آذربایجانچی‌لیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری 

  بو دؤورده آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی‌نین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچی‌لیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقی‌نین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچی‌لیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌سینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژی‌‌لر حل‌‌ائدیجی رول اویناییردی. 

  آذربایجانین گونئی‌یه و قوزئی‌یه، خانلیق‌لارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژی‌‌نین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلری‌نین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنه‌وی شرق ایدئولوژی‌لریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشری‌لیک و معاریفچی‌لیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژی‌سی تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق و آذربایجانچی‌لیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژی‌سینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی. 

 19. عصرین سونلاری، 20. عصرین اوّل‌لرینده فعالیت گؤسترن ایدئولوق‌لارین یارادیجی‌لیق‌لاری سایه‌سینده میلّی ایدئولوژی‌‌ فورمالاشدی.19.عصرده ایکی بؤیوک تورکچو م.ف.آخوندزاده و اسماعیل بیگ قاسپیرالی اؤز  "ترجومان"-ی ایله تورکچولوگو تبلیغ ائدیر، 20. عصرین اوّل‌لرینده ایسه علی‌بیگ حسین‌زاده، احمد‌بیگ آغااوغلو و علی‌مردان بیگ توپچوباشوف اوزون ایللر بویو حاکیم اولان سوننی‌لیک و شیعه لیک آنلاشیلمازلیق‌لارینی اورتادان قالدیراراق، تورکچولوک و ایسلامچی‌لیق فیکیرلری اطرافیندا بوتون آذربایجانلی‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. اونلارین هر بیری‌نین یارادیجی‌لیغیندا میلّی آزادلیق اوغروندا ایمپریالیزمه قارشی موباریزه آپاریجی یئر توتوردو. البته، دونیادا بنزری اولمایان ایمپریالیزم سانسورونو آشیب، بیرباشا میلّی-آزادلیق ایدئیاسینی تبلیغ ائتمک غئیری-مومکون ایدی. اونا گؤره ده، قئید ائتدیگیمیز ضیالی‌لارین اکثریتی‌نین اثرلرینده آذربایجانچی‌لیق ایدئیالاری اؤنه چکیلیردی. ا.آغااوغلو خالقی ایسلام ایدئیالاری اطرافیندا جمع‌لشدیرمکدن توتموش میلّی اولماغا قدر بوتون اوصول‌لاری مقبول ساییردی. ع.‌حسین‌زاده تورک دونیاسی ایدئیاسیندا آذربایجانلی‌لارین کؤکلرینی آراشدیریردی.

  ع.حسین‌زاده‌نین نشر ائتدیردیگی  " فیوضات "-این تبلیغ ائتدیگی ایدئیالار آراسیندا تورکچولوک و آذربایجانچی‌لیق اساس یئر توتدو کی، بو آختاریش مئییل‌لری ده سونراکی ایللرده داها گئنیش و چوخ‌پلانلی شکیلده اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. 

  20. عصرین اوّل‌لرینده میلّی ایدئیانین میلّی ایدئولوژی‌‌یه چئوریلمه‌سینده موهوم رول اوینایان تورکچولوک و ایسلامچی‌لیق، موعاصیرلیکله یاناشی، آذربایجانچی‌لیق ایدئیاسینی دا ایره‌لی سورن ایکی بؤیوک شخصیت جلیل محمدقولوزاده و محمدامین رسول‌زاده ایدی. 

  ج.محمدقولوزاده  "ملا نصرالدین" درگیسینده و اؤز اثرلرینده آذربایجانچی‌لیغی وجهدله تبلیغ ائدیردی. کؤکو اوزون عصرلردن گلن آذربایجانچی‌لیق ایدئیالاری‌نین 20. عصرین اوّل‌لرینده یئنی تکانلا اوزه چیخماسی  "ملا نصرالدین"-ین فعالیتی ایله باغلی‌دیر. 

  تورکچولوک حاضیرکی علمی-نظری ادبیاتدا بیر نئچه جور تصویر اولونور:

 1) تورکچولوک معاریفچی‌لیک حرکاتی کیمی مئیدانا گلمیش و کولتورل معنا کسب ائتمیشدی: یعنی تورک خالق‌لاری‌نین و قؤوم‌لری‌نین دیل و مدنیت‌لرینی اینکیشاف ائتدیرمک، اونلار آراسیندا علمی و مدنیتی یایماق؛

 2) تورکچولوک-اتنیک میلّی حرکات کیمی، یعنی: تورک میلّی کیملیگی‌نین درک اولونماسی، تورکلرین بیر میلّت و عیرق اولاراق اؤزونوتصدیقی؛

 3) تورکچولوک سوسیال-سیاسی بیر حرکات کیمی، یعنی: تورکلرین میلّی آزادلیق حرکاتی نتیجه‌سینده موستقیل سیاسی بیر وارلیق اولدوغونو ثوبوت ائتمک،  " توران "  آدلی مملکتده بیرلشه‌رک، اوروپانین و روسیه‌نین، ائرمنی‌لرین و فارس‌لارین تجاووزونه قارشی گوجلو بیر سیاسی قووّه کیمی داوام گتیرمک. بو سونونجونون تاریخی نیسبتاً گنجدیر و تورکچولوک بورادا اؤزونو آرتیق ایدئولوژی‌‌ کیمی گؤستریر. چونکی اونون ایلک پرینسیپ‌لری آرتیق  "اوچ طرزی سیاست‌"  شوعاریندا (دیلده بیرلیک، فیکیرده بیرلیک، عملده بیرلیک) کیفایت قدر آیدین شکیلده اؤزونو گؤستریر. بونا اساس‌لاناراق  "‌تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و یئنی‌لشمک‌"  آنلاییشی اورتایا آتیلیر. بونلار تورکیزم ایدئولوژی‌سی‌نین تمل پرینسیپ‌لرینه چئوریلیر. 

  تورکچولوک هارادا یارانمیشدیر؟ بو باره ده ده عالیم‌لر آراسیندا یئکدیل بیر فیکیر یوخدور. مئیداندا اولان مولاحیظه‌لره قیساجا دا اولسا، نظر سالاق:

 1). تورکچولوگون ایلک علمی-نظری قایناق‌لاری اوروپادا یارانمیشدیر.

2). تورکچولوک روسیه‌ده یارانمیشدیر. تورکلرین ان چوخ ایستیثمارا و تضییق‌لره معروض قالدیغی اؤلکه محض روسیه ایمپراتورلوغو ایدی. اونا گؤره ده، تورکچولوک ایدئیا-سیاسی بیر جریان کیمی محض روسیه‌ده ازیلن کوتله‌نین ایدئولوژی‌سی کیمی مئیدانا گلمه‌لی ایدی. ایکینجی بیر طرفدن تاتارلارین و آذربایجانلی‌لارین میلّی بورژوازی‌لری فورمالاشمیشدی، اونلار اؤز صنعت‌لری‌نین حقیقی صاحیب‌لری اولماق عزمینده ایدیلر. تورکچولر ائله ظن ائدیردیلر کی، روسیه ایمپراتورلوغو چؤکرسه، تورکیه‌نین تورانا چئوریلمه‌سی یولوندا باشلیجا مانعه آرادان قالخاجاق. تورکلرین بیر قیسمی حتّی بئله بیر شوعار دا اورتایا آتمیشدیلار: روسیه ویران اولاجاق، تورکیه توران اولاجاق! 

  تورکلرین بو نیتی بولشویک‌لری ده جیدی ناراحات ائتمیش و اونا گؤره ده، اونلار تورکچولوگه مورتجع‌لیک دامغاسینی یاپیشدیرمیشدیلار. چار خفیه‌لری طرفیندن دایم ایزله‌نیلن تورک ضیالی‌لاری اؤز میلّی-موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی دا دایم گیزلی ساخلاماغا چالیشمیش، اونو روسیه موسلمان‌لاری‌نین میلّی-مدنی موختاریت حرکاتی کیمی قلمه وئرمگه مجبور اولونموشلار. اسماعیل بیگ قاسپیرالی  "‌ترجومان‌"  (1881)، یوسف آکچورا اوغلو  "‌تورک‌"  (1904)، علی‌بیگ حسین‌زاده  " فیوضات "  (1906) جریده‌لریله، احمد بیگ آغااوغلو اؤزونون  "‌دیفاعی‌"  تشکیلاتی ایله خالقین میلّی شوعورونو اویاتماغا، اونلاردا سیاسی-ایدئولوژی دونیاگؤروشونون یارانیب فورمالاشماسینا چالیشیردیلار. روسیه‌نین تورکلری اؤز موباریزه‌لرینده داها آردیجیل، داها قطعیتلی ایدیلر، اونلار حتّی تزارا قارشی موعین طلب‌لر ده ایره‌لی سوروردولر. م.ف.آخوندوف، ح.ب.زردابی، او.حاجی‌بیگوف، ی.و.چمنزمینلی، ج.محمدقولوزاده کیمی یئنی فیکیرلی ضیالی‌لار و بوتؤولوکده،  "‌اکینچی "‌چی‌لر و  "ملا نصرالدین"‌چی‌لر تورکچولوگو و معاریفچی‌لیگی یئنی مرحله‌یه چاتدیردیلار. اونلارین دیل و مدنیت ساحه‌سینده حیاتا کئچیردیکلری تدبیرلری سیاسی تورکچولوک اوچون ده یاشیل ایشیق یاندیردی و م.ا.رسول‌زاده، ع.ب.توپچوباشوف، ف.نعمان‌زاده، ف.خ.خویسکی کیمی میلّت فدایی‌لرینی یئتیردی. اونلارین گرگین امگی سایه‌سینده 20. عصرین اوّل‌لرینده ایسلام-تورک دونیاسیندا پارلمان تیپلی ایلک جومهوریت یاراندی. میلّی مطبوعاتین اساسی قویولدو. میلّی دیلده ایلک دفعه  اولاراق، بیلیم‌یوردو یارادیلدی. آذربایجان خالقی تورک خالق‌لاری آراسیندا علم و مدنیتین، سیاسی-میلّی شوعورون ایلک داشیییجی‌لاریندان بیرینه چئوریلدی.

  اونو دا دئیک کی، بو میلّی حرکات سووئت دؤورونده ده جسارتله ایره‌لی‌له‌دی، آما 30-جو ایللرده بولشویک‌لرین و خوصوصاً، ایستالین-برییا گوروهونون حیاتا کئچیردیگی قانلی تررور آکتلاری نتیجه‌سینده ضعیفله‌مگه باشلادی. اونو دا اونوتماق اولماز کی، تورکلرین بوتون میلّی حرکات‌لاری و ایدئیالاری همیشه ائرمنی‌لرین آردیجیل حمله‌لرینه معروض قالمیشدیر. 

  3). نهایت، تورکچولوک تورکیه ده یارانمیشدیر. تورکچولوگون گؤرکملی ایدئولوق‌لاری‌نین بیری ضیا گؤگ‌آلپ یازیر:  "‌توران‌"  و یا  "تورلار‌" ،  "‌تورکلر‌"  - بو بوتون تورکلری بیرلشدیرن عومومی بیر آددیر.  "توران"  سؤزوندن اؤزونده بوتون تورک طایفالارینی بیرلشدیرن بؤیوک تورکوستانا موناسیبتده ایستیفاده ائتمک اولار... توران - بو، بوتون تورکلرین عومومی آدیدیر. بونونلا بیرلیکده او یازیر کی،  "‌پان‌تورانیزم‌"  - اوتوپیادیر.  "توران‌"  - بو، کئچمیشده و اولا بیلسین کی، گله‌جکده ده بوتون تورکلرین بؤیوک وطنی‌دیر. تورانلی‌لار - بو، یالنیز تورک دیلینده دانیشان خالق‌لاردیر. بس تورکچولوک ندیر؟ ضیا گؤگ‌آلپ اونا آشاغیداکی آنلاشمانی وئریر:  "‌تورکچولوک - تورک خالق‌لاری‌نین یوکسلیشینی بیلدیرن بیر مفهومدور. 

  بونون درک ائدیلمه‌سینده او، 3 المنتی آییریر: 

  1. تورکچولوک؛ 

  2. اوغوزچولوق و یا تورکمنچی‌لیک؛ 

  3. تورانچی‌لیق. تورانچی‌لیغا او، تورکچولوگون اوزاق، کئچمیش ایدئالی کیمی باخیر. 

  آذربایجانچی‌لیغی مدنیت و معنویاتلا باغلایان ضیالی‌لاردان بیری ده ی.و.چمنزمینلی‌دیر. آذربایجان دؤولتچی‌لیگی‌نین مؤوجودلوغو اوچون اوچ عامیلین - تورپاق، میلّت و حاکیمیتین ضروری‌لیگینی گؤسترن ی.و.چمنزمینلی  "‌آذربایجان‌" ،  "‌آذربایجانچی‌لیق‌" ،  "تورکچولوک‌"  و میلّی-معنوی دَیرلرین قارشی‌لیقلی علاقه‌سی مسله‌سینی اؤنه چکمیشدیر. اونون فیکرینجه، بونلار میلّی ایستیقلالی قووّت‌لندیرن جهت‌لردیر. او، آذربایجانچی‌لیغی وطنداش‌لیق مؤوقعیی، وطنپرورلیک دویغولاری ایله قوووشدوروردو. 

  آذربایجانچی‌لیق، تورکچولوک میلّی لیاقت و دؤولتچی‌لیکله سیخ باغلی‌دیر. میلّی لیاقتی میلّتین لیاقتلی حیاتی، اونون هر بیر نوماینده‌سی‌نین شوعوروندا و پسیکولوژی‌سینده اؤز میلّتی‌نین کئچمیشی، بو گونو و گله‌جگی باره‌ده هرطرفلی و دریندن منیمسه‌دیگی، درک ائتدیگی، دوُیوب یاشادیغی، همچنین، اؤز خالقی‌نین تاریخی و مدنیتی‌نین، کئچمیش نسیل‌لرین و موعاصیرلرین سوسیال-سیاسی تجروبه‌سی‌نین شخصیتین معنوی-اخلاقی دایاغی اولماسی حاقیندا تصوّورلرله مؤوجودلوغو کیمی سجیه‌لندیریرلر. 

  ن.شمسی‌زاده وطنچی‌لیگی، تورکچولوگو، ایسلامچی‌لیغی و خالقچی‌لیغی آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی‌نین دایاق‌لاری حساب ائدیر. او دا بوتون آذربایجانلی‌لارین عومومی آذربایجانچی‌لیق-دؤولتچی‌لیک ایدئولوژی‌سی اطرافیندا بیرلشمه‌سی طرفداری کیمی چیخیش ائدیر:  " وطنچی‌لیک - بوتون خالق‌لار و اتنیک قروپ‌لارین دموکراتیک بیرلیگی‌نین، تورکچولوک - دؤولت سیاستی‌نین، ایسلامچی‌لیق - اینام، ایمان و اخلاقیمیزین تملی، شرقچی‌لیگین باغلانتیسی و رمزی‌دیر... 

  آذربایجانچی‌لیغین اساسیندا ایتّیحادچی‌لیق دایانیر. ایتّیحادیمیزین اساس باغلانتی‌لاری بونلاردیر: ژنداش‌لیق (قانداش‌لیق) و دینداش‌لیق. بونلار آذربایجانچی‌لیغین اساس پرینسیپینده – وطنداش‌لیقدا بیرلشیر. مؤلیف چوخ دوغرو اولاراق دینداش‌لیغی ایتّیحادچی‌لی‌لیق و وطنداش‌لیقدا اساس باغلانتی اولدوغونو قئید ائدیر. او، دینی بیرلیک فورماسی و ایدئولوژی اینام فورماسی کیمی قبول ائتدیگی اومّتچی‌لیگین شرقده حتّی دؤولت تشکیل ائتمک قودرتینه مالیک اولدوغونو نظره چاتدیرماقلا، آذربایجانچی‌لیغین ایدئولوژی اساس‌لاریندان اولان اومّتچی‌لیگین ان مؤحکم و اعتیبارلی بیرلیک اولان اخلاقی بیرلیگین، جمعیتین معنوی کیملیگی‌نین تأمیناتچی‌سی فیکرینی ده ایره‌لی سورور. 

  دؤولتچی‌لیک میلّی ایدئولوژی‌‌ ایله بیرلیکده داها گوجلو، داها قودرتلی تاثیر واسیطه‌سی اولور. دؤولت سیستمی میلّی ایدئولوژی‌نی حیاتا کئچیرمک اوچون بوتون واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیر. دؤولت سیاسی-معنوی عامیلله، اخلاقلا بیرلشمه‌لی‌دیر. دؤولت جمعیتین اخلاقینی قورویوب اینکیشاف ائتدیرمک واسیطه‌سی‌دیر. 

  خالقچی‌لیق - میلّی محدودلوغا یول وئریلمه‌مه‌سی، میلّی منافع ایله خالق منافعیی‌نین وحدتی‌دیر. جمعیتی دؤولت ایجتیماعی عدالت اساسیندا ایداره ائتمه‌لی‌دیر. 

  تورکچولوگه، ایسلامی دَیرلره و موعاصیرلیگه سؤیکنن آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی میلّی شوعورون موعاصیر یؤنومونده موهوم رول اویناییر.     

  موعاصیر آذربایجان شراییطینده آذربایجان ایدئولوژی‌سی آذربایجان دؤولتچی‌لیگی‌نین، اراضی بوتؤولوگونون، موستقیل‌لیگی‌نین، بورادا یاشایان خالق‌لارین قارداش‌لیغی و همرأی‌لیگی‌نین داشیییجی‌سی کیمی چیخیش ائدیر. 

واحد عمروف

فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

کؤچورن: عباس ائلچین