​

آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجی‌‌لیغی

سعادت شیخی‌یئوا

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلری‌‌نین دیقّتینی جلب ائد‌رک، نظیره و تخمیس‌لره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی ‌‌نینکی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلوم‌دور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هله‌لیک آزسایلی غزل‌لرین تمثیل ائتمه‌سی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسی‌دیر.

اورتا چاغ قایناق‌لاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی باره‌ده کونکرت بیر معلومات وئریلمه‌ین بو شاعیر داها چوخ نسیمی‌‌نین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچی‌لارین نظرینی جلب ائد‌رک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمه‌لر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچی‌لاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیت‌لری، شعرلری‌‌نین فرقلی‌ و فردی اؤزل‌لیک‌لری تحلیل ائدیلمه‌میشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجی‌‌لیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائد‌ن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجه‌سینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزل‌لردن اوچو آذربایجان تورکجه‌سینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوص‌لر ده چئشیدلی‌دیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.

​

ضیا گؤک‌آلپ‌-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدین‌لارین وظیفه‌لری    

  ملکه متینتاش 

  عوثمانلی‌ و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤک‌آلپ، عوثمانلی‌ ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش  بیر آددیر. عوثمانلی‌‌نین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنه‌سینه بو دؤنمده چیخماسی گؤک‌آلپ‌ین اثرلرینده گره‌ک چؤزوم آختارما‌لاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیل‌لر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده فرقلی آلان‌لاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلم‌لری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یول‌لاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخین‌لیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدین‌ین رادیکال دوشونجه‌لرینه قارشی گؤک‌آلپ اوبژکتیو  و راسیونال چؤزوم‌لر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده چالیشدیغی باشلیق‌لاردان بعضی‌لری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریف‌لری، آیدین‌لارین دؤنمده‌کی  دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیل‌لری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلی‌لاشما فیکرینه یاناشمالاری‌دیر. اؤزل‌لیکله گؤک‌آلپ بو سیاسی مسله‌لری قاپسایان باشلیق‌لار ایچینده، آیدین‌لار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایده‌آلی و باتی‌نی نئجه قبول ائتمه‌میز گرکدیگینی آچیقلایان یازی‌لاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.    

گنج تورک‌لر

ژؤن تورک‌لر: یاشاسین وطن ! یاشاسین میلت ! یاشاسین حورییت !  

گنج تورک‌لر یا ژؤن تورک‌لر، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون سون دؤورونده اورتایا چیخان مشروطیتچی و سولطان 2. عبدالحمید حاکیمیتینه موخالیف اولان گنج و ضیالی نسیله وئریلن آددیر.[۱][۲]

اتیمولوژیسی

  ایلک دفعه ، 1828-جی ایلده چارلز مک فارلین (Charles Mc Farlane) طرفیندن دؤورون گنج عوثمانلی نسلینی نظرده توتاراق ایشله دیلمیشدیر.[3] داها سونرا 1855-جی ایلده، اوبیجئنی 2.محمود دؤورو رفورم حرکاتینا قاتیلان دؤولت مأمور‌لارینی، هم ده 1. عبدالمجید دؤورونون غربلی‌لشمه طرفداری تنظیمات‌چیلارینی ایفاده ائتمک اوچون  " jevene turqvie de Mahmut "  و " jevene Turqvie d’Abdul Medjid " ایفاده ‌لریندن ایستیفاده ائتمیشدیر. بو ترمین‌لری قاورام او‌لاراق ایلک ایستیفاده ائدن Hippolyte Kastille اولموشدور.[۳]گنج تورک‌لر آنلاییشی یئنی بیر آنلاییش دئییلدیر. بو آنلاییش‌لاردان داها چوخ اوروپادا یارانان، حؤکومته موخالیف شخص‌لرین یاراتدیق‌لاری پارتیا‌لارین بیر بنزری کیمی گؤرونمک اولدوغو اوچون ایستیفاده اولونموشدور. آلماندا گنج آلمان‌لار آخیمی (بوندان علاوه  بو آخیم هم ده ادبی آخیم‌دیر)، ایتالیادا گنج ایتالیالی‌لار آخیمی، لهستاندا گنج پولیاک‌لار آخیمی دا بونون آنالوق‌لاری‌دیر. بو آخیم‌لار سیاسی موخالیفت آخیم‌لاری اولدوغو قدر، هم ده ادبی آخیم‌لاردیر. داها سونرا ژؤن تورک‌لر آخیمیندا آدی کئچن‌لردن بحث ائدرکن اطرافلی فورمادا ادبیات منسوب‌لاری باره ده دانیشیلاجاقدیر. 

عوثمانلی موخالیفتی‌نین ایلک کونگره‌سی، 1902-جی ایل، پاریس. 

آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار:  شیخ محمد خیابانی‌

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

     آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچ‌قالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجه‌سینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدی‌نین آخوندو، ایمام جومعه‌سی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنی‌نین و شورا مجلیسی‌نین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیس‌ده دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیه‌سینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچ‌قالادا و پتربورق‌دا یاشامیشدیر. چار روسیه‌سینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجه‌ده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه  بورژوا اینقیلابی چار روسیه‌سینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسی‌نین آذربایجاندا-تبریزده‌کی ویلایت کومیته‌سی‌نین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلری‌نین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنی‌لشمه") قزئتی‌نین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجان ویلایت کومیته‌سی‌نین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسی‌نین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیته‌سی‌نین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر.

قیساجا همدان تاریخی

  آذربایجان تورکلری‌‌‌نین قدیم یورد یئرلریندن بیری اولان همدان ایالتی ایندیکی ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی ‌‌نین غرب حیصّه‌سینده یئرلشیر. همدان شیمالدان‌ زنجان، جنوبدان‌ لوریستان، شرقدن مرکز (اراک)، غربدن ایسه کرمانشاه و کوردوستان ایالتلری ایله همسرحددیر. همدان شهرینده اؤلکه‌‌‌نین بؤیوک ایالتلری و شهرلرینه - قزوینه، تئهرانا، کرمانشاها، ملایئره، بوروجئرده، ساوه‌یه گئدن یوللار کسیشیر.

نادره (1792-1842)     

اۉزبېک کلاسیک شعریتی 

محبوبه قادراووا

کؤچورن: عباس ائلچین

 نادره (تخلصی؛ اسمی ماه‌لرآییم) (1792، اندیجان — 1842، قۉقان) — شاعره‌، معرفت‌پرور و دولت اربابی. «کامله» و «مکنونه» تخلصلری بیلن هم شعرلر یازگن. آته‌سی اندیجان حاکمی رحمان قولی بیی — مینگ قبیله‌سیدن، فرغانه‌ حکمداری عالمخان‌نینگ تاغه‌سی. عالمخان اوکه‌سی عمرخانگه مرغیلان حاکملیگینی بېره‌دی و اونی 1807 ییلده نادره‌گه اویلنتیره‌دی. نادره شو خاندانده شعر یازیشنی مشق قیله‌دی، شاعره‌ او‌یسی بیلن تنیشه‌دی، اونی معلمه صفتیده سرایگه تکلیف اېته‌دی. نادره‌‌نینگ تورموش یۉلداشی امیر عمرخان هم امیری تخلصیده ایجاد قیلگن.

1822 ییلده عمرخان وفات اېتیب، اونینگ اۉغلی، 14 یاشلی محمدعلیخان تختگه کۉتریلدی. لېکن دولتنی، اساساً، نادره‌‌نینگ اۉزی اداره‌ قیلدی. او مدنیت و صنعتنی رواجلنتیریشگه اینتیلدی. نادره‌‌‌نینگ زمانداشی قاضی عبدونبی خاتیف‌نینگ تماملنمه‌ی قالگن واقعه‌بند داستانیده نادره‌‌‌نینگ حیاتی و اجتماعی فعالیتی ایشانرلی دلیللر بیلن کۉرسَتیب بېریلگن: «اثر یازیشدن مقصدیم نادره‌‌‌نینگ عاقله، فهملی، علم و سۉزنینگ قدریگه یېته‌دیگن دانشمند عیال اېکنلیگینی کۉرسَتیشدیر...

 عمرخان وفاتیدن سۉنگ بو عفت صدفی‌نینگ اینجوسی کونلرنی حسرت-و فراق بیلن شو طریقه‌ اۉتیشینی ناشکرلیک دېب بیلدی. او گُلستاندېک چهارچمن باغیگه باریب، فرغانه‌، تاشکېنت، خۉجند، اندیجان و باشقه‌ شهرلردن فاضللر، عالملر، خطاطلر، نقاشلرنی اۉز خدمتیگه چقیرتیریب کېلدی». نادره بیر نېچه‌ کتابلرنی کۉچیرتیردی و شاعرلرنی ینگی-ینگی اثرلر یازیشگه تشویق قیلدی. شاعره‌ دېوانلرنینگ چیرایلی یازیلیشی، مقوا‌سی‌نینگ بېزه‌تیلیشینی اۉزی شخصاً کۉزدن کېچیریب تورگن. او یخشی ایشله‌گن کاتبلرگه طلا قلم، کوموش قلمدان بېریب، اولرنی «زرین قلم»لیک منصبیگه کۉترگن.

صفوی ساراییندا تورک دیلی [اوچونجو بؤلوم]
  3. صفویلر دؤورونده تورک دیللی ادبییّات

    اون بئش-اون آلتینجی عصرلرده تورک دؤولتلرینده تورک دیلینده (فارس دیلی ایله یاناشی) گؤزل شئعیر نومونه‌لری یارادیلیردی. او زامانلار ‌نَینکی خالق ایچینده، حتّی سارایدا دا تورک دیللی ادبییّات کیفایت قدر گئنیش یاییلمیشدی. حؤکمدارلار و وزیرلر بئله، تورکجه شئعیر یازیر، حتّی بو دیلده دیوان یارادیردیلار. خوراساندا امیر حسین بایقارا‌نین وزیری قودرتلی شاعیر علیشیر نوایی، داها سونرالار شئیبانی خانلاری (او جومله‌دن، محمد شئیبانی، عبیدخان) جیغاتای دیلینده یازیردیلار. بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین بانیسی بابور شاه دا تورکجه گؤزل شئعیر و نثر نومونه‌لری یارادیردی. قاراقویونلو دؤولتی‌نین گوجلو حؤکمداری جهانشاهین "حقیقی" تخلوصو ایله تورکجه دیوانی واردیر. 

صفوی ساراییندا تورک دیلی [ایکینجی بؤلوم]
2. صفوی شاهلاری هانسی دیلده یازیشیردیلار؟

     اوّلکی مقاله‌ده صفوی ساراییندا شیفاهی دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلیندن گئنیش و حتّی بئله دئمک مومکونسه، موطلق شکیلده ایستیفاده اولوندوغو باره‌ده تاریخی منبعلره ایستینادن معلومات وئریلدی . 
مقاله‌‌نین بو بؤلومونده ایسه صفوی سارایی‌نین دیپلوماتیک یازیشمالاریندا تورک دیلی‌نین رولو باره‌ده ایضاح وئریله‌جک، بو پروبلئم او دؤورون عومومی منظره‌سی کونتئکستینده و یاخین شرق دؤولتلری ایله موقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلاجاق. 

Tatar ataması (etnonimı)  xaqında berniçә süz

 HAYREDDİN SADIK GÜLEÇYÜZ

Tarixi maglumatlarga qaraganda, „Tatar“ borıñgı  zamannardan birle ber xalıq iseme  bulıp tora. Bu isem, berence bulıp, VIII-nçe gasırda,  Urta Aziәdәge Kük Törek imperiәse  qagannarı (dәwlәt başlıqları) tarafınnan Orhun hәm Yәnisәy yılgaları buylarına quyılgan  taş yazmalarda  „Utız  Tatar“ rәweşendә oçrıy. Annan soñ,  Uygur yazmalarında, „Tugız Tatar“ ataması telgә alına. Bu yazmalarga qaraganda, tugız-tatarlar 747-nçe yıldan soñ uygurlar belәn sugışıp algannar.

842-nçe yıldan başlap, „Tatar“ iseme, Ta-ta” rәweşendә,  Qıtay cıganaqlarında da oçrıy. Bu çıganaqlarga kürә,  ul waqıtlarda „Qara Tatar“ hәm „Aq Tatar“dip ike törle tatar xalqı bulgan. Qara-tatarlar bügenge Mongoliәneñ Qıtayga ciktәş urınnarında,  aq-tatarlar isә  Qıtaynıñ könbatış yaqlarında  yәşәgәnnәr. Qıtay cıganaqları әytüençә, aq tatarlar törki xalıq bulgannar hәm tugız qabilәdәn torgannar. (2)

XI-nçe gasırda Qaşgarlı Mәxmud  tarafınnan yazılgan „Diwan-ı Lugat it-Türk“  isemle  garәpçә-törkiçә süzlektә dә,  tatarlar  törki  xalıqlar  törkemenә kertelә. (3)