین متنینی آوروپالی تورکولوق ن. ن. پوننئ ترجومه ائتمیشدیر: (کیتابه‌نین باش طرفینده‌کی اوچ سطیر-عرب حرفلری ایله اولان سطیرلر اوخونمامیشدیر) "یئددی یوز. . . . قارا توخماق" (تخمینن قیپچاق) اؤلکه‌سینه قویون ایلی باهاری‌نین اورتا آییندا تورانین سولطانی تیمور بی ایکی یوز مین عسگری ایله آد-سانی اوچون توختامیش خانین اوزرینه هوجوم ائتدی. بو یئره گلیشی تاریخه دوشسون دئیه موحاریبه ائتدی. تانری بونو عدالته یازسین، اینشالللاه. تانری خالقا رحم ائیله‌یه و بیزی دوعا ایله یاد ائده‌لر" (6،ص80-103).

تورکلرین ابدی قایغیسی - آنا دیلی اوغروندا موباریزه

 آنار  رضا

       بوتون تاریخ بویو غربده ده، شرقده ده دؤولت، ایمپئراتورلوق، سلطنت، دین و حتّی خالق آنلاییشلاری اولموشدور. لاکین 18. یوزایللیگین آوروپا معاریفچی - ائنسیکلوپئدیستلرینه قدر ایندیکی معنادا میلّت آنلاییشی یوخ ایدی. هرچند، ان ائرکن تورک متنلرینده بو سؤزه راست گلمه‌سک ده، بو آنلاییشین معناجا آنالوقونو سئزیریک. ان ائرکن تورک متنلری "اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری" آدییلا تانینان رونیک یازیلاریدیر. باهادیر گولتکین‌-ین خاطیره‌سینه حصر اولونان ائپیتافییادا تورک بودونو (خالقی) خاطیرلانیر. بورادا همین سؤز، ظنیمجه، یالنیز "خالق" آنلاییشینی دئییل، همچنین میلّت آنلاییشینی عکس ائدیر. چونکی متنده محض میلّی کئیفییّتلر آچیقلانیر و محض همین کئیفیتلرین ایتیریلمه‌سینه گؤره گیلئی، تأسوف اؤز عکسینی تاپیر.

کودکس کومانیکوس(Codex Cumanicus)

دوچئنت دوکتور ژاله دمیرجی

کؤچورن:عباس ائلچین

     تورک دیلی و کولتور تاریخی باخیمیندان سون درجه اؤنملی اثرلردن بیریسی اولان کودکس کومانیکوس، 9-14. یوز ایللر آراسیندا اورتا آسیانین باتیسیندان باشلایان، قوزئیده اورتا ایدیل بؤلگه‌سینده، گونئیده قیریما، باتیدا تونا قیییلارینا(ساحیل‌لرینه) قدر اوزانان و دشتی قیپچاق (قیپچاق بوزقیری) دئیلن گئنیش جوغرافیادا یاشامیش اولان قیپچاق (کومان) [1] تورکلریندن گونوموزه گله‌بیلمیش تک اثردیر.

     کودکس کومانیکوسون بیلینن تک یازما نوسخه‌سی وئنئدیکده ساینت مارکوس کیتابخانا‌سیندا‌دیر. بو کیتابخانا 830 ایلینده اینجیل یازان مارکوسون ایسکلتی اوزرینه تیکیلمیشدیر.  اثر، فلورانسالی شاعیر پئترارک طرفیندن آنتونیوس وون فیناله‌دن آلینمیش و 1362ده دیگر کیتابلارییلا بیرلیکده وئنئد‌یک جومهورییتینه هدییه ائدیلمیشدیر. بوندان دولایی Codex de Petrarque آدییلا دا آنیلماقدادیر.[2]

     آنونیم بیر اثر اولان کودکس کومانیکوسون کیم اوچون، هانسی سببله توپلاندیغی، قیپچاق تورکجه‌سی ایله یازیلمیش اولان اثرین ندن ایکی دیلده قارشیلیغی اولدوغو و هارادا مئیدانا گتیریلدیگی هله کسین اولاراق بللی دئییلدیر. [3] بونونلا بیرلیکده آراشدیرماچیلارین چوخو، اثرین ایچره‌یگیندن حرکتله، بیر طرفدن یابانچیلارا قیپچاق تورکجه‌سینی اؤیرتمک، دیگر یاندان دا قیپچاقلار آراسیندا خیریستییانلیغی یایماق آماجییلا پراتیک بیر اثر اولاراق حاضیرلاندیغی گؤروشونده‌دیرلر. [4]

قاسپیرالی‌نین تورک دونیاسیندا وئردیگی دیل و کولتور موباریزه‌سی 

پروفئسور دوکتور  مهمت سارای

کؤچورن:عباس ائلچین 

  قاسپیرالی ایسمایل بیگ، یئتیشمه ایللرینده 1874  ده ایلک ایستانبولا گلمیشدی. بیر ایله قدر قالدیغی ایستانبولدا ایسمایل بیگین دیقّتینی چکن ان اؤنملی مسله‌لردن بیری ده تورک دیلی اوزرینده گئدن موناقیشه‌لر ایدی.   تنظیماتلا باشلایان و 1860لی و 1870لی ایللرده عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا اوزون دارتیشمالارا صحنه اولان دیل مسله‌سی قاسپیرالینی سون درجه ائتکیله‌میشدی. ایشده بو سیرالار تانیدیغی  " شمس الدین سامی، احمد میدحت ، محمد امین و نجیب عاصیم بیگلر کیمی عوثمانلی آیدینلاری ایله دوستلوغونو داها دا گلیشدیرمیش و عؤمرونون سونونا قدر ده دوام اائتدیرمیشدیر. بالاخره بیر چوخ کیشی‌نین ده قاتیلاجاغی بو تورک آیدینلارینا گؤره، تورکلرین کولتور ساحه‌سینده اینکیشاف ائده‌بیلمه‌سی اوچون تورکجه‌‌نین میلّی دیل اولاراق موطلقن گلیشدیریلمه‌سی گره‌کیردی. 

  یوخاریدا ذیکر ائدیلن فیکیر آداملاری‌نین گؤروشلرینی بیر- بیر آچیقلامادان اوّل، بورادا، دیل و میلّییت‌چیلیک مسله‌سی‌نین عوثمانلی تورکییه‌سینده نئجه گلیشدیگینی قیساجا ایضاح ائتمکده فایدا واردیر:

عصرلرین، نسیللرین یادیگاری آنا دیلیم! 

سئوینج حسنلی

 " بیر میلّتین مالینی، دؤولتینی و حتّی وطنینی  الیندن آلسان اؤلوب ایتمز، آمّا دیلینی آلسان محو

  اولار و اوندان بیر نیشان قالماز "  

  اوشینسکی 

    آنا دیلی! عصرلردن، نسیللردن بیزه یادیگار قالان، ایللر اؤتسه ده اینسانی عظمتلی بیر قووّه ایله اؤزونه چکن بیر سِحر، بیر افسون! آنا دیلی! آنامیزین بئشیگیمیز باشیندا بیزه لای-لای دئدیگی حزین بیر نغمه ! ننه‌لریمیزین شیرین-شیرین ناغیل دئدیگی حیکمتلی بیر سؤز! 

      بیز دونیایا گؤز آچاندا ایلک کلمه‌لری بو دیلده ائشیتدیک. تانری بیزه ائله گؤزل نعمت باغیشلامیشدیر کی، بو نعمتی اوجا و عزیز توتماق، اونو یاشاتماق هامیمیزین بورجودور. 

      آذربایجان دیلی تورک دیللری آراسیندا سس و معنا اینجه‌لیکلرینه گؤره بوتون دیللردن سئچیلیر. دونیانین گلیب گئتمیشینی گؤرموش بابالاریمیز، ننه‌لریمیز، ائلجه گلیب کئچمه‌میش، گلیب بو دونیانین بو دیلده گؤزللیک، مودریکلیک دونونو بیچمیش، بو دیلده اینسانی، گؤزل اولان هر شئیی دونیانین یاشاری ائتمیشدیر. آزی مین ایللیک تاریخی اولان داغ شلاله‌سی کیمی صاف، بوللور کیمی ترتمیز آنا دیلیمیز خالقیمیزین فولکلورلا یوغرولموش تفکّور سوزگجیندن کئچیب جیلالانمیش و بو گون دونیانین 60 میلیوندان چوخ آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی ثروتینه چئویریلمیشدیر. آنا دیلی هر میلّتین معنوی وارلیغیدیر، اونون قول- قانادیدیر. هئچ بیر مادّی نعمت و ایمکانات آنا دیلینی عوض ائتمه‌یه قادیر دئییل. بیر میلّته مادّی دولانیشیق حوقوقو وئریب، اونون دیلینی الیندن آلماق میلّتی معنوی یوخ ائتمک، اریتمک، تاریخ صحنه‌سیندن ‌سیلیب آتماق دئمکدیر.

  دیلین اینسان و توپلوم حیاتینداکی یئری و اؤنمی

     دیل بیر ایلََتیشیم  آراجیدیر. دویغو، دوشونجه و ایستکلر دیل ایله کؤچورولور. دویغو و دوشونجه‌لرین کؤچورولمه‌سینده سؤزو سؤیله‌ین کیشی قایناق، سؤیله‌نن بیر سؤز (مئساژ، ایلَََتی)، ایلتیلن سؤزو آلان آلیجی و بیر ده ایلتیشیمین ائدیلدیگی ایلتیشیم اورتامی واردیر. بو دوزه‌نه‌یه ایلتیشیم سیستئمی دئیلیر. بو یؤنویله دیل ان ائتکین بیر ایلتیشیم آراجیدیر. 

   هر صنعت دالی‌نین اؤزونو ایفاده ائدیش طرزی فرقلی‌دیر. رسام رنگلرله، موسیقیچی سسلرله، مئعمار آنا ماد‌ه‌سی توپراق و داش اولان مادّه‌لرله صنعتینی یئرینه گتیریر. ادبییّّاتین دا آنا ملزمه‌سی دیلدیر. دیل سایه‌سینده دویغولار، دوشونجه‌لر، سئوینجلر اوزونتولر دیله گتیریلیر. بو باخیمدان دیل اولمادان ادبییّات اولماز؛ دیل ادبییّاتی، ادبییّات دا دیلی بسلر، گلیشدیریر. ادبی اثرلر سایه‌سینده دیل گلیشیر؛ آنلام زنگینلیگی قازانیر و سؤزجوک ساییسی آرتار. بو یؤنویله دیل آلتینا، شاعیر و یازارلار دا بو آلتینی ایشله‌ین قویومجویا(زرگره) بنزه‌دیلیر. حئکایه‌لر، رومانلار، شئعیرلر، تئاتر تورونده‌کی  اثرلر دیل ایله یازیلیر. دیلین دیگر اؤنملی بیر یانی دا اولوسال بیرلیک و برابرلیگی ساغلاماسیدیر. عینی دیلی قونوشان، عینی دویغو دوشونجه و زؤوقلری پایلاشانلار، کدرده و قیوانجدا(ایفتخاردا) بیرلیکده حرکت ائدرلر. 

  گونئی آذربایجانداكی چاغداش ادبیاتا بیر باخیش  

     پروانه محمدلی 

   " ائلیمین، خالقیمین مین نیسگیلی وار، 

   ایللرله تاپدانمیش زنگین دیلی وار " . 

                                                سهند 

      گونئی آذربایجاندا خالقین دیلی، ادبی و معنوی دَیرلری سون 90 ایل ایلین ایچینده دایم گرگینلیكده قالیب باسقیلی بیر حیات یاشادیغیندان یارانان ادبیات داها چوخ دیره‌نیش، اویانیش، آیریلیق، حسرت، اؤزونوتصدیق كیمی مضمونلار داشیییب. 

  زامان-زامان باش قالدیرمیش اولان میللی اویانیش گونئی آذربایجاندا هر شئیدن اول میللی دیلده یازیلمیش اولان ادبیاتدا اؤزونو گؤستریب. تاریخه نظر سالساق گؤره‌ریك كی، مشروطه و خیابانی حركاتلاری‌نین  داوامی اولان و 1945-1946-جی ایللرده قورولان آذربایجان میللی دئموكرات حؤكومتییله یئنی دَیرلر قازانان خالقین میللی ترقیسی هر زامان ادبیاتدا اؤز تاثیرینی قویوب و اونونلا بیر سیرادا اولوب.