ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین موعاصیر وضعیتی 
شاهنیسه طاهر قیزی روستمووا 

   مین ایللردیر بوگونکو ایران اهالیسی‌نین بؤیوک حیصه‌سینی تشکیل ائدن آذربایجانلیلار اینکیشافین بوتون ساحه‌لرینده الده ائتدیکلری اوغورلارلا بو اؤلکه‌‌نین میلّی-مدنی، ایقتیصادی و سیاسی زنگینلیگینی داها دا آرتیرمیش، دؤولتچیلیگینی قورویوب ساخلامیشلار. لاکین اؤزلری‌نین ده اعتیراف ائتدیگی کیمی، اونلار ایران آنایاساسیندا گؤستریلدیگی قدر ده میلّی و مدنی حاقلارینی آلمامیشلار. گونوموزه قدر داوام ائدن ایقتیصادی، سیاسی و مدنی آیری-سئچکیلیک اونلارین بو تمل حاقلار اوغروندا موباریزه‌سینه اساس اولموشدور. خوصوصیله دیل مسله‌سی بو موباریزه‌‌نین اوستون ترکیب حیصه‌سی اولموش و میلّی اؤزونودرکین درینلشمه‌سینده اساس فاکتور کیمی قییمتلندیریلمیشدیر.
"گولوستان" (1813) و "تورکمنچای" (1828) موقاویله‌لریندن سونرا قوزئی و گونئی آذربایجان تاریخی، سیاسی، ایقتیصادی جهتدن اولدوغو کیمی، مدنی جهتدن ده فرقلی اینکیشاف یولو کئچمیشدیر. خوصوصیله دیل مسله‌سینده بو فرق داها قاباریق شکیلده اؤزونو گؤستریر. ایراندا پهلوی‌لرین حاکیمیته گلیشیندن (1925) سونرا آذربایجان دیلینه قویولان قاداغالار، بو دیلده تحصیل سیستمی‌نین اولماماسی و تحصیلین یالنیز بیر دیل - فارس دیلی اساسیندا آپاریلماسی، تورکجه کیتابلارین نشرینه، مطبوعات و تلویزیون فعالیتینه گؤستریلن تضییقلر نتیجه‌سینده بو دیلین فوُنکسیوناللیغی(ایشلَوسل‌لیگی) آزالمیش، ادبی دیل نورمالاری اینکیشاف ائتمه‌میش، ساده‌جه شیفاهی شکیلده، دانیشیق دیلی سویه‌سینده قالمیشدیر. دؤولت طرفیندن محدود سایدا حاضیرلانان رادیو و تلویزیون پروقراملاریندا ایشلنن آذربایجان دیلی ایسه دیلی بیلمه‌ین آپاریجیلار طرفیندن قرامِر باخیمدان پوزولموش حالدا خالقا چاتدیریلیر. تحصیلده گئری قالماماق، ائلجه ده فارس‌دیللی همیاشیدلاری طرفیندن اله سالینماماق اوچون ائوده مجبوراً فارس دیلینده دیندیریلن آذربایجانلی اوشاقلار آنا دیللرینی ان آزیندان آتا-آنالاری‌نین دانیشدیغی سویه‌ده ده بیلمیرلر. نتیجه‌ده خالق آراسیندا فارس دیلی ایله قاریشیق شکیلده ایشلنن آذربایجان تورکجه‌سی فعللری چیخماق شرطیله، دئمک اولار کی، یاد سؤزلردن عیبارتدیر. بو حال کندلرله موقاییسه‌ده بؤیوک شهرلرده یاشایان آذربایجانلیلار، خوصوصیله عالی تحصیللیلر آراسیندا داها چوخ حیس اولونور. 
بو گون آنا دیلی مسله‌سی ایران آذربایجانلیلاری‌نین میلّی طلبلری‌نین فؤوقونده دورسا دا، دیلین ادبی دیل کیمی فورمالاشماسی، رسمی استاتوس قازانماسی اوچون موباریزه آپاریلسا دا، بیر چوخ داخیلی پروبلملر هله ده اؤزونو گؤستریر. ایران ایسلام اینقیلابیندان (1978-1979-جو ایللر) سونرا چیخان کیتاب و درگیلری موعاصیر دؤورده یاییلان اثرلرله، قزئت و درگیلرله موقاییسه ائتسک گؤرریک کی، دیلین اینکیشافی اوغروندا ضیالیلارین آپاردیقلاری موباریزه‌ده گله‌جک اوچون بؤیوک پروبلملر یارادا بیله‌جک ضیدیتلی مؤوقعلر واردیر. اگر کئچمیش ضیالیلار باکیدا چیخان قزئت و درگیلردن دقیق شکیلده دیلی اؤیره‌نیب اؤز یازیلاریندا تطبیق ائدیردیلرسه، یاخود دا درگیلرده (خوصوصیله "وارلیق" ،"یولداش") ادبی نومونه‌لر، قارشیلیقلی سؤزلوکلر وئرمکله یاییردیلارسا، آذربایجان دیلی‌نین تاریخی، اونون تورک دیللری ایچریسینده یئری، لوغت ترکیبی و س. ایله باغلی علمی اثرلر چاپ ائدیردیلرسه، ایندیکی ضیالیلار، خوصوصیله گنج نسیل قوزئی آذربایجاندا ایشلنن حال-حاضیرکی دیلی بَینمیر، اونون فارس و عرب سؤزلریندن عیبارت بیر دیل اولدوغونو قئید ائدیرلر. لاکین اونودورلار کی، گونئیده شیفاهی شکیلده قورونوب ساخلانیلان دیلدن فرقلی قوندارما ادبی دیلین یارادیلماسی ‌نینکی او تای-بو تای آراسیندا ادبی-مدنی علاقه‌نی، او جومله‌دن چوخ واجیب اولان آنلاشیقلی اونسیته ضربه وورار کی، بو دا درین اوچوروم یارادا بیلر. بونو سون دؤورلرین محصولو اولان موختلیف درگیلرین، موعاصیر شعر نومونه‌لری‌نین، ائلجه ده علمی یازیلارین دیلینده گؤرمک مومکوندور. 
 آکادِمیک توفیق حاجی‌یئو 70-80-جی ایللرده گونئی آذربایجا‌نین مطبوعات اورقانلاریندا قوزئی نورماسی‌نین علامتلرینه خئیلی یئر وئریلمه‌سینی قوزئیده ادبی نورما‌نین جیلالیغینی، میلّی‌لیگینی گؤرن موحریرلرین شوعورلو حرکتی‌نین نتیجه‌سی اولاراق قئید ائدیردی (5، 253). اونا گؤره، م.شهریارلا ب.سهندین دیلینده‌کی"قوزئی" تلفّوظو سهندین سووئت آذربایجا‌نینا گئدیب-گلمه‌سی، س.وورغونون، س.روستمین، ر.رضا‌نین، م.راحیمین و باشقالاری‌نین صنعتی ایله تانیشلیغی و بوراداکی ادبی دیل نورماسینا بلدلیلیگی ایله شرطله‌نیر (5، 254). 
حاضیردا گونئی آذربایجانلیلار آنا دیلینده تحصیل، آذربایجان تورکجه‌سی مطبوعاتین آزاد فعالیتی، بیر سؤزله دیلین بوتون ساحه‌لره نوفوذو یؤنونده موباریزه آپارماقلا یاناشی، جنوب ادبی دیلینی فورمالاشدیرماق ایستیقامتینده ده یورولمادان چالیشیرلار. عئینی زاماندا، مکتبه قدر و مکتب یاشلی اوشاقلار آراسیندا دیلین دوزگون شکیلده اؤیره‌نیلمه‌سی و دیل یادداشی‌نین مؤحکملندیریلمه‌سی اوچون موختلیف اوشاق سایتلاری، ویرتوُال(سانال) مکتب، اویون پروقراملاری حاضیرلاییر، دونیا ادبیاتی اینجیلری ایله یاناشی، یئرلی ادبی نومونه‌لرله اوشاقلاری هم ویرتوُال(سانال) عالمده، هم ده چاپ اولونموش شکیلده تانیش ائدیرلر.[ بورادا دا ایکی ایستیقامت گؤرمک مومکوندور. بیر قروپ ضیالیلار بو ایشده شیمال ادبی دیلینی، دیگر قروپ ایسه تورکیه تورکجه‌سی و قدیم تورک سؤزلری، ائلجه ده یئنی لکسیک واحیدلر بازاسیندا فورمالاشدیرماغا چالیشدیقلاری ادبی دیلی اساس گؤتورورلر.]
لاکین ایراندا بو ایشی سیستملی، کوْوْردیناتیو (اوُیوُملو) شکیلده حیاتا کئچیره‌جک واحید بیر قوروم یوخدور. بونا گؤره‌ده آیری-آیری ضیالیلار بو یؤنده موختلیف ایستیقامتده فعالیت گؤستریرلر. گونئی آذربایجاندا آذربایجان ادبی دیلینی فورمالاشدیرماق ایشینده ایلک اؤنجه دیلین عرب-فارس سؤزلریندن تمیزلنمه‌سی، الیفبا، بین الخالق سؤزلره قارشیلیق تمیز تورک سؤزلرینی یاراتماق مسله‌سی اساس گؤتورولور. علمی سؤزلره قارشیلیق تمیز تورک سؤزلری‌نین یارادیلماسینا خوصوصی دیقّت یئتیریلیر: 

Dynamic = دئویملی 
Dynamics = دئویم بیلیم 
Dynamism =دئویملیلیک 
dynamic add  =دئویملی ائکله‌مه 
dynamic address translation = دئویملی یؤنگه چئویرمه 
dynamic allocation = دئویملی بؤلوشدورمه 
dynamic balance = دئویملی دئنگه 
dynamic behavior = دئویملی داورانیش 
dynamic check = دئویملی یوخلاما 
dynamic communication = دئویملی ایله‌تیشیم 
Statistician = ساییتیم 
Statistical = سایتیمچی 
Statistical = ساییتیمسال 
Statistical analysis = ساییتیمسال چؤزومله‌مه و س. (2). 
تورکیه تورکجه‌سینه داها چوخ اوستونلوک وئرن موعاصیر ضیالیلار، عئینی زاماندا قدیم تورک سؤزلرینی دیله گتیرمکله، یئنی لِکسیک واحیدلر (بیلیم یوردو-اونیورسیتِت، کولتورسل-مدنی، چکه-ویرگول، کؤنوت-رِداکته، آغرام-چکی، گؤرگ‌سؤز-ادبیات، اؤتک-تاریخ، بودونجو-جومهوریت، بوگوس-فلسفه، قوراشدیریم-تکنولوژی، توزبیلیم–حوقوق، ارکلت-دؤولت، اوُزلوق-صنعت، اوجقار اوبا-دیاسپورا و س.) یاراتماقلا تمیز تورک دیلینه اساسلانان ادبی دیل فورمالاشدیرماغا چالیشیرلار. ت.حاجی‌یئوین فیکرینه گؤره، بو ایشده سانکی بیر منطیقی سؤیکنه‌جک وار: آنا دیلی فارس دیلی‌نین موحاصیره‌سینده و شووینیست ایران دؤولتی‌نین منگنه‌سینده یاشاییر؛ یئرلی تورکلر (گونئی آذربایجانلیلار) فارس و عرب سؤزلریندن تمیزلنمگی بیر راحاتلیق حساب ائدیرلر. یعنی بو منطیق علمی دیلچیلیک تملی‌ اوستونده یوخ، معنوی، سیاسی راحاتلیق دوشونجه‌سی‌نین اوستونده دورور (5، 254). 
اکثر ضیالیلار آذربایجان جومهوریتینده‌کی ادبی دیلی اؤرنک گؤتورمور و بونا سبب کیمی آذربایجان دیلی‌نین عرب-فارس سؤزلری ایله زنگین اولدوغونو، آلینما سؤزلره اؤز دیلیمیزده قارشیلیق یارادیلمادیغینی اساس گتیریر، عئینی زاماندا آذربایجان جومهوریتینده دیلین آذربایجان دیلی آدلاندیریلماسی مسله‌سینی ده ناراضیلیقلا قارشیلاییرلار. بو مسله‌ده تورکیه جومهوریتینده‌کی ادبی دیلی داها اوغورلو حساب ائدیرلر: "گونئی آذربایجان و ایران تورکلوگو، تورکجه‌‌نین سؤز داغارجیغینا یییه‌لنمه، اؤز تورک سویکؤکونه قاییدیش و دیلیمیزی چاغداشلاشدیرما (موعاصیرلشدیرمه) و یئنی‌جیللشدیرمه (مودرنلشدیرمه) آلانلاریندا (ساحه‌لرینده)، بونلارین ایدی (هئچ) بیرینه ییه (صاحیب) اولمایان آذربایجان بودونجو دئییل، تورکیه جومهوریتی‌نین وارسیل (زنگین) دئنه‌ییملریندن (تجروبه‌لریندن) یارارلانماقدا، اورادا الده ائدیلن قازانیملاری منیمسمکده، اونلاری اؤز دئنه‌ییملری و اؤز قازانیملاری اولاراق گؤرمکده‌دیر. تورکیه‌‌نین گؤرکول و یازیلی دیلی (تورکجه و یئنی تورکجه) و بو اؤلکه‌ده تؤره‌دیلن یئنی دئگیلر (نئوْلوْگیزملر) گونئی ‌یه یئنی کلمه‌لر سونا بیله‌جک چوخ اؤنملی بیر قایناقدیر. بو قایناق اؤزللیکله یئنیجیل بوگوس (فلسفه)، بیلیم، قوراشدیریم (تکنولوژی)، توزبیلیم (حوقوق)، ارکلت (دؤولت)، سویوت قاوراملار و اوزلوق (صنعت) کیمی آلانلاردا اولاغان اوستو دَیرلیدیر" (1).
بو گون تورکجه‌لرین یاخینلاشماسی، تورکلر اوچون اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی تورک دونیاسی‌نین چوخ آکتوال پروبلملریندن بیریدیر. آنجاق بئله، بیر تورکجه‌‌نین کور-کورانه شکیلده یامسیلانماسی مسله‌نین حلی دئییل. گونئیلیلر بونو اورتاق تورک دیلینه دوغرو آددیم کیمی ده قییمتلندیریرلر. آنجاق بو، اورتاق دیل ایدیاسی‌نین گئرچکلشمه‌سی، اورتاق، عومومی اونسیت دیلی‌نین ایشلنمه‌سی دئییل. اولاّ، بو ایش ایکی تورکجه آراسیندا یوخ، تورکجه‌لر آراسیندا عئینی واختدا، گئنیش بیر حرکات کیمی باشلانمالیدیر (مثلاً، تورکیه-آذربایجان-قیرغیزیستان-اؤزبکیستان-تورکمنیستان قارشیلیقلی تلویزیون پروقراملاری‌نین ایشله‌مه‌سی فایدالی عملدیر و کوتلوی اونسیت پروسسینه حاضیرلیق ایشی گؤرور). گونئیلیلرین حرکتی یاریمچیق، هاوادان آسیلی تاثیری باغیشلاییر. اگر بیز تورکیه تورکجه‌سینی اونسیت واسیطه‌سی کیمی سئچیریکسه (البتّه بو تورکجه بو ایشه داها شانسلیدیر)، اونون لکسیکی، قرامری، فونتیکی ایله اؤیرنمک، بیلمک، لازیم اولان یئرده، محض لازیم اولان یئرده باشقا جوغرافیالارین تورکلری ایله اونسیتده ایشلتمک گرکدیر. هر تورکجه اؤز جوغرافیاسیندا، اولدوغو کیمی، تقلیدسیز-فیلانسیز ایشلنمه‌لیدیر. هئچ بیر تورکجه اؤز تاریخیندن (کلاسیک سؤز اوستالاری‌نین، داستانلاری‌نین، بایاتیلاری‌نین دیلیندن ) و اطرافیندان(بو گون دانیشیلان جانلی دیلدن – هر بیر ادبی دیل خالقین جانلی دیلی‌نین اوستونده دورور) تجرید اولونمامالیدیر (5، 257).
دیل ایشاره‌لر سیستمیدیر، سسلردن، سؤزلردن، جومله‌لردن عیبارت بیر سیستمدیر، بو سیستم مین ایللرین تشکیلاتیدیر، اونا توخونماغا ایختییاریمیز یوخدور. البته، موختلیف ایجتیماعی-سیاسی شراییطده، موختلیف الیفبا و ایملالارین ایشلندیگی یئرده، موختلیف دیللرله علاقه‌ده فرقلی دَییشمه‌لر اولمالیدیر. مثلا، قوزئیده "ایشتیراک ائتمک" ،گونئیده "شیرکت ائتمک" ،قوزئیده "مدنیت" ،گونئیده "تمدّون" (5، 257- 258). 
بو گون ایراندا اوستون مدنی مؤوضو اولان آنا دیلی مسله‌سی، تأسوف کی، موختلیف سهو آنلاشیلما نتیجه‌سینده سیاسی مسله‌یه چئوریلمیشدیر. آنا دیلی او قدر تاثیرلی مؤوضودور کی، 14 ژوئن، 2013-جو ایل (24 خورداد 1392-جی ایل) جومهور رئیسی سئچکیلری زامانی آدایلارین سئچکی دارتیشمالاریندا و پروقراملاریندا دا یئر آلدی. حتّی ان موحافیظه‌کار و ان مرکزچی آدایلار بئله بو یاریشلاردا آنا دیلینده تحصیل مسله‌سینه یئر وئردیلر (7، 15). 
ایران ایسلام جومهوریتی‌نین حاضیرکی جومهور رئیسی حسن روحا‌نی‌نین ایستر سئچکی تبلیغاتیندا، ایسترسه ده جومهور رئیسی اولدوقدان سونرا دیگر غئیری-فارس میلتلر کیمی، آذربایجانلیلارا دا آنا دیلینده تحصیلله باغلی وئردیگی وعد (تورک دیل قورومونون یارادیلماسی، تبریز بیلیم یوردوندا آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتی فنی اوزره تدریسه ایجازه وئریلمه‌سی، مکتبلرده آنا دیلی و ادبیاتی‌نین کئچیریلمه‌سی) هله ده تام شکیلده اؤز حلینی تاپماسا دا، آنا دیلی و ادبیاتی‌نین بیلیم یوردوندا تدریسی اوچون ایرا‌نین علم، تدقیقات و تکنولوژی ناظیرلیگی (وزارت علوم و تحقیقات و فناوری) طرفیندن تقدیم اولونموش پروقرام اساسیندا تبریز بیلیم یوردوندا آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتی فنی اوزره تدریسه استارت وئریلمه‌سینی بو یؤنده آتیلمیش ایلک آددیم کیمی قییمتلندیرمک اولار. پروقرامدا آذربایجان دیلی‌نین لکسیکی، سینتاکسیسی، دیالکتولوژیسی، شیفاهی و یازیلی ادبیاتی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی و تدریسین هانسی قایناقلار [پروقرامدا تدریس اوچون ایستیفاده اولوناجاق منبعلر ایچریسینده ایراندا نشر اولونان علمی ادبیاتلا یاناشی،آذربایجان جومهوریتی و تورکیه علمی ادبیاتینا دا یئر وئریلمیشدیر.] اساسیندا آپاریلماسی گؤستریلمیشدیر (8). بو پروقرام و عومومی‌لیکده آنا دیلی‌نین تدریسی مسله‌سی ایستر ایرا‌نین داخیلینده، ایسترسه ده خاریجده یاشایان فارس میلّیتچیلری‌نین کسکین ناراضیلیغینا سبب اولموش، بیر چوخ مطبوع اورقاندا تنقید اولونموشدور. "شرق" قزئتینده قدیم تورک یازیلی آبیده‌سی اورخون-یئنی‌سئی‌ین دیلی موغولجا آدلاندیریلیر، پروقرامدا تورک خالقلارینا مخصوص قدیم متنلره یئر وئریلمه‌سی کسکین شکیلده تنقید ائدیلیر: "موغولجا اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری و اَیریم-اویروم قازاخ، قیرغیز، اویغور متنلریندن حاضیرلانان بو پلان آذربایجان دیلی و ادبیاتیندان باشقا هر شئیه اوخشاییر. بو مِتودلا دا ایراندا حاضیردا دانیشیلان آذربایجان دیلینی تورکیه و آذربایجان جومهوریتی‌نین ادبی دیلی ایله عوض ائتمک ایسته‌ییرلر... بو یانلیش باخیشدا آذربایجان خالقی‌نین دیلی‌نین تورک، موغول، تیت و اورال-آلتای دیل قروپو ایله تاریخی علاقه‌ده اولدوغو گؤستریلیر، اونون ادبیات تاریخی موغولجا اورخان-یئنی‌سئی کتیبه‌لری، اویغور، قیرغیز، قازاخ متنلریندن باشلاییر و یاخین دؤورده قافقاز، تورکیه، تاتاریستاندا تا‌نینمایان یازیچیلارین تا‌نینمایان اثرلرینه‌دک اوزانیر" (10). باشقا بیر یازیدا ایسه آذربایجان دیلی‌نین اصلینده قدیم ایران دیلی اولدوغو، گونئی آذربایجانلیلارین بوگونکو دانیشیق دیلی‌نین تورک دیللریندن فرقلندیگی و تورک منشألی سؤزلرین بو دیلین یالنیز 30 فایزینی تشکیل ائتدیگی قئید ائدیلیر (6).
اونو دا قئید ائدک کی، ایرا‌نین علم، تدقیقات و تکنولوژی ناظیرلیگی طرفیندن حاضیرلانمیش بو پروقرام 2003-جو ایلده (1382-جی ایل)، یعنی خاتمی‌نین جومهور رئیس‌لیگی دؤورونده آدی چکیلن قوروم طرفیندن تصدیقلنسه ده، حیاتا کئچیریلمه‌میشدیر. 
2016.جی ایل اوکتبر آیی‌نین بیریندن (1395-جی ایل مهر آیی‌نین 10-او) تبریز بیلیم یوردوندا تورک دیلی و ادبیاتی اوزره باشلانیلان درسلرین تبریز لهجه‌سی اساسیندا آپاریلماسینا قرار وئریلمیشدیر . بئله بیر قرارین وئریلمه سبینی تبریز بیلیم یوردونون‌ ادبیات فاکولته‌سی‌نین تورک دیلی و ادبیاتی کافدراسی‌نین مودیری احمد فرشبافیان بو شکیلده ایضاح ائدیر: "حاضیردا جمعیت آراسیندا آذربایجان دیلی‌نین آرادان گئتمه‌سی ایله باغلی فورمالاشان و تشویق اولونان فیکیر یانلیشدیر. آذربایجان دیلی مؤوجودددور، بو خالقین ادبیاتی، مدنیتی یاشاییر. مقصد دیله علمی شکیل وئرمکدیر. خالقین دانیشدیغی بو دیل هر جهتدن سیستملیدیر و دیلین تدریسی اوچون شهریارین، فضولی‌نین لهجه‌سی اولان تبریز لهجه‌سی اساس گؤتوروله‌جکدیر" (4). 
لاکین نظره آلینمالیدیر کی، ادبی دیل شیفاهی دیلدن فرقلی اولاراق موختلیف لهجه‌لر اساسیندا فورمالاشیر و دیلین بوتون قراماتیک قایدا-قانونلارینا تابع اولاراق اونون دوزگون شکیلده اؤیره‌نیلمه‌سینه ایمکان یارادیر. بیر دیلین بیر لهجه اساسیندا اؤیره‌نیلمه‌سی قراری هئچ ده دیله علمی شکیل قازاندیرمیر، عکسینه بو دیلین ادبی نورمالاری‌نین پوزولماسینا، عئینی زاماندا دیلین شیفاهی شکیلده ساخلانیلمیش قورولوشونون بئله پوزولماسینا گتیریب چیخارا بیلر. دیگر بیر مسله اودور کی، "تبریز لهجه‌سی" دئدیکده خالقین لایلا، بایاتی دیلی، یوخسا فارس دیلی‌نین قرامری اساسیندا فورمالاشمیش، فعللری چیخماق شرطیله داها چوخ فارس سؤزلریندن عیبارت اولان و خالقا رادیو و تلویزیوندا بو شکیلده تقدیم اولونان دیل نظرده توتولور (حاضیردا یالنیز تبریز لهجه‌سی دئییل،دیگر جنوب لهجه‌لری ده فارس دیلی‌نین جیدی تاثیری آلتیندادیر). ایرانلی یازار حسن راشدی آذربایجان ادبی دیلی‌نین بیر لهجه اساسیندا فورمالاشماسی فیکری‌نین یانلیش اولدوغونو آشاغیداکی کیمی اساسلاندیریر:"آذربایجان یازی دیلی بو دیلین دانیشیلدیغی هانسیسا بیر شهر و کنده مخصوص دیل و لهجه دئییل، آذربایجا‌نین بوتون شهر، کند و محلله‌لری‌نین اورتاق دیلیدیر. باشقا سؤزله، ادبی دیلده یازماق یئرینه بوگونکو تبریز لهجه‌سینی یازی دیلیمیزده ایشلتمک، ایلک نؤوبه‌ده دیلیمیزین قانونلارینا رعایت ائتمه‌مکدیر. مثلاً: "تبریز شهرینده یئرلشن باغلار باغی پارکیندا چای ایچدیم" جومله‌سی عوضینه، "شهرِ تبریزده وار اولان پارکِ باغلار باغیندا چای ایشدیم" جومله‌سینی یازماغا مجبور اولاجاغیق. بئله اولدوغو تقدیرده، اردبیل‌لیلر ده اردبیل شهری‌نین تاریخی کئچمیشی‌نین تبریزدن داها قدیملره عایید اولدوغونو اساس گتیره‌رک، اردبیل لهجه‌سینده یازماغی اوستون توتاجاقلار. زنجان، ساوه و یا همدانلیلار دا ایرا‌نین مرکزینده یئرلشدیکلری،تهران تورکلری ("او پیاز و سیب‌زمینی‌لرین‌ پوستون کنده ائله، بورا گتیر") ایسه پایتاختدا یاشادیقلاری اوچون یازی دیلی اولاراق اؤز لهجه‌لرینی اساس گؤتوره‌جکلر" (9). 
ایراندا عصرلر بویو آذربایجان ادبی دیلی دؤولت طرفیندن موحافیظه اولونماسا دا، یاشامیش، بو دیلده کلاسیک اثرلر یارانمیشدیر. یعنی آذربایجان ادبی دیلینی بو و یا دیگر دؤولت قورومو یاراتمامیشدیر کی، محو ده ائده بیلسین. اونا گؤره ده گونئیده ادبی دیلین هر هانسی شکیلده قاداغان اولونماسی (ان مدنی فورمالاردان ان وولقار فورمالارا قدر) اونون اینکیشافینی آنجاق لنگیده بیلر، دایاندیرا بیلمز (3، 313). 
بو گون ایراندا میلّی-مدنی حاقلار چرچیوه‌سینده دیل مسله‌سی بؤیوک پروبلمه چئوریله‌رک حؤکومتی بو ساحه‌ده کونکرت آددیملار آتماغا مجبور ائده‌جک سویه‌یه چاتمیشدیر. آذربایجان ضیالیلاری‌نین قارشیسیندا دوران اساس وظیفه بو فورصتی لازیمینجا دَیرلندیرمک، فیکیر آیریلیقلارینی کنارا قویاراق، اورتاق مخرجه گله بیلمک و ادبی دیلین یارادیلماسی پروسسینی دوزگون ایستیقامته یؤنلندیرمکدیر. 

کؤچورن: عباس ائلچین

قایناقلار 
1. باهارلی مهران. گونئیین یازیلی-گؤرکول (ادبی) دیلی، "تورکجه"دیر، "آذربایجانجا" دئییلدیر- 
http://media.turuz.com/users/bey-1395/0915-قوزئی_آذربایجانین_آذربایجانجاسی،_گونئی_آذربایجانین_تورکجه‌سی-م.ب

2. بایسان یالاز- https://www.facebook.com/Turkel.Cocuqlari/notes
3. جعفروو نیظامی. سئچیلمیش اثرلری. 1.جیلد، "علم" ،باکی-2007، 347 ص. 
4. فرشبافیان احمد. "تحصیل  رشته‌ی  ادبیات  تورکی آغاز شد" ،"ایرنا" خبر آژانسی www.irna.ir/fa/news/82257708/.
5. حاجی‌یئو توفیق. آذربایجان ادبی دیلی‌نین تاریخی (II حیصه ). عالی مکتبلر اوچون درسلیک، "علم" ،باکی-2012، 392 ص. 
6. همرنگ ناصر. "این زبان مغولی نیست" ،"شرق" قزئتی - http://sharghdaily.ir/News/102391
7. کهنمویی اصغر زارع. " «پایان تک‌زبانی» مجموعه سیزده گفتگوی پژوهشی درباره حق زبان مادری " ،نشر "موغام" ،تبریز-1394، 200 ص.
8. مشخصات کلی برنامه سرفصل دروس دوره‌ی کارشناسی زبان و ادبیات ترکی آذری/ وزارت علوم ،نحقیقات و فناوری  تهران ، 1382، 63 ص. 
9. راشدی حسن. "ادبی دیلده یازمالی‌ییق، یوخسا محلّی لهجه‌ده؟" ،"یوردداش" ،1377، 17 فروردین،   http://yurddash.arzublog.com/post/71022
10. سیف الدینی سالار. "سیاست هویت و کمپین انتخاباتی" ،"شرق قزئتی"- ”- http://sharghdaily.ir/News/101176/سیاست-هویت-و-کمپین-انتخاباتی