بیلگه خاقان آبیده‌سی

بیلگه خاقان آبیده‌سی و یا بیلگه خاقان کیتابه‌سی، تورک دیلی‌نین ان قدیم کیتابه‌لریندندیر. اورخون آبیده‌لری اولاراق بیلینن آبیده‌لردن بیری‌دیر. 

بو آبیده بیلگه خاقانین اؤلوموندن (73) بیر ایل سونرا اوغلو تنگری خاقان طرفیندن دوزلدیلمیشدیر. بو آبیده ده ده یازیلان لار،کول‌تیگین آبیده‌سینده اولدوغو کیمی بیلگه خاقانین دیلیندندیر.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

اورخون آبیده‌لری‌نین یئرلشدیگی اراضی- موغولیستان

 موغولیستانین اورخون چایی یاخین‌لاریندادیر. بیلگه خاقان آبیده‌سیله کول‌تیگین آبیده سی آراسینداکی مسافه تخمیناً 1 کیلومتردیر. گؤی‌تورک یازیسی ایله یازیلمیشدیر. بعضی بؤلوم‌لری کول‌تیگین آبیده‌سیندن گؤتورولموشدور. اوندان فرقلی اولاراق کول‌تیگین‌ین اؤلوموندن سونراکی حادیثه‌لردن ده بحث ائدیر. هر ایکی آبیده‌نین ده اطرافیندا بالبال‌لار واردیر. بونلاری یوللیق خاقان یازمیشدیر.[۷]

آشیق غریب داستانی

 آشیق غریب (ائرمنی: . Աշուղ Ղարիբ؛ گورجو:. აშიკ ქერიბი؛ قیریم‌تاتار. یولجو غاریپ ؛ تورک: آشیق غاریپ؛تورکمن: شاصنم-غاریپ) — گونئی قافقاز، اورتا آسیا و یاخین شرقده گئنیش یاییلان خالق ناغیلی. همچنین بو اثر آشیق‌لار طرفیندن ایفا اولونان لیریک[۱]داستانی[۲][۳][۴][۵]ساییلیر، بوندان باشقا او، اساسیندا مشهور فولکلور سوژه‌سی ( " ار آروادی‌نین تویوندا ایشتیراک ائدیر " )[۶]اولان اِپوس[۷] ژانرینا عایید اولونور.    

  داستان اوغوز-تورک منشألی‌دیر[۸]. 1837-جی ایلده میخائیل لرمونتوف ناغیلین آذربایجان ورسیونونو[۲][۹][۱۰][۳][۵][۱۱]ایلک دفعه  یازدیقدان و یازی 1846-جی ایلده درج اولوندوقدان سونرا، اثر روس‌دیللی موحیطده گئنیش شؤهرت قازاندی[۲]. بوندان باشقا ائرمنی، گورجو، تورک، تورکمن و س. ورسیون‌لار دا مؤوجوددور[۵][۱۲]. گورجولر و ائرمنی‌لرین آراسیندا عاشیق غریب باره ده روایت آذربایجان خالقی ایله اونسیت نتیجه‌سینده یاییلمیشدیر[۸]. اثرده پول، ثروت، نجیب‌لیگه قارشی پوئزیا و موسیقیدن عیبارت اینجه صنعت قووّه‌سی موقاویمت گؤستریر[۱۳]. داستانین سوژه‌سی اساسیندا اوچ اوپرا و بالت یازیلیب، فیلم چکیلیب. 

اؤزبک حاکیم و شاعیری: 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) (1845، خیوه – 1910، خیوه) —خیوه خانی(1864–1910)، اؤزبک قونقورات‌لار سولاله‌سیندن، شاه، شاعیر و بسته‌کار   

یاشامی

 2. محمدرحیم‌خان سئیید محمد خان اوغلو 1845-جی ایلدهخیوه شهرینده آنادان اولموشدو. موکمّل مدرسه تحصیلی آلمیشدی. 1864-جو ایلده، آتاسی نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته گلمیشدی. خانلیق اونون حاکیمیتی دؤنمینده، 1873-جو ایل مئی آیی نین 29-دا روسیه ایمپراتورلوغوطرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر.     

2. محمدرحیم‌خان شاعیر ایدی. فیروز تخلوصو ایله کلاسیک اوسلوبدا شعیر یازیردی.     

  فیروز بو توپلومسال ایشلر یانیندا، صنعت و ادبیات ساحه‌سینده ده اؤز صنعتی ایله اؤلومسوز ایزلر بوراخمیشدیر. او، بسته‌کار اولاراق دا اثرلر وئرمیشدیر.  " شِش‌مقام " دا اون اوچ اثر بستله‌میشدیر: یعنی،  " راست "  مقامیندا  " محمدی جدیدی فیروز " ؛  " سئگاه "  مقامیندا  " ساکیلی فیروزشاه " ،  " چار اوصولی فیروز " ؛  " بوزروک "  مقامیندا ایسه  " محمدی فیروز "  کیمی ماهنی‌لار بستله‌میشدیر.  

2. محمدرحیم‌خان 1910-جو ایلده وفات ائتدی.  

​

آذربایجان فیلوسوفو: سید یحیی باکووی

سیّد یحیی باکووی — منشاجه آذربایجان تورکلریندن[1][2][3][4][5][6][7][8] اولان آذربایجانین [9] [10] [11][12] [13][14] [15] [16] تانینمیش فیلوسوف عالیم و شاعیرلریندن بیری، خلوتی‌‌لیک طریقتی‌نین ایکینجی قوروجوسو.[17] [18][19] باکووی عئینی زاماندا خلوتی‌‌لیگین ویردی اولان "ورد الستّار" مؤلیفی‌دیر.[20] 2013-جو ایلده یونسکو-نون باش کونفرانسی‌نین 36-جی  اوتوروموندا سیّد یحیی باکووی‌نین 550 ایللیک ایل‌دؤنومونون  دونیا سویه‌سینده قئید ائدیلمه‌سی حاقیندا قرار قبول ائدیلیب.[21] [22]

آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز 

بختیار تونجای  

  آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش آلبان‌لار اساسا قوزئی آزبایجاندا، او جومله‌دن غربی آذربایجاندا (بوگونکو ائرمنیستاندا)، ائلجه ده داغیستاندا و بوگونکو گورجوستانین بورچالیدان تیفلیسه قدر اوزانان گئنیش اراضی‌لرینده مسکون‌لاشمیش و بو اراضی‌لرده یاشایان دیگر سویلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیره‌رک، تاریخی منبع‌لرده  "‌آلبانیا‌"  آدی آلتیندا یاد ائدیلن دؤولت قورموشدولار.  "‌کیتابی-دده قورقود‌" دا آلبان‌لاردان تورک خالق‌لاریندان بیری کیمی صؤحبت آچیلیر و اثرین باش قهرمان‌لاریندان قازان خان آلپان‌لارین، یعنی آلبان‌لارین باشچیسی کیمی یاد ائدیلیر. شرق‌شوناس عالیم سلیمان علی‌یاروف بو باره ده یازیر:  "‌دده‌م قورقود‌"  کیتابی‌نین آراشدیریلماسی آذربایجاندا اوزون سورن اتنو-تاریخی اینکیشافین یئنی،  "‌گؤزله نیلمز‌"  بیر آخارینی اوزه چیخارمیشدیر. درسدن نوسخه‌سینده 4-جو بویدا قازان خان اوودا اولارکن جاسوس اؤز تکورونه بئله بیر خبر گتیریر:  " هئی، نه اوتورورسان؟ ایتوٌنی اوُلاتمایان، چتوٌگینی مؤولاتمایان آلپان‌لار باشی قازان اوغلانجوغو ایله سرخوش اولوب یاتورلار"  (1. 142).  "آلپان‌لار"  اتنیک آدی‌نین باشقا بیر یئرده ده ایشلنمه‌سی بو آنلاییشا دیقتله یاناشماغی طلب ائدیر. 7-جی بویدا اوخویوروق:   آغ-بوز آتلار چاپدیروُر آلپان‌لار گؤردوم، آغ ایشیقلی آلپ‌لاری یانیما سالدوم. بوتون تدقیقاتچی‌لار سانکی گؤزلرینه اینانمایاراق بورادا ایشلنن  "آلپان‌لار"  سؤزونو  "آلپ‌لار"  کیمی اوخوموشلار. کیتابین روسجا چاپیندا ایسه آلپین سینونیمی اولان  "vityazi"  شکلینده چئوریلمیشدیر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی محرم ائرگین درسدن نوسخه‌سینده فعلاً راستلاشدیغی  "‌آلپان‌لار‌"  سؤزونو  "‌آلپ‌لار‌"  سؤزو ایله عوض ائتمیشدیر. لاکین عدالت خاطیرینه سؤیله‌‌یک کی، او اؤز کیتابی‌نین مووافیق یئرلرینده صحیفه آلتی علمی-تنقیدی چیخاریش‌لاریندا درسدن الیازماسیندا هر ایکی حالدا  "آلپان‌لار"  یازیلدیغینی بیلدیرمیشدیر. کیتابدا  "آلپان‌لار"  اتنونیمینه راست گلینمه‌سی اونون آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لرله باغلی اولدوغونو و آذربایجاندا عرصه‌یه گلدیگینی ثوبوت ائدن دلیل‌دیر. 

محمد حئیدر دوُغلات‌

محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.

یاشامی

1508-1509-جو ایل‌لرده شیبانی‌خان بویروغو ایله آتاسی‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن سونرا گنج محمد حئیدرین یاشامی تهلوکه  آلتیندا قالدی. محمد حسین‌ین اعتیبارلی آدام‌لاریندان اولان مؤولانا محمد بؤیوک چتین‌لیک‌لرله محمدحئیدریبوخارادان بدخشانا  قاچیرماغی باجاردی. 1509 -جو ایلدهکابیله - بابورون سارایینا آپاردی. بابورون اونا یوکسک احتیرام گؤستردی. میرزه حئیدرین یازدیغینا گؤره، بابور اونا آتا کیمی آتالیق  ائله‌دی. اوچ ایل سونرا میرزه حئیدر اندیجانا، سولطان سعیدخانین سارایینا گئتدی و خانین سون گونونه قدر یانیندا قالدی. 1514 -جو ایلده کاشغاردا سولطان سعید خانین حاکیمیتی قورولدوقدا، میرزه حئیدر اونونلا بیرلیکده کاشغارا گلدی. خان گوونیب  بوتون قوشون و سلطنت ایشلرینی   اونا تاپشیریب محدودیت‌سیز حوقوق‌لار وئردی، عئینی زاماندا اوغلو ولیعهد عبدالرشیدین تربیه‌سینی ده اونا تاپشیردی. سولطان سعید خانین حاکیمیتی دؤنمینده میرزه حئیدربدخشان، کافیریستان، تبت، لادک و بیر چوخ حربی سفرلره رهبرلیک ائتدی.  1533 -جو ایلده سولطان سعیدخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو عبدالرشید تاختا چیخدی. آنجاق دوُغلات سولاله‌سینده کی  قارشی‌دورما محمد حئیدری اؤلکه‌نی ترک ائتمگه مجبور ائتدی. محمد حئیدر اؤنجه بدخشاندا سردگران دولانیب سونرا لاهورا، بابورون اوغلو کامران میرزه‌نین یانینا گئتدی. 1539-1540-جی ایل‌لرده محمد حئیدر آقرادا هومایونا  قوشولدو. 1541 -جی ایلده کاشغار فتح ائدیلدیکدن سونرا محمد حئیدر بابوری‌لر آدیندان کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائتدی. اصلینده  ایسه موستقیل اولاراق حؤکمران‌لیق ائدیردی. محمد حئیدر داغ طایفالاری ایله توققوشمادا اؤلدورولدو. 

محمدعلی تربیت

محمدعلی تربیت (26 مئی 1877، تبریز — 17 ژانویه 1940، تهران) — ضیالی، قزئته‌چی، تربیت کیتابخاناسی‌نین یارادیجیسی، مشروطه اینقیلابی‌نین ایشتیراکچیسی. 

یاشاییشی

  میرزه محمدعلی میرزه صادق اوغلو تربیت 1887-جی ایل مئی‌ین 26-دا تبریز شهرینده آنادان اولوب. شهرده موترقّی فیکیرلی ضیالی کیمی تانینان میرزه صادق اوغلونو محلّه ده کی  ملا زینال‌العابدین-‌ین آچدیغی ایبتیدایی مکتبه قویور. میرزه صادق اوغلونا اؤزو یاخشی بیلدیگی فنلری تدریس ائتمکله یاناشی، تبریزین آدلی-سانلی حکیم‌لریندن اولان میرزه نصرالله‌ خانین و بیر مودت تبریزده یاشامیش محمدعلیخان کوفری‌نین یانیندا اوروپا و شرق طبابتینی اؤیرنمگه گؤندریب[۱]. هر ایکی حکیمین تؤوصیه‌سیله محمدعلی فرانسه و آلمان دیل‌لرینی اؤیره‌نیب. نوجوم، ریاضیات و طیب ساحه‌سینده اؤزل درس‌لر آلماسینا باخمایاراق سونرادان پداقوژی ساحه‌یه ماراق گؤستریب. عرب، فارس، فرانسه و اینگیلیس دیل‌لرینی موکمّل اؤیره‌نیب[۱].

​

اؤزبک شاعیری : مقیمی

مقیمی (تاخما آدی؛ اصل آدی محمدامین خوجا  میرزاخوجا اوغلو) (1850 - قوقان خانلیغی- 1903 قوقان خانلیغی) -اؤزبک شاعیر و موتفکّیری. اؤزبک دموکراتیک ادبیاتی‌نین قوروجولاریندان بیری‌دیر. 

یاشاییشی

آتاسی تاشکنددن، آناسی عایشه‌بی‌بی خوجنددن  ایدی و قوقاندا یاشاییردیلار. مقیمی ایلک تحصیلینی محلّه‌سینده‌کی بیر مکتبده آلدی. آتاسی میرزاخوجا شعیرله ماراقلانیردی. مقیمی "نادره"‌نین قوقاندا تیکدیردیگی "ماه‌لر آییم" مدرسه‌سینده، سونرا بوخارا مدرسه‌لریندن بیرینده (1864-1865؛ 1875-1876) تحصیل آلمیشدیر. 1876 ​​-جی ایلده قوقانا  قاییتدیقدان سونرا اراضی اینشاات محکمه‌سینده کاتیب وظیفه‌سینده چالیشیر و او واخت مأمورلارین ساختاکارلیق‌لارینا لاقئید قالماییب "طنابچی‌لار‌"  ساتیراسینی یازیر. 

آذربایجانلی‌لارین سوی‌قیریمی گونو

آذربایجانلی‌لارین سوی‌قیریمی گونو —آذربایجاندا مارسین 31-ی آذربایجانلی‌لارین سوی‌قیریمی گونو قئید ائدیلیر. آذربایجانلی‌لارین سوی‌قیریمی 200 ایل ارمنی‌لرین الی ایله موختلیف خالق‌لار طرفیندن آذربایجانلی‌لارا قارشی بیر غدار سیاست‌دیر. 

 تاریخی

آذربایجانلی‌لارا قارشی ایکی عصر داوام ائدن سوی‌قیریم دوشونولموش شکیلده گئنیش‌میقیاسلی قانلی آکسیا نتیجه‌سینده یوزلرله یاشاییش منطقه‌سینی یئرله-یکسان ائدیب، مینلرله آذربایجانلینی بؤیوک غدارلیقلا قتله یئتیرمیشلر. ارمنی‌لرین آذربایجانا قارشی اوزون ایل‌لر بویو آپاردیغی آردیجیل اتنیک تمیزله‌مه، سوی‌قیریم و تجاووزو نتیجه‌سینده مینلرله اینسان ائویندن-اوباسیندان دیدرگین دوشموشدور. 

سوی‌قیریم سیاستینی حیاتا کئچیرمک اوچون 15-19.عصرلر عرضینده اؤز دؤولت‌لرینه مالیک اولمایان ارمنی‌لر  "‌بؤیوک ائرمنیستان‌"  دؤولتینی یاراتماق اوچون روسیه‌نین ایمپریالیزم سیاستیندن آلت کیمی ایستیفاده ائتمیشدیلر.

آذربایجانین 19-20. عصرلرده باش وئرن بوتون فاجیعه‌لری تورپاق‌لاری‌نین ضبطی ایله موشاییعت اولوناراق، ارمنی‌لرین آذربایجانلی‌لارا قارشی دوشونولموش، پلانلی صورتده حیاتا کئچیردیگی سوی‌قیریمی سیاستی‌نین آیری-آیری مرحله‌لرینی تشکیل ائتمیشدیر. 

1813-1828-جی ایل‌لر روسیه ایله ایران آراسیندا گئدن ایکی موحاریبه‌نین ( 1804-1813، 1826-1828) سونوندا ایمضالانمیش گولوستان (12 اوکتوبر 1813-جو ایل) و تورکمن‌چای (10 فوریه 1828-جی ایل) موقاویله‌لری آذربایجان خالقی‌نین تاریخینده فاجیعه‌وی رول اوینامیش و آذربایجانین پارچالانماسینا گتیریب چیخارمیشدیر. آذربایجانین قوزئیی روسیه‌نین، گونئیی ایسه ایرانین ایداره‌چی‌لیگینه کئچمیشدیر.

​

ائرمنی‌‌لرین گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی و آذربایجان اراضی‌‌لرینه یئرلشدیریلمه‌سی

  ائرمنی‌‌لرین ایراندان، تورکیه‌دن و دیگر اراضی‌‌لردن پلانلی صورتده گونئی قافقازا کؤچورولمه‌سی پروسه‌سی، روسیه‌نین حیمایه‌‌‌سی آلتیندا ائرمنی دؤولتی‌نین یارادیلماسی، همچنین ائرمنی‌‌لرین ایران و تورکیه‌دن روسیه‌نین ایشغال ائتدیگی تورپاق‌لارا کؤچورولمه‌سی تصادوفی حادیثه  اولماییب، ائرمنی-روس موناسیبت‌لری‌نین قانوناویغون نتیجه سی ایدی کی، بو موناسیبت‌لرین اساسینی روس و ائرمنی تاریخی ادبیاتیندا تبلیغ ائدیلدیگی کیمی، یالنیز تیجارت علاقه‌‌لری دئییل، باشلیجا او‌لاراق شرقین موسلمان دؤولت‌لرینه، خوصوصیله تورکیه‌یه، 18. عصردن اعتیباراً ایسه هم ده آذربایجانا قارشی دوشمنچی‌لیک موناسیبتی تشکیل ائدیردی.[1]

....

بئله‌لیکله، گلمه ائرمنی‌‌لرین 19. عصرین بیرینجی یاریسیندا قوزئی آذربایجان تورپاق‌لاریندا، او جومله‌دن قاراباغدا کوتلوی شکیلده یئرلشدیریلمه‌سی آذربایجان خالقی‌نین گله‌جک فاجیعه‌لری‌نین باش وئره‌جگینه ال‌وئریشلی شراییط  یاراتماق مقصدی داشیمیشدیر.

هومّت پارتیاسی

هومّت پارتیاسی و یا هومّت سوسیال دموکرات موسلمان تشکیلاتی — آذربایجاندا و بوتون ایسلام دونیاسیندا ایلک میلّی سوسیال دموکرات تشکیلاتی.[۱]

هومّت پارتیاسی‌نین یارادیجی‌لاری. سولدان ساغا: مشهدی عزیزبیگوف، اژدر ملیکوف، اسدالله آخوندوف و محمد امین رسول‌زاده

تاریخی  

یارادیلماسی

  1904-جو ایلین آخیرلاریندا باکی کومیته‌سی نزدینده موسلمان سوسیال دموکرات  "هومّت"  تشکیلاتی یارادیلمیشدی.[۲]تشکیلات بیر قروپ آذربایجانلی دموکرات ضیالی‌نین تشبوثو ایله یارادیلمیشدی. اونلارین آراسیندانریمان نریمانوف، سلطان‌مجید افندی‌یئف، احمد بیگ آغایئف، محمد امین رسول‌زاده، مشهدی عزیزبیگوف، میر اسدالله میرقاسموف، محمد علی رسول‌زاده (رسول‌ اوغلو)، عیسی بیگ آشوربیگوف، قارا بیگ قارابیگوف، محمدباغیر آخوندوف، محمد حسن حاجینسکی، میر حسن مؤوسوموف، اژدر ملیکوف و باشقالاری وار ایدی. هومّت پارتیاسی‌نین صدری اوّل محمد امین رسول‌زاده، سونرا ایسهنریمان نریمانوف سئچیلمیشدیر. رسول‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله 1904–1905-جی ایل‌لرده ایلک کومونیست قزئتی اولان غئیری-لئقال  " هومّت "  قزئتی چاپدان چیخمیشدیر.  " هومّت "  فورمال اولاراق روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین شؤعبه‌سی کیمی یارانسا دا، اصلینده، موستقیل فعالیت گؤستریردی. 

 "    " بو قروپون موستقیل‌لیگینی موسلمان فهله‌لری ایله ایشین خوصوصیت‌لری شرطلندیریردی. تشکیلاتین محض بو فورمادا فعالیت گؤسترمه‌سی چوخ اوغورلو ایدی، چونکی بیزیم ایشیمیزده ائله مقام‌لار وار ایدی کی،  " هومّت "  موستقیل شکیلده چیخیش ائتمگه مجبور ایدی. "     س.م.افندی‌یئف    "  

  بعضی منبع‌لره اساساً، هله 1903-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده و اونون همفیکیرلری طرفیندن طلبه گنجلردن عیبارت اولان و سونرادان هومّتین اساسینی تشکیل ائدن  " آذربایجانین گنج اینقیلابچی‌لاری درنگی "  یارانمیشدی.   

  هومّتین 1917-جی ایله قدرکی فعالیتینی ایکی آسپکتده — بیر طرفدن بیر چوخ سیاسی مسله‌لرده (تعطیل و نوماییش‌لرده ایشتیراک ائتمک، بین المیللچی‌لیگین تبلیغی، دؤولت دوماسینا سئچکی‌لر و س.) روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی (بولشویک‌لر) باکی کومیته‌سی ایله بیرگه فعالیته، دیگر طرفدن ایسه هومّتین عوضولری یئرلی مطبوعات صحیفه‌لرینده موسلمان‌لارین میلّی لیاقت و حوقوق‌لاری‌نین تاپدالانماسی باره ده مقاله و چیخیش‌لارا گؤره نظردن کئچیرمک اولار.   

  هومّت ورقه لرینده چوخ واخت اؤزونو پارتیا آدلاندیریردی. بولشویک‌لرین پروقرامینداکی میلت‌لرین اؤز موقدّراتینی تعیین‌ائتمه پرینسیپی‌نین جلب‌ائدیجی‌لیگی و عومومیتله، سوسیال دموکراسی‌نین مؤوجود حاکیمیته موخالیف‌لیگی اؤز خالقینی میلّی اسارتدن قورتارماق اومیدی ایله یاشایان ضیالی‌لاری اونون سیرالارینا جلب ائدیردی.   

 "   بو جاوان نسیل موخالیف سوسیالیزمده تزاریزمه قارشی ان صادیق اولماسا دا، ان الوئریشلی موتّفیقینی گؤروردو.[۳]   محمد امین رسول‌زاده   "