+0 بگندیم
من کیمم؟!
عمرفایق نعمان‌زاده
زمانه‌میزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّت‌لرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمه‌مک ان بؤیوک گوناه‌لاردان، سیلینمز لکه‌لردن بیری‌دیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکه‌یه ده بنزه‌میر. بو لکه یامان لکه‌دیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسی‌دیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.
بو گون هم ده کیچیک میلّت‌لرین، خوصوصیله محکوم میلّت‌لرین اؤز وارلیق‌لارینی، اؤز حوقوق‌لارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلی‌دیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامه‌ده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمه‌ییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیده‌لر، طریقت‌لر تیریکیسی‌نین بئینیمیزه وئردیگی سرسم‌لیکله هرلنیب دوروروروز.
بو حال ایله کیم اوچون و ندن اؤترو چالیشاجاغیمیزی دا، طبیعی، ایتیرمیشیک. ایتیرمه‌سک ده بئله بیلینمه‌ین و بیلینمه‌دیگی اوچون ده سئویلمه‌ین بیر میلّت اوچون کیم دلی‌دیرکی، جان یاندیرسین؟
کیم اولورسا اولسون، اینسان بیر نفر، بیر میلّت و یا بیر فیکری-عمل اوغروندا او واخت جان یاندیریر کی، اونا او زامان عاشیق اولور کی، اونو یاخیندان تانیییب اورکدن سئوسین، یوخسا قورو و یالانچی گؤستریش‌لرله آرادا محبت، عشق دئییل، بایاغی دوست‌لوق بئله اولماز.
من ایدیعا ائتمک دئییل،اوجا سسله باغیریرام کی، بیز اؤزوموزو تانیمیریز، بیز اؤز میلّتیمیزین بوش آدینی بئله بیلمه‌ییریز.
نه اولوب، نییه دوداغینی بوزدون؟ گؤرونور،سؤیله‌دیک‌لریمده شکّین وار. چوخ یاخشی، بویور برابر سوروشالیم، کیمدیر او؟
-ماراغالی مشدی علعسگر.
– بو کیم؟
– شاماخیلی عبدالغفار.
– او بیری؟
– او دا ارزوروملو دورسون آغا.
بونلارین بیرینجیسیندن سوروشالیم:
– مشدی، سیز نه جینس و نه میلّتدن‌سینیز؟
– ایرانلی و شیعه مذهبم.
– عبدالغفار آغا، سن؟
– من ده قافقازلی بابی‌یام.
– دورسون آغا، سن بیر آز اوخوموشا بنزییرسن، گرک سویونو، میلّتینی تانییاسان.
– من ده عوثمانلی و سوننی‌یم.
– داها اؤزگه؟
– اؤزگه هئچ!
سیز چوخ دا دئیینیز کی، " سوننی‌لیک، شیعه‌لیک، بابی‌لیق بیر مذهب و عقیده‌دیر " ، جینس و میلّت ایسه باشقادیر.
دونیادا ان کیچیک بیر بؤجگین، ان یاراماز بیر اوتون سویو جینسی بللی‌دیر، بس بو قدر بؤیوک بیر اینسان ییغینجاغی‌نین بیر جینسی یوخمو؟
ایشته بلا دا بوراسی‌دیر کی، هم وار، هم ده یوخدور؟ واردیر: اونون اوچون کی، بیز ده اؤزگه‌لر کیمی اینسانیز. بیر ده طبیعی، بیر میلّت سویوندانیز. یوخدور: چونکی، وارلیغیمیزی بیلمیریک کی، سویوموزو دا بیلک.
گلین بیر ده قونشولاریمیزدان سوروشاق.
– شاکروْ چاپاریدزه، سن نه مذهبدن‌سن؟
– پراووْسلاو (اورتودوکس)
– نه میلّتدن‌سن؟
– گورجو
– دیمیتری،سن؟
– من ده پراووْسلاو مذهبیندنم.
– میلّتین؟
– اوُروُن.
– ایوان،مذهبین؟
– پراووْسلاو.
– میلّتین؟
– روس!
حددین یوخ کی، بیر اوخوموش گورجویه گورجولوگوندن ساوایی اؤزگه بیر آد وئره‌سن، او ساعات اؤزونو آلچاقلاشدیریلمیش حساب ائدر و سندن برک ده اینجییر.
یا بیزده؟ بیزده ایسه لاپ ترسینه‌دیر: سنین ده حددین یوخ کی، سالماسلی بیر تورکون اوغلو تورکه " تورک " دئیه‌سن، او ساعات سندن اوز چئویرر و بلکه ده سنی دوشمن حساب ائدر. بیر ده آخیسقالی بیر آغایا سوروشونوز: او گلن کیمدیر؟
– عجمه بنزه ییر.
– ائیی،دهدوش دیقّت ائت!
– ائله اؤزودور، عجم‌دیر، قیزیلباش‌دیر.
– قوی اولسون، بیراز سؤیله‌ده‌لیم.
– ایشین یوخ، بوراخ دفع اولسون. قیزیلباشدان نه ائشیده‌جکسن کی؟
بیچاره‌نین خبری یوخ کی، قیزیلباش دئیه مسخره‌یه آلدیغی کیمی اؤز سویوندان‌دیر، اؤز میلّت قارداشی‌دیر.
آمریکالی‌لار تبریزه گلیب مکتب‌لر، خسته‌خانالار آچیرلار و بئله‌لیکله شیعه تورکلرینه محبت گؤستریرلر،یاردیم ائدیرلر و یا ائدن کیمی گؤرسنیرلر کی، گله‌جک‌لرده مسلک‌لرینه، تیجارت‌لرینه خیدمت ائله‌سینلر.
لاکین بلایا باخین کی، بیز قافقاز تورکلری اؤز آیاق‌لاری ایله یانیمیزا گلن ایرانلی شیعه تورک قارداشیمیزا یوز چئشید آد قوشوب اوزاقلاشیریق. اوزدن ده اولماسا، آرخادان مین دورلو یامان دئییریک. سؤز باشیندا " آج تات " دئیه ده تحقیر ائدیریز.
تیفلیس گوشه‌لرینده آجلیقدان، آزاردان جان وئرن ایرانلی تورک عمله‌لرینه – ییرقات‌لارینا "پرسیان" گؤزو ایله باخیب کئچیریک، فلاکت‌لرینه سویوق‌قانلی تاماشا ائدیریک.
یا قافقازدا یاشایان ایرانلی شیعه تورکلری؟ اونلار داها غافیل! بونلار بیزدن داها آرتیق اوزاقلاشماق ایسته‌ییرلر: مکتب‌لرینی، مجلیس‌لرینی، حتّا بعضی یئرلرده مسجیدلرینی ده آییریب اؤزلرینه " شیعه-فارس " رنگی وئریرلر، بالاجالارینا، یعنی اؤز تورک اوغول‌لارینا تورکجه‌نی ده اسیرگه‌ییرلر، اوخوتمورلار. شیعه‌لیکله فارس‌لیغی هئچ موناسیبتی اولمایاراق جاهیلانه بیرلشدیرمک اؤز تورکلرینه بالتا وورماق، اؤز سؤزلرینی، اؤز آتا-بابالارینی دانماق ایسته‌ییرلر. یا ایرانین ایچی ایله چؤلو؟ اورالارینی داها سوروشما،کئچ!
چوخ یاخشی کئچک باکی‌یا. بؤیوک "ایسلامیه" مهمانخاناسینا گئدک. گؤیچک و پاک بیر ماسانین (میزین) اطرافیندا اوتوران اوخوموش و دونیادان خبردار، حتا سؤزونده میلّت‌پرور گؤرونن قارداش‌لاریمیزدان سوروشالیم. سوروشالیم کی:
– سوی و میلّتینیز ندیر؟
– الحمدالله موسلمانیق.
– شیعه‌سینیز، یوخسا سوننی؟
– هئچ بیری دئییلیز، تکجه موسلمانیق.
– اؤزگه، داها بیر آدینیز-زادینیز یوخمو؟
– خئیر،خئیر،خئیر!
بیرینجی‌لرله ایکینجی‌لرین جاواب‌لاریندان آنلاشیلیر کی، آرالاریندا خئیلی تفاووت وار. بیرینجی‌لر مذهب و عقیده چئوره‌سیندن چیخمامیش، ایکینجی‌لر ایسه بیر آز ایره‌لی گئدیب دین دایرسینده قالمیش. اگر مندن سوروشولسا، آرالاریندا هئچ بیر تفاووت یوخ. هر ایکیسی ده بیردیر. حتا دئیه بیلرم کی، بیرینجی‌لر داها حقیقی، ایکینجی‌لر ایسه داها خیالی‌دیر.
خیالی‌دیر، چونکی عقیده و مسلک‌لری یوخ ائتمک مومکون دئییل، عقیده ترقّی‌نین یولداشی‌دیر، بونلاری آییرماق ایسه دلی‌لیک‌دیر. حنفی ایله شافعی‌لیگین بیرلشمه‌دیگی بیر یئرده سوننی‌لیک ایله شیعه‌لیگی بیرلشدیرمک خام خیال‌لارین ان خامی‌دیر. نه ضرری وار؟ قوی هر کس اؤز عقیده‌سینه،اؤز ایجتیهادیندا،اؤز ایمانیندا اولسون.
نه وار،ائی اوخوجو! نییه باشینی قاشیدین،نییه اوزونو تورشوتدون؟ سولطان سلیم‌لرین، نادر شاه‌لارین و بیر چوخ ایسلام رجال و عولماسی‌نین چالیشدیقلاری،حتا او اوغوردا جان فدا ائتدیکلری بیر مسلکه توخوندوغومدان اؤترومو مندن اینجیییرسن؟
یوخ، یوخ،اینجیمه. اگر اونلار دین و عقیده‌نین خاصییت‌لرینی، وظیفه‌لرینی، مؤوقع‌لرینی حقّی ایله بیلسیدیلر بوش-بوشونا او قدر چالیشماز و ناحاق یئره ده او قدر قان تؤکولمگه سبب اولمازلاردی. اگر اونلار " دینی-ایسلام "-ین بیر آغاج، عقیده‌لری‌نین ده او آغاجین بیرر بوداق‌لاری اولدوغونو و او آغاجین بؤیومه‌سی اوچون بوداق‌لارین موطلق آیریلماق، گئنیشلنمک احتیاجیندا بولوندوغونو قانیب اونلارا یول و حوریت وئرسه‌ایدیلر، ایسلامیت هئچ واخت بو قدر جیغیریندان چیخماز و او قدر بوغوشوب ازیلمگه، کئچیلمگه ده محل قالمازدی.
ائی قافقازلی تورک، سن چوخدان ایسلام غئیرتینی چکیرسن و بو غئیرتله، حتا اؤز وارلیغینی، اؤز آدینی دا ایتیرمیشدین.
سن ایسلام اوغروندا او قدر چالیشمیش، عقیده قووغالاریندا او قدر ضرر چکمیش، او مرتبه یورولموشسان کی، آخیردا بو گون اونلارین آدلارینی چکمک ایسته‌مه‌ییب تکجه موسلمان اولماق خیالینا دوشموسن.
لاکین عزیزیم، او قدر قورخما! یئنه آلدانما کی، معریفت اولان یئرده عقیده ایختیلافی زحمت دئییل، رحمت‌دیر. ائی تورک، دینی عقیده‌لر قووغاسیندان داها چوخ قورخما! قورخما کی،اونلارین حؤکمو کئچمگه، اونلارین یئرلرینی ایندی سیاستی-معیشت و سیاستی-بشریه عقیده و مسلک‌لری توتماغا باشلاییر.
ائی تورک، سن چوخ دا راحات‌سیز اولما و شکّه ده دوشمه: دینی اولسون، دونیوی اولسون، عقیده‌نی گیزلتمه.
ائی تورک، سنین باشینا چوخ ایشلر گلمیشدیر، چوخ عقیده‌لر دولموشدور. چوخ شئی‌لر بیلمیشسن و بو گون ده چوخ جاهیل دئییلسن! بیر چوخ ادیب‌لرین، موعلیم‌لرین،موهندیس‌لرین، حکیم‌لرین، مکتب‌لرده یوزلرجه طلبه‌لرین وار!
ائی تورک، اولدوقجا چوخ شئی بیلیرسن. سن داها صیرف جاهیل خئییر و شرین قانمایان دئمک اولماز.
سن ائی تورک! زامانین بیر چوخ ایجادلارینی، تزه فیکیرلرینی، حتا مودالارینی دا اؤیرنیرسن، حتا دینی عقیده‌لرین چورومگه اوز توتدوغونو سئزیب دونیوی عقیده‌لره ایمان ائتمگه ده باشلاییرسان.
أوت، چوخ شئی‌لر، فن‌لر بیلمگه چالیشیرسان. بیر چوخ هونرلر ده اؤیرنمیشسن. هاوالارا چیخیب و ییلدیزلارین نه اولدوقلارینی یاخیندان بیلمک، یئرین ایچری‌لرینه گیریب ماهییتینی آنلاماق ایسته‌ییرسن. آنجاق، بیرجه خوصوصدا جاهیلسن. او بارده هئچ بیر زاد بیلمه‌ییرسن. هر شئیی اؤیرنمک ایسته‌دیگین سنه ان لازیملی،سنه ان بیرینجی فرض اولان وظیفه‌دن خبرین یوخ…
نه وار، نییه داریخدین؟ نییه یئنه جان سیخینتیسی‌نین آجیسینی بیغلاریندان، دوداق‌لاریندان آلماغا باشلاییرسان؟
دوغروسو،توتون چکن‌لردن اولسایدیم، بوردا موللالارین صالاواتی کیمی، بیر پاپیروس چکمگی تؤوصیه ائدردیم.
هه، ائی تورک! ایستر داریخ، ایسترسه قاریخ، یاخاندان ال چکن دئییلم. سن هر شئیی اؤیرنمک ایسته‌دیگین حالدا نییه بیرجه زادی – یعنی اؤزونو بیلمک ایسته‌میرسن، نییه اؤز وارلیغیندان، اؤز ووجودوندان، اؤز سوی و نسلیندن خبرین یوخ؟ نییه سنه " کیمسن؟ " دئدیکلری واخت حقیقی جاوابیندا عاجیز قالیرسان؟ نییه ساده‌جه دئیه بیلمیرسن کی،من تورکم. نییه دئیه بیلمیرسن کی، شیعه‌لیکدن، سوننی‌لیکدن، بابی‌لیقدان اوّل سن تورک ایدین. ایندی ده تورکسن و بوندان سونرا دا تورک قالاجاقسان؟
سنین بو تورکلوگونه نه شیعه‌لیک، نه بابی‌لیق، نه ده دینسیزلیک مانع اولا بیلمز.
سن ائی تورک! نه عقیده‌ده، نه مسلکده اولورسان اول، همیشه تورکسن. سن گرک بیلسن کی، دونیادا هله شیعه، سوننی، بابی، شئیخی آدلاری یوخ ایکن سن وار ایدین. ایسلامیت عربستان قوملوق‌لاریندا دوغمادان اوّل بئله سن آلتایین اتک‌لرینده اطرافین گؤزل‌لیگینه تاماشا ائدیب ذؤوق آلیردین. اورادا اوزون سئیر و سیاحت‌لره حاضیرلانیردین.
ائی اؤزوندن خبرسیز تورک! مدنیت اثرلری، نیظام، ایداره و آساییش اوصولو "یاساق" قانون‌لاری هنوز باغداد، شام، پاریس و لندن‌ده یوخ ایکن، سنین یوردوندا وار ایدی.
سن اؤز دادلی دیلینی جیغیریندان چیخاریب بوگونکو آجیناجاق حالا سالان عرب الیفبا و یازیسیندان اوّل سنین گؤیچک الیفبا و یازین وار ایدی.
ائی اؤزونو ایتیریر، اونودور درجده قوناق‌پرورلیک، اؤزگه‌لره حؤرمت گؤسترن تورک، یاخشی یادینا سال کی، سنین روحون، سنین دوشونجه‌ن، سنین وارلیغین هنوز سنین اؤزونده ایکن سن بوگونکو کیمی دیلسیز، یازی‌سیز یعنی میلّی نیشان‌سیز دئییلدین.
ائی ساده اورکلی تورک، دونن،بو گون اؤز وارلیغینی، اؤز مدنیتینی گؤستره بیلیب، ایندی سنه "کؤهنه باربار" گؤزو ایله باخیب بوگونکو مدنیت‌لرین حاقسیزلیق‌لارینا باخیب اینجینمه. سنی لازیم ایله تانیمادیقلارینی بیلیب مأیوس اولما.
یوخ، یوخ سن ده چوخ اینصاف‌سیز بولونما، اؤز-اؤزونو هله تانیمادیغین بیر واختدا چوخ دا اؤزگه‌لردن اینجینمه!
اومید کی، تئز واخت اولور، یوزده دوققوزو هله یئر آلتلاریندا قالیب گیزلنن اسکی مدنی نیشان‌لرین، اسکی اثرلرین یاواش-یاواش دونیا اوزونه چیخار. سن ده اول واخت آرتیق‌لیغی ایله اوزه چیخارسان، گله‌جکده داها گوجلو یاشاماق ایستعدادینی گؤستررسن.
بسدیر، بسدیر، ائی تورک، بیر آز آییل. آییل دا بیر چوخ توز-تورپاق‌لارلا دولان، آغیرلاشان دینی عقیده پرده‌سینی گؤزلری‌نین اوستوندن قالدیر. ال-آیاغینی بیراز ترپت. ووجودونو،وارلیق آغاجینی ساران، کورلایان تیکان‌لاری،سارماشیق‌لاری، یاد آغاجلارین یارپاق‌لارینی، دال‌لارینی قیر، آت، قورتول. ووجودونا آللاهین گونشی، هاواسی دَیسین. باشینی بیر آز یوخاری قالدیر. اؤز وارلیغینی، اؤز ووجودونون قییمتینی بیل.ایندی‌یه قدر یادلار اوچون، اؤزگه وارلیق‌لار و ووجودلار اوچون اؤزونو هلاک ائتمیسن، باری بوندان سونرا آییل، بیر اؤزونه گل، اؤز گونونه چالیش.
ائی تورک، زمانه‌میز اؤزگه زامان‌دیر. اگر بوندان سونرا اؤزوموزو تانیماییب قالیرساق، قورخورام کی، گئج آییلدیغیمیز واخت ساغالیب ییگیتجه یاشاماغا ووجودوموزدا قووّت و طاقت قالمامیش اولا.
ائی تورک، یاخشی بیل کی، بوگونکو محشرین صوری-ایسرافیلی علمه، میلی ایتیحادا دعوت ائدییور! ایندی‌نین سیاسی فلسفه‌سی ترقّی‌نی میلّتچیلیکده گؤرور. زامانین شؤوکت و سخاوت بیناسی میلّتچیلیک بونؤوره‌سی و تملی اوستونده قورولور. عصرین روحو آزاد میلّتچیلیکله بسلنیر، بؤیویور. کئچمیش عصرلرین، کئچمیش سیاسی عقیده‌لرین جیزدیغی جوغرافیا سرحدلرینی ایندیکی اتنوقرافیا یاواش-یاواش پوزور. کئچمیش عصرلرده داشیب اطرافا یاییلان میلّت سئل‌لری یاواش-یاواش کیچیلیب اؤز قایناغینا و یا چوخدان یاتاق ائلدیگی یئرلره چکیلیر. واختیله اؤزگه‌لرین سیخیشدیریلماسی ایله و یا جاهانگیرلیک دلی‌لیگی ایله یئرلریندن فیرلاییب عالمی راحات‌سیز ائدن میلّت اردولارینا ایندی: "هر کس اؤز میلّتی یئرینده" کومانداسی وئریلیر.
بو گون ائییدن-ائیییه قانیرام کی، دینی عقیده‌دن سونرا اینساندا دوغان دونیوی عقیده‌لرین بیرینجیسی میلّت‌پرورلیک عقیده‌سی‌دیر، ایجتیماعی فلسفه‌نین باش، اؤزونو تانیماق فلسفه‌سی‌دیر، میلّتینی بیلمک علمی‌دیر.
میلّت‌پرست‌لیک عقیده‌سی اؤزگه عقیده‌لرین مرحله‌سی، کئچیدی‌دیر.واختا کی، اینسان باطیل و خورافات اسیرلیگیندن قورتولوب اؤزونو، اؤزونون حوقوقونو بیلمگه باشلادی، اوندان موحیط و احتیاجین تأثیریله هر نه قایدایا گیررسه گیرسین. بو حالدا کی، مؤوقعییمیزه، موحیطیتیمیزه، علمیمیزه، احتییاجیمیزا بیزیم ان بیرینجی عقیده‌میز ایسه آزاد میلّت‌پرست‌لیک عقیده‌سی اولمالی‌دیر.
ایندی گلک اصیل مقصده .ائی شیعه، ائی بابی، سوننی تورک قارداش‌لاریم، دیری‌لیگیمیزین میلّی ایتیحاددا اولدوغونو بیلندن سونرا داها روا گؤرمه‌ملی‌ییز کی، میلّتیمیز کوتله‌سینی مئیدانا گتیرن اعضانین بیر قیسمی آنادولونون ایزسیز، داغیدیلمیش، قورخونج بوجاق‌لاریندا یالنیز باشلارینا آج، چیلپاق بوراخیلیب تلف اولالار.
ائی پاک اورکلی تورک، بو میلّتچیلیک زامانیندا هر میلّت اؤز نوفوذونو آرتیرماق، او نوفوذلا اؤز نوفوذ و قودرتینی بؤیوتمک اوچون یوز دورلو تدبیرلر، فداکارلیق‌لار ائدر. اینصاف دئییل کی، بیز حاضیر الیمیزده اولان مینلرجه نوفوذوموزون – هم ده ان گنج و قوی بیر قوووتین – یاردیم‌سیزلیغیندان، بیر لوغما اکمک بولامامازلیق‌لاریندان تلف اولمالارینا اؤزوموز بیله-بیله سبب اولالیم.
ائی اوجا مرحمتلی تورک، سنین کؤهنه مرحمتین، احسانین، نیشان‌لرین – او بؤیوک جامع‌لر، مدرسه‌لر، کؤرپولر، خستخانالار، چشمه‌لر هله سنین اجدادینی حؤرمتله یاد ائتدیریرلر. ایندی سنه نه اولدو کی، میلیون‌لارلا ووجودا گلن اثرلردن دئییل، آجلیقدان، چیلپاق‌لیقدان، " اؤلومدن بئتر " بیر حالا دوشن اؤز قارداشینی قورتارماق مرحمتیندن عاجیز گؤرونورسن. یازیق، یازیق!
"قارداش کؤمگی" درگیسی، مئی 1917.جی ایل
کؤچورن: عباس ائلچین
