اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوری‌لارین  فعالیت‌لری (1917-1918)

(جیلولوق  فاجیعه‌سی )

دوکتور باریش متین 

  اؤزت 

  اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی.  بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی  و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشه‌‌لره، او جومله‌دن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّه‌لری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشون‌لاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیه‌نین بوشالتدیغی بؤلگه‌لری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّه‌‌‌لریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ‌ائتمک ایسته‌مه‌سینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی‌ ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوری‌لارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوری‌لار دا بو بؤلگه‌لرده کی   تورک قووّه‌لرینه و دینج موسلمان اهالی‌یه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.  

  آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق 

روسیه دؤولتی‌نین دایم موحاریبه  آپارماق و قان تؤکمک پسیکولوژیسی هارادان قایناقلانیر: ‌ فاکت‌لار و رقم‌لر 

حربی ناظیر،  پیادا قوشون‌لاری‌نین ژنرالی آ.ن.کوُروْپاتکی‌نین معروضه‌سیندن 

  1900-جو ایل 

  ایمپراتور اعلاحضرت‌لری! 

    روسیه 18 و 19-جو عصرلر عرضینده 128 ایلی موحاریبه‌لرده کئچیریب و یالنیز 72 ایل صولح ایچینده اولوب. 128 ایلدن یالنیز بئشی مودافیعه  موحاریبه‌لرینه دوشور، قالان هامیسی ایشغالچی یوروش‌لردیر.

 اعلاحضرت ایمپراتورون موعین آنلاییشی اولسون دئیه کرونولوژی شکیلده باشلاییرام:

    18-جی عصر روسیه اوچون بیر سیرا حربی وظیفه‌لرله علامتداردیر:   

• شیمالی-غربده بالتیک ساحیلینی سوئددن دؤیوشله آلماق قصدیله تزار اوچونجو ایوان و دؤردونجو ایوانین باشلادیقلاری موحاریبه‌لر سوروب.     
• غربده  لهیستانی بلاروس و اوکراینی قوپارماق قصدیله تزار آلکسئی میخایلوْویچ‌ین موباریزه‌سینی داوام ائتدیرمک.    
• جنوبدا سرحدلری قارا دنیزه دک گئنیشلندیرمک اوچون کنیاز ایسویاتوْسلاو و کنیاز اوْلِقین موعین ائتدیگی یوللا گئتمک. تورکیه‌نی دوغراماق و سونراکی ضربه‌لر اوچون اؤزول حاضیرلاماق. 
• جنوبی-شرقده گله‌جکده فیودور ایوانوْویچ و بوْریس قوْدوُنوْوون حربی تدبیرلرینی گؤرمک و خزر دنیزینی داخیلی دنیزه چئویرمک و قافقاز سیرا داغلاریندا مؤحکم‌لنمک. 
• آسیادا ایکی یؤنده - تورکوستان و ساکیت اوقیانوس ساحیل‌لری بویو سرحدلری گئنیشلندیرمک. 

اوکراین‌لی‌لارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاق‌لار

 کرم محمدلی‌

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

  تورک خالق‌لاری تاریخینده شانلی و یا شانلی اولمایان ایزلر بوراخان طایفالاردان بیری قیپچاق‌لاردیر. قیپچاق‌لار حاضیرکی تورک خالق‌لاری‌نین اکثریتی‌نین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین تاریخینده سوی کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش تورک خالق‌لاریندان بیری‌دیر. قیپچاق فورماسیندا ایشلنن بو سؤز چین منبع‌لرینده  "‌کینچا‌"  شکلینده کئچیر. اوروپا منبع‌لرینده  "‌کوُمان‌" ،  "‌پوْلوْوِتس‌" ، عرب منبع‌لرینده ایسه  "‌کیفچاک‌"  و یا  "‌قیبچاق‌"  فورماسیندا ایشله‌نیر. بو سؤزون اتیمولوژی‌سینی هم اونلارین تامغاسی، هم ده خاریجی گؤرونوشو باخیمیندان ایضاح ائتمک اولار. اورتا عصرلرده خاریجی گؤرونوشه گؤره آیری-آیری خالق‌لارا آد وئریلمه‌سی چوخ گئنیش یاییلمیشدی. اونلاردان بیری ده قیپچاق‌لار ایدی. چین دیلینده  "‌کینچا‌"  گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام دئمکدیر. حتّی چین میفولوژی‌سینده گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام‌لار حاقیندا دانیشاندا اونلارین کینچا اولدوغو نظره چارپیر. اوروپا، ایسلاویان دیللرینده، یونان و لاتین منبع‌لرینده راست گلینن  "‌کوُمان" ،  "‌پوْلوْوِتس‌"  فورماسینا گلدیکده، کوُمان ساری‌شین، بیاض، آغ دریلی معنالارینی وئریر. 

  آذربایجانچی‌لیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری 

  بو دؤورده آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی‌نین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچی‌لیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقی‌نین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچی‌لیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌سینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژی‌‌لر حل‌‌ائدیجی رول اویناییردی. 

  آذربایجانین گونئی‌یه و قوزئی‌یه، خانلیق‌لارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژی‌‌نین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلری‌نین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنه‌وی شرق ایدئولوژی‌لریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشری‌لیک و معاریفچی‌لیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژی‌سی تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق و آذربایجانچی‌لیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژی‌سینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی. 

 19. عصرین سونلاری، 20. عصرین اوّل‌لرینده فعالیت گؤسترن ایدئولوق‌لارین یارادیجی‌لیق‌لاری سایه‌سینده میلّی ایدئولوژی‌‌ فورمالاشدی.19.عصرده ایکی بؤیوک تورکچو م.ف.آخوندزاده و اسماعیل بیگ قاسپیرالی اؤز  "ترجومان"-ی ایله تورکچولوگو تبلیغ ائدیر، 20. عصرین اوّل‌لرینده ایسه علی‌بیگ حسین‌زاده، احمد‌بیگ آغااوغلو و علی‌مردان بیگ توپچوباشوف اوزون ایللر بویو حاکیم اولان سوننی‌لیک و شیعه لیک آنلاشیلمازلیق‌لارینی اورتادان قالدیراراق، تورکچولوک و ایسلامچی‌لیق فیکیرلری اطرافیندا بوتون آذربایجانلی‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. اونلارین هر بیری‌نین یارادیجی‌لیغیندا میلّی آزادلیق اوغروندا ایمپریالیزمه قارشی موباریزه آپاریجی یئر توتوردو. البته، دونیادا بنزری اولمایان ایمپریالیزم سانسورونو آشیب، بیرباشا میلّی-آزادلیق ایدئیاسینی تبلیغ ائتمک غئیری-مومکون ایدی. اونا گؤره ده، قئید ائتدیگیمیز ضیالی‌لارین اکثریتی‌نین اثرلرینده آذربایجانچی‌لیق ایدئیالاری اؤنه چکیلیردی. ا.آغااوغلو خالقی ایسلام ایدئیالاری اطرافیندا جمع‌لشدیرمکدن توتموش میلّی اولماغا قدر بوتون اوصول‌لاری مقبول ساییردی. ع.‌حسین‌زاده تورک دونیاسی ایدئیاسیندا آذربایجانلی‌لارین کؤکلرینی آراشدیریردی.

 آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی 

  (1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)  

     بیرینجی دونیا ساواشی‌‌نین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی. 

  ساواش  ایللرینده ایران اراضیسی، او جومله‌دن اؤلکه‌نین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاق‌لاری دا خاریجی دؤولت‌لرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچی‌‌لارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی  ضیدیت‌لری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیه‌ده  فوریه اینقیلابی نتیجه‌سینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشون‌لاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچی‌‌لارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمه‌دن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی. 

  روسیه‌ده باش وئرن حادیثه‌لر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتی‌نین غلبه‌سی، میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لار اؤلکه‌نین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی. 

  گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچی‌لیق ائدیردی. 

​

خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچی‌‌لری‌نین گؤزو ایله 

  عین‌الله مدتلی

آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوق‌العاده و صلاحیتلی سفیر  

   1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجه‌لنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتاب‌لار، خاطیره لر، مقاله‌لر یازیلیب. هم سووئت‌لر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیل‌لیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکات‌لاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.   

ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری 

علویه طاهرقیزی    

  محمد امین رسول‌زاده  "‌ملا نصرالدین‌"  درگیسی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا یازیردی:

  "حوریتین، حورّاندیش‌لیگین معبدی، شوبهه‌سیز کی، خورفاتین، اباطیل‌لیگین بوتخانه‌سی یئرینده تیکیلمه‌لی ایدی. بونا گؤره بیرینجیسی‌نین تیکیلمه‌سی ایکینجی‌نین ییخیلماسینا باغلی ایدی. بو وظیفه‌یی کیم گؤره‌جکدی؟  "‌تلخک‌"  ملا نصرالدین؟ تخریب وظیفه‌سینی  "‌ملا نصرالدین‌"  کامالی-مووفّقیتله گؤرویوردو. او یاخیجی، ییخیجی ایستهزاسینی کؤهنه‌لیگی تمثیل ائدن نرسه و کیمسه‌لردن اسیرگه‌مییوردو. ان قووّتلی هوجومونو گؤزوباغلی تعصوبه، فیکیر و تصوّورده‌کی  اسارت و تحمّول‌سوزلیگه تؤوجیه ائدییوردو. اؤلو فیکیرلر، اؤلگون معیشت‌لر اونون دیری خنده‌لرینه معروض قالاراق اینتیباه قهقهه‌لری دوغورویوردو. او آغلاناجاق حال‌لارا گولویوردو. گولدوره‌رک آغلادییوردو. او، حتّی آغلاماغا دا گولویوردو. چونکی آغلایا-آغلایا یامان گونلره قالدیغیمیزی یاخشیجا درک ائتمیشدی. ایران تاثیری ایله آذربایجان تورکلری‌نین حیاتی-معنویه‌سی هامان ایل بویو آغلاماقدان عیبارت اولوب قالمیشدیر.  "‌چوخ گولن چوخ آغلایار‌"  - دئیرلر. فقط،  "‌چوخ آغلایان چوخ گولر‌"  دئییلسه ده، دوغرو چیخار‌"‌.  

قانلی کریسمس

قانلی کریسمس (تورکیه تورکجه‌سی: Kanlı Noel)

20 دسامبر[۱] و یا 21 دسامبر 1963-جو ایلده قیبریس تورکلرینه قارشی سیلاحلی هوجوم‌لارا [۲] وئریلن آددیر. بو آدادا ایجماع‌لارآراسی قارشی‌دورمالارین باشلانغیجی حساب اولونور.[۳] حادیثه‌لرده جمعی 364 قیبریس تورکو و 174 قیبریسلی یونان حیاتینی ایتیردی.[۴] 

آکریتاس پلانی

سوئیس‌ین زوریخ شهرینده یونان، تورکیه و بیریتانیا آراسیندا کئچیریلن گؤروش‌لرده حاضیرلانان آنایاسا ایله 16 آقوست 1960 تاریخینده قیبریس جومهوریتی موستقیل بیر دؤولت اولاراق قورولدو.[۵] قیبریس جومهوریتی‌نین ایلک پرزیدنتی سئچیلن اوچونجو ماکاریوس قیبریس‌ین 1961-جی ایلده مؤوجود آنایاسا ایله ایداره ائدیله بیلمه‌یه‌جگینی ایدیعا ائتمگه باشلادی[۶] و 1963-جو ایلین نوامبریندا آنایاسادا اون اوچ مادّه‌یه دییشیک‌لیک تکلیف ائتدی.[۷] قیبریس تورک بیرلیگی‌نین بو دییشیکلیک‌لری قبول ائتمه‌سی اوچون قیبریسلی روم فاناتیک‌لری[۸] آکریتاس پلانی آدی آلتیندا آدادا گرگین‌لیگی آرتیران قزئت‌لر نشر ائتمگه[۹] باشلادیلار. 

بوُقوُت آبیده‌سی

بوُقوُت داش یازماسی و یا بوُقوُت آبیده‌سی— موغولیستان خالق جومهوریتی سرحدلری داخیلینده بوقوت داغی یاخین‌لیغینداکی بیر اووادا اوجالدیلمیش، بیر گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید دیکلی داش.[۱] 

  بیلینن قدیم تورک بنگو داش‌لارینداندیر. 572-580-جی ایل‌لر آراسیندا کئچن تاریخ حادیثه‌لردن بحث ائدیلدیگی بیوقرافیک و دیداکتیک اثردیر.[۲]

  آدینی آرهانقای آیماق ائلی‌نین باین تساقاان گول (موقدّس بیاض گؤل) بؤلگه‌سینده کی  بوقوت داغیندان آلمیشدیر. بو داغین تخمیناً 10 کم شرقینده‌کی  گئنیش اووادا اینشا ائدیلمیشدیر. بیرینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغیدؤورونه عایید خاطیره مزار کوللیه‌سینده کی  اثرلردندیر. آبیده تیسباغا فورمالی داش اوزرینده اوتوردولموشدور.آبیده‌نین یئری 1956-جی ایلده موغول علم خادیمی تس. دورژسورن طرفیندن آشکارلانمیشدیر. بوقوت آبیده سی و بو آبیده یه عایید تیسباغا فورمالی داش بو گون چچرلق موزه‌سی‌نین باخچاسینداکی آچیق ساحه‌ده نوماییش ائتدیریلیر. 

چوْیر آبیده‌سی

چویر داش‌یازماسی-  چوْیر آبیده‌سی، چؤیر آبیده‌سی و یا چویره‌ن آبیده‌سی (اینگ. The Choir monument)) - موغولیستانداکی سانسار-اوُلا ( و یا باغا سانسار) داغی‌نین گونئی اتکلرینده کی  کورقان‌لیقدا ایکینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید مزار داشی اولاراق دیکیلمیش تورکجه آبیده‌دیر.[1]

682-691-جی ایللره عایید اولدوغو دوشونولور. بعضی فیکیرلره گؤره چؤیر آبیده‌سی تورکلره عایید ان قدیم تورکجه متنلر اولاراق قبول ائدیلن کول تیگین، بیلگه خاقان و تونیوکوک آبیده‌لریندن داها قدیم اولوب، تورکجه‌نین بیلینن ان قدیم آبیده‌سی‌دیر.[2] 

یئنی سئی آبیده‌لری

یئنی‌سئی داش‌یازمالاری، روسیه‌ده خاکاسیا،تووا و آلتای موختار جومهوریت‌لری ایچیندن کئچنیئنی‌سئی چایی بویونجا بو گونه قدر تاپیلمیش اولان جمعی 158 عدد تورکجه کیتابه کورگان (مزار) و قایا داشلاریندان مئیدانا گلمکده دیر. کیتابه‌لر اوخون الیفباسی دئیه بیلدیگیمیز تورکجه دامغالار ایله یازیلمیشدیر. 

کول تیگین آبیده‌سی

کول تیگین داش یازماسی و یا کول تیگین آبیده‌سی کول تیگین‌ین قارداشی و گؤک‌تورکلرین خاقانی بیلگه خاقان طرفیندن 732 جی ایلده قارداشی آدینا، قارداشی‌نین خیدمت‌لریندن دولایی اونا دویدوغو مینّتی گؤسترمک مقصدی ایله تیکیلمیشدیر. بو کیتابه‌ده بیلگه خاقان دانیشیر.[1]

  تورکولوق‌لارین اورخون آبیده‌لری اولاراق آدلاندیردیقلاری داش‌یازمالاردان بیری اولان کول‌تیگین کیتابه‌سی تورک دیلی‌نین ان اسکی  اؤرنک‌لریندندیر. موغولیستاندا اسکی موغول پایتاختی قاراقورومون 32 کم. گونئی‌ینده، اسکی اویغور پایتاختی  قارابالاساغونون 28 کم گونئی‌ینده‌دیر.[2]بوْز بیر قرانیت قایا اوزرینده دوران دؤرد اوزلو بیر کیتابه‌دیر. اوچ اوزو (کؤک) تورکجه متندن؛ بیر اوزو (غرب اوزو) ایسه چینجه متندن عیبارتدیر.[3]

 18 ژوئیه 1889-دا روس اتنوقراف نیکولای یادرینتسئف طرفیندن تاپیلمیش و دانمارکلی فیلولوق  ویلهلم تومسن طرفیندن دانمارک کرال‌لیق آکادمی‌سی‌نین کوپنهاکده کی  15 دسامبر 1893 تاریخلی توپلانیشیندا اوخونموشدور.