+0 بگندیم
موحاریبه و ادبیات
حسین جاوید
توحاف شئی!.. هارایا گئتسن، هر نهیه باخسان، بیر سارسینتی، بیر پریشانلیق حؤکمفرما… بوتون کؤنول‌لر ایضطیرابدا، بوتون روحلار هیجاندا، بوتون گؤزلر اینتیظاردا…
کوره‌یی-عرضین، بو جاناوار یاتاغی‌نین بیر بوجاغی، بیر نؤقطه‌سی یوخ کی، دویغوموز سالدیریش‌لاردان، ائشیتدیگیمیز گورولتولاردان موتاثیر اولماسین! یانار داغلاردان سئچیلمه‌ین توپلار، اینسان‌لاری دئییل، صحرالارین وحشی‌لرینی بئله دهشت‌لر ایچینده بوراخیر. دونیامیز ایندی‌یه قدر هنوز بؤیله قورخونج بیر بلایا راست گلمه‌میش، بؤیله مودهیش بیر اینقیلاب گؤرمه‌میش. ایسکندر، ناپلئون کیمی جاهانگیرلر، چینگیز، تئیمور کیمی باهادیرلار مزارلاریندان باش قالدیریب بو موحاریبه‌نی سئیر ائتسه‌لر، شوبهه‌سیز کی، حئیرت و تأثوردن اؤزلرینی آلامازلار. ذاتاً بو موحاریبه ، بیر موحاریبه دئییل ده، موسری بیر بلادیر، بیر طاعوندور، عالم‌شومول بیر فلاکتدیر…
فقط بو فلاکت هر کسی بیر درجه ده دوشوندورمه‌ییر، هر اؤلکه‌ده بیر تاثیر بوراخماییر. بیرینی گولدورورکن، دیگرینی آغلادیر. بیرینی مأیوس و موضطریب ائدیر ده، دیگرینی قهقهه و موظفریتله سئویندیریر.
بوتون دونیا گؤزدن کئچیرله‌جک اولارسا، هر شئی‌ین دَییشدیگینی، هر حالین باشقالاشدیغینی گؤرمه‌مک مومکون دئییلدیر. بو دَییشمه‌نین، بو باشقالیغین یئگانه سببی ایسه، البتّه، ایچینده بولوندوغوموز موحاریبه‌دیر.
حاضیرکی موحاریبه‌نین مووفقیتینی بیر چوخلاری تکنیک، تکنیکین موکمّل‌لیگینده گؤرورلر. حالبوکی بو قالیبیت‌لری یالنیز تکنیکده دئییل، باشقا قووّت‌لرده ده آرامالی‌دیر. چونکی یالنیز یاخیب-ییخیجی توپلار، نؤوایجاد چپَللین‌لر، بوغوجو قازلارلا ایش آشماز. بونلار ایلک باخیشدا گؤزه چارپدیغی اوچون هر کسی دوشوندوروب دورور. حالبوکی بو مودهیش سیلاح‌لاردان داها مودهیش آلمان‌لارین موحاریبه‌ده‌کی یئنی نظریه‌لری، یئنی پلان‌لاری، عسکرینده‌کی کسکینلیک و بوتون مملکت خالقینداکی احوالی-روحیه‌دیر. بو اؤلکه‌نین احوالی-روحیه‌سینده ایسه، فنّی-تربیّه‌نین، ادبیات و فلسفه‌نین تاثیری اینکار اولونمایاجاق شئی‌لردندیر.
روس- ژاپون موحاریبه‌سینده، بعضی موتفکّیرلر، ژاپون‌لارین غالیبیتینی اونلارین کوماندان‌لاریندا، ظابیط‌لرینده دئییل، ایبتیدایی مکتب‌لرده، مکتب موعلیم‌لرینده، موعلیم‌لرین خالقا وئرمیش اولدوغو تربیه‌ده آرامیشلار. شوبهه‌سیز کی، بو نظریه آلمان‌لارا، آلمان اوردوسونا داها زیاده شامیل اولسا گرک…
بیزده – روسیه ده ایبتیدایی، اورتا و عالی مکتب‌لرین آزلیغی بیر نؤقصان تشکیل ائتدیگی کیمی، بو مکتب‌لرده کئچیلن بوتون علملر، بوتون فنلر ده اولدوقجا سطحی و نظری‌دیر. حالبوکی آلمان‌لاردا بؤیله اولماییب دا بوتون-بوتونه بونون عکسینه‌دیر. اورتا و عالی مکتب‌لر کنارا دورسون. ایبتیدایی کؤی مکتب‌لرینده بئله هر علم، هر فن سون درجه صمیمی بیر تطبیقات و عملیات ایله کئچیلیر. یالنیز دارولفونون‌لار دئییل، کؤیلرده ده سیاح بیر پروفسورا تصادوف ائدیلیر. ایجتیماعی، فنی، ادبی کونفرانس‌لار وئریلیر. فنی حقیقت‌لر اولدوقجا تطبیقی بیر صورتده گؤستریلیر. و اونا گؤره ده، هر بیر آلمان یالنیز دینله‌مکله قالماز، دینلتمک ده ایستر. گؤرمگی کافی بولماز، گؤسترمگی ده آرزو ائدر. هله اونلاردا ایبتیدایی مکتب‌لرین مجبوری اولماسی، اوغلان-قیز، کیمسه‌نین موستثنا توتولماماسی داها باشقا بیر فیض، داها باشقا بیر فضیلتدیر.
ایشته بؤیله بیر موحیطده بؤیوین، بؤیله بیر اؤلکه ده یاشایان طلبه و طالیبه‌لر ایکمالی-تحصیلدن سونرا بیر ده اؤز فیلوسوف‌لاری، ادیب‌لری طرفیندن یازیلمیش اثرلری موطالیعه‌یه باشلارلار. شوبهه‌سیز کی، ان فایدالی دوشونجه‌لر، ان جیدی موحاکیمه‌لر ده یالنیز فلسفه و ادبیات واسیطه‌سیله الده ائدیله بیلیر. چونکی دوشونمگه باشلایان‌لار، خیلقت و طبیعتده بیر غایه، بیر نتیجه آرایان گنجلر یالنیز موطالیعه سایه‌سینده اؤز مسلکینی تعیین ائده بیلیر، اؤز آرادیغینی بولور.
اگر بیر میلّتین فلسفی و ادبیات کیتاب‌لاری حسّاس، خیالپرور، لااوبالی قلم‌لرله یازیلمیشسا، شوبهه یوخ کی، او میلّت، او نسیل جریانلا قاپیلیب دا هپ او یولدا حرکت ائدر و مومکون دئییل، آخینتی‌یا قارشی بیر دورلو کورَک چکمز. مثلا، بیر گنج بیر شعر، بیر حکایه، بیر رومان، بیر تاریخ، بیر فاجیعه اوخویاجاق اولورسا، درحال اؤزونه روحداش، مسلکداش اولماق اوزره بیر قهرمان سئچر، بیر تیپ بَینر و او روحدا یاشاماغا یئلتَنر و او مسلکده یاشاماق ایستر و بو یازیلان اثرلر ایسه، عادتاً، عالم‌شومول بیر موعلیم یئرینه کئچر، قارئ‌‌لرین روحلارینا نوفوذ ائتمگه باشلار.
ایشته مذکور اثرلر زهرلی، اخلاق‌سیز، گَوشک بیر مؤوضو تعقیب ائدرسه، ائر-گئج بوتون اوخوجولارینی دا زهرله‌میش اولار. کسکین، جیدی و متین بیر یولدا یازیلمیشسا، شوبهه‌سیز، قارئ‌ده ده عئینی فیکری، عئینی دویغونو اویاندیرمیش اولار.
ادبیات، بیر میلّتده کی احوالی-روحیه‌نین اینعیکاسی دئمکدیر. گله‌جک نئجه ایسه، ایندیکی ادبیات و فلسفه‌نین تاثیری و نوفوذونا قاپیلیر و هئچ بیر دورلو ده قورتولوش ایمکانی تاپا بیلمز.
ایندیکی ایرانلی‌لار، بیلخاصه فارسلار گؤز اؤنونه گتیریلسین، بوتون ایرانین احوالی-روحیه‌سی تحلیل ائدیلسین، بوتون شهرلر، بوتون کؤیلر افیونچولوق، شوربی‌لیک، سفسطه و لااوبالی‌لیک ایچینده یووارلانیب گئدیر. موستثنا اولاراق آز بیر قیسمی چیخدیقدان سونرا، هر کسده، هر قافادا بیر اطالت، بیر مسکنت گؤرونور. عجبا، روحلاری ازمکده اولان بو گوشکلیک‌لری، بو سفالتی دوغوران کیمدیر، ندیر، هانسی سبب‌لردیر؟
- شوبهه سیز کی، ادبیات…
روحانی‌لر و حاکیم‌لرین کورلوق و باجاریق‌سیزلیغی دا تاثیرسیز دئییل، آما ائییجه دیقت بویورولسا، ان موهوم سبب یئنه ادبیات و مطبوعاتدیر.
فردوسی، سعدی، نظامی، حافظ، خیام کیمی نادیره‌یی-فیطرت‌لر موستثنا؛ اونلاردان سونرا گلیب ده دونیانی بئش قوروشا آلمایان زاهید مسلک ادیب‌لر، لااوبالی و مسخره‌چی شاعیرلر، اخلاق‌سیز و یالتاق مداح‌لار، عجبا، هانسی رذالت قالدی کی، یاپمادیلار؟ نه ساچمالار، نه افسانه‌لر اویدورمادیلار؟!.
بو حال تورکیه‌ده ده اسکیک اولمامیش… بیر کرره تاریخی-ادبیات گؤزدن کئچیریلسه، روحی کیمی لااوبالی مشرب‌لر، نفعی کیمی یایقاراچی‌لار، نابی کیمی اؤلگون بیر فیکیر داشییان فلسفه‌چی لر، ندیم کیمی صفاهتپرورخراباتی‌لر اؤز یازیلاریله تورکلرین ساغلام و سارسیلماز روحلارینی پوزوب گوشتدیلر. شیناسی دؤورونه گلینجه‌یه قدر، بلکه اوندان دا سونرا هپ بیر دیزی‌یه عجم روحو، عجم فلسفه‌سینی ایزله‌دیلر.
اوروپا یولونو تانیر-تانیماز، بیر ده فرانسیز موقلّیدلیگی مئیدان آلدی. هم ده فرانسیزلارین آز-چوخ جیدی و مهارتلی ادبیاتی دئییل، هوپپا، دَیرسیز و چوروک اثرلری تعقیب اولوندو، ترجومه ائدیلدی و اؤزلریندن خوصوصی اثر یازان‌لار بئله، بیر دورلو تقلیددن یاخانی سیییرا بیلمه‌دیلر. هم ده اسکیلیک ایله یئنی‌لیگی، عجمی‌لیک ایله فرانسیزلیغی قاریشدیراراق، ایکی چوروک، ایکی اخلاق‌سیز اوچوروم آراسیندا قالدیلار. یالنیز رضا توفیق، عبدالحق حامد، توفیق فکرت کیمی مشاهیر، بیر ده میلّی عنعنه‌لری، میلّی دویغولاری دینله‌ین بعضی گنج روحلار، گنج قلم‌لر کؤهنه‌لیکدن، موقلّیدلیکدن سییریلماغا باشلادیلار. نامق کمال کیمی اؤزونو هر کسه سئودیره بیلن بؤیوک بیر هونروری بئله چوخ کیچیک، چوخ دار روحلو بولدولار و حاقلاری دا وار…
ایشته، تورک-فارس ادیب‌لری‌نین اؤز میلّتینه، میلّتین احوالی-روحیّه‌سینه اولان تاثیر اینگییس‌ده، فرانسه‌ده، ایتالیادا، آلمان‌دا، روسیه‌ده و سایر مملکت‌لرده ده عئینی درجه‌ده شامیل و حؤکمفرمادیر.
مثلا، اینگیلیس‌لری آلاق: اونلارین اؤتندن بری جاهانگیرانه بیر عمل آرخاسینجا قوشمالاری، هر یئرده نوفوذ قازانیب دا هر اؤلکه‌ده رول اوینامالاری سیاسی قوووت‌لره مدیون اولدوغو کیمی، فلسفی، ادبی تاثیرلردن ده وارَسته دئییلدیر.
اینگیلیس‌لر مغروردور، سویوق‌قانلی‌دیر، دوشونجه‌لی و دوربیندیر. البتّه بونلار، بو صیفت‌لر موحیطه، میلّی روحا، میلّی تربیه‌یه راجع صیفت‌لردیر. لاکین شکسپیر کیمی داهی‌لرین عملپرور، عالم‌شومول اثرلری، هربرت ایسپنسر کیمی بؤیوک فیلوسوف‌لارین نوفوذلو، متین، سارسیلماز و کسکین فلسفه‌لری، شوبهه‌سیز کی، هر اینگیلیسده، بوتون خالق روحوندا بؤیوک و صمیمی بیر تاثیره مالیکدیر.
فرانسه‌نین دا ژان ژاک روسو کیمی حسّاس و مریض بیر روحا مالیک اولان فیلوسوف‌لاری، بیر پارا خیالپرست، هوپپا شاعیرلری، بعضی اخلاق‌سیز، موداچی رومانچی‌لاری، شوبهه‌سیز کی، فرانسیز حیاتینا، فرانسیز موحیطینه تاثیر ائتمه‌میش دئییلدیر.
ایتالیایا گلینجه، اسکی ایتالیالی‌لارلا ایشیمیز یوخ…
بیز ایندیکی ایتالیالی‌لاری یالنیز موسیقیچی – چالغیچی تانیییریق. چالغی‌نین بسله‌دیگی روح و اخلاق هر یئرده، هر کسجه بللی اولدوغوندان، اونلارین اوینایاجاغی رولدان بحث ائتمک لوزوم‌سوز گؤرولدو.
روس-آلمان موحیطینه گلینجه، بو موحیطده کی حیات و ادبیات داها باشقادیر. روس-آلمان سؤزو آرایا گلیر-گلمز، هم ادیب، هم فیلوسوف اولماق اوزره ایکی بؤیوک سیما، ایکی نوفوذلو موتفکّیر قارشیمیزدا دیکیلیب دورور. اونلارین بیری مشهور تولستوی، بیری ده آلمان فیلوسوفو نیچه‌دیر.
سون زامان‌لاردا بو ایکی موقتدیر داهی‌نین روسیه و آلمان‌دا اوینادیغی مووفّقیت اینکار ائدیلمه‌یه‌جک بیر نوفوذ و قووّته مالیکدیر. تولستوی قوجامان و مؤحتشم رومان‌لاری ایله، اوفاجیق، ساده ریساله‌لریله، مونیس بیر غایه‌یی-عمل، مسیحاپسندانه بیر مسلک ایزله‌میش، ایزله‌دیگی غایه‌یی-عملی، دوشوندوگو مسلکی روسیه‌لی‌لره، بیلخاصّه روسلارا بَیندیرمیش، میلیون‌لارجا قارئ‌لرینی، اینجیلی-شریفین عفوائدیجی تعلیماتی ایله یاشاتماغا چالیشمیش، آز-چوخ مووفّق ده اولا بیلمیشدیر.
مذکور نیچه‌یه گلینجه، او داها باشقا بیر یول، داها باشقا بیر غایه‌یی-عمل تعقیب ائتمیش. اونون اثرلرینده تولستویون دوشوندوگو "مرحمت‌لردن" اثر یوخ…
او، ضعیف‌لرین ازیلمه‌سینی غایت طبیعی بولور. محبت، مرحمت کیمی دویغولارین خیالپرستانه، معناسیز شئیلر اولدوغونو ایثباتا چالیشیر، هم ده ایثبات ائتمکدن عاجیز قالماز.
اونا گؤره ده، تولستوی نیچه‌یه یاری‌دلی آلمان – دئیه تنقید و مؤاخذه ائدیر و اونون مجنونانه اثرلری‌نین روسیه‌ده طبع و نشرینه، ترجومه ائدیلمه‌سینه، نوفوذ قازانماسینا قیزماقدان بیر دورلو اؤزونو آلاماز. و اونون یوروتمکده اولدوغو فلسفه‌نین یاخیجی زهردن باشقا بیر شئی اولمادیغینی دا علاوه ائدیر.
لاکین ائیی دوشونولورسه، نیچه فلسفه‌سی‌نین باطینی چوخ دا ظاهیرینه بنزه‌مه‌یه‌رک، داها صمیمی بیر مرحمت و محبتله نتیجه‌له‌نیر. او، تولستویون دوشوندوگو نوقطه‌یه آجی اولماقلا برابر، داها کسکین و حقیقی آددیم‌لارلا ایره‌لی‌له‌مک ایستر.
روسیه‌ده نیچه‌نین قارئ‌لری آز دئییلدیر. روسیه‌نین مشهور ادیب‌لریندن، متین اوسلوبا، درین دوشونجه یه مالیک اولان داستایئوسکی – او بؤیوک داهی و روحشوناس بئله نیچه یولونو، نیچه ایدئیاسینی داها اول اورتایا سورموش، ایندیکی برحیات ادیب‌لردن لئونید آندره‌یئف‌ین فاجیعه‌لرینده ده آز-چوخ نیچه روحو گؤرولمکده‌دیر. ایشته بونون اوچون تولستوی نیچه‌یه قیزدیغی کیمی، آندره‌یئفه یازدیغی بیر مکتوبدا دئییر:
"لئونید! لئونید! سن منی قورخودورسان، فقط من سندن قورخاجاق دئییلم!"
دئمک کی، قوجا تولستوی بو جومله ایله مسلک و فیکیرجه اؤزونه موخالیف ساییلان، نیچه روحونا یاخینلاشان آندره‌یئفی بیر دورلو دوشوندورمک، مؤاخیذه ائتمک ایسته‌ییر.
هر حالدا، تولستویون ان زیاده نوفوذ قازاندیغی بیر روسیه اولدوغو کیمی، نیچه‌نین ده ان چوخ رول اوینادیغی مملکت، شوبهه‌سیز، آلمان‌دیر… ایشته، دئمک اولور کی، بو بؤیوک موتفکّیرلرین ان صمیمی تاثیرلری هر یئردن زیاده اؤز مملکت‌لرینه اولموشدو. بو ایکی مملکتدن هر بیرینی گؤزدن کئچیره‌جک اولسانیز، طبیعی، مینلرجه، اون مینلرجه دارولفونون‌لارا، روشدیه، عدادی مکتب‌لره راست گلرسینیز و میلیون‌لارجا طلبه و طالیبه‌نین علم آرخاسینجا قوشدوغونو، مذکور مکتب‌لره دوام ائتدیگینی گؤررسینیز.
بللی بیر حقیقتدیر کی، هر مکتبده بیر چوخ درسلر اوخوندوغو کیمی، ادبیات، فلسفه، تاریخی-فلسفه درسلری ده کئچیلیر و هر مملکتین ان مشهور ادیبی‌نین، ان نوفوذلو فیلوسوفونون اثرلری و اوراداکی غایه ده بیرر-بیرر تحصیل و تنقید ائدیلیر.
عئینی زاماندا، بوتون گنج دیماغ‌لار (بئیین‌لر) بیرر فوتوقراف کیمی دویوب، بلله‌دیگی حقیقت‌لری بؤیوک بیر ماراق ایله آلیر و او حقیقت‌لر گئت-گئده اینکیشاف ائده‌رک، عومومی بیر دویغو، عومومی بیر دوشونجه، عومومی بیر احوالی-روحیّه تشکیل ائدیر.
ایشته بو گون موحاریبه مئیدانیندا سئیر ائتمکده اولدوغوموز ایگیدلر، غالیبیت آرخاسینجا قوشان قهرمان‌لار، هپ مذکور مکتب‌لرین محصولو، هپ مذکور دارولفونون‌لارین پرورده‌یی-عورفانی‌دیر.
دئمک کی، بوگونکو موحاریبه ده توپلار، توفنگ‌لر دئییل، هر مملکتین ادبیات و فلسفه‌سیله بسلنن بئیین‌لر ده آیریجا حائز-اهمیتدیر.
فقط بوگونکو موحاریبه‌نین گله‌جک ادبیاتا ایجرا ائده‌جگی تاثیر کئچمیش ادبیاتین بوگونکو موحاریبه‌یه وئره جگی تاثیرین قات-قات فؤوقونده اولسا گرک…
بلی، بوگونکو موحاریبه‌نین حاضیرلاماقدا اولدوغو ضربه چوخ قورخونج، چوخ تهلوکه‌لی‌دیر. بو مودهیش اینقیلابدان هئچ بیر قووّت قورتولمایاجاق. بوتون علملر، فنلر اومولماز درجه ده سارسیلاجاق، دَییشه‌جک. شوبهه‌سیز کی، ادبیات دا بو آخینتی‌یا قاپیلاجاق. بلکه داها کسکین، داها ساغلام آدام‌لارلا یورویه‌جک، داها دوغرو متین بیر یول ایزله‌یه‌جک… و ایندی‌یه قدر قارالادیغیمیز ساچمالار، بوگونکو پارچا-تیکه آلا-بزک ادبیاتیمیز دا بوسبوتون آلت-اوست اولاجاق. گنج مونقّیدلرین نظری-ایستهزاسینا اوغرایاجاق. هم ده اینصاف‌سیز، مرحمت‌سیز، اعتیناسیز بیر صورتده ییرتیلیب آتیلاجاق. هئیهات!.. سون ندامت ایسه فایدا وئرمه‌یه‌جکدیر.
قایناق: "آچیق سؤز" قزئتی، 25-26 اوکتوبر 1915-جی ایل
کؤچورن: عباس ائلچین
