+0 بگندیم
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز
بختیار تونجای
آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش آلبان‌لار اساسا قوزئی آزبایجاندا، او جومله‌دن غربی آذربایجاندا (بوگونکو ائرمنیستاندا)، ائلجه ده داغیستاندا و بوگونکو گورجوستانین بورچالیدان تیفلیسه قدر اوزانان گئنیش اراضی‌لرینده مسکون‌لاشمیش و بو اراضی‌لرده یاشایان دیگر سویلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیره‌رک، تاریخی منبع‌لرده "آلبانیا" آدی آلتیندا یاد ائدیلن دؤولت قورموشدولار. "کیتابی-دده قورقود" دا آلبان‌لاردان تورک خالق‌لاریندان بیری کیمی صؤحبت آچیلیر و اثرین باش قهرمان‌لاریندان قازان خان آلپان‌لارین، یعنی آلبان‌لارین باشچیسی کیمی یاد ائدیلیر. شرق‌شوناس عالیم سلیمان علی‌یاروف بو باره ده یازیر: "دده‌م قورقود" کیتابی‌نین آراشدیریلماسی آذربایجاندا اوزون سورن اتنو-تاریخی اینکیشافین یئنی، "گؤزله نیلمز" بیر آخارینی اوزه چیخارمیشدیر. درسدن نوسخه‌سینده 4-جو بویدا قازان خان اوودا اولارکن جاسوس اؤز تکورونه بئله بیر خبر گتیریر: " هئی، نه اوتورورسان؟ ایتوٌنی اوُلاتمایان، چتوٌگینی مؤولاتمایان آلپان‌لار باشی قازان اوغلانجوغو ایله سرخوش اولوب یاتورلار" (1. 142). "آلپان‌لار" اتنیک آدی‌نین باشقا بیر یئرده ده ایشلنمه‌سی بو آنلاییشا دیقتله یاناشماغی طلب ائدیر. 7-جی بویدا اوخویوروق: آغ-بوز آتلار چاپدیروُر آلپان‌لار گؤردوم، آغ ایشیقلی آلپ‌لاری یانیما سالدوم. بوتون تدقیقاتچی‌لار سانکی گؤزلرینه اینانمایاراق بورادا ایشلنن "آلپان‌لار" سؤزونو "آلپ‌لار" کیمی اوخوموشلار. کیتابین روسجا چاپیندا ایسه آلپین سینونیمی اولان "vityazi" شکلینده چئوریلمیشدیر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی محرم ائرگین درسدن نوسخه‌سینده فعلاً راستلاشدیغی "آلپان‌لار" سؤزونو "آلپ‌لار" سؤزو ایله عوض ائتمیشدیر. لاکین عدالت خاطیرینه سؤیله‌‌یک کی، او اؤز کیتابی‌نین مووافیق یئرلرینده صحیفه آلتی علمی-تنقیدی چیخاریش‌لاریندا درسدن الیازماسیندا هر ایکی حالدا "آلپان‌لار" یازیلدیغینی بیلدیرمیشدیر. کیتابدا "آلپان‌لار" اتنونیمینه راست گلینمه‌سی اونون آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لرله باغلی اولدوغونو و آذربایجاندا عرصه‌یه گلدیگینی ثوبوت ائدن دلیل‌دیر. بو خالق میلاددان اوّل 4.عصردن اعتیباراً 10. یوزایل‌لیگه قدر 1500 ایل‌لیک بیر واخت عرضینده آذربایجاندا یاشامیشدیر. قدیم آلبان‌لارین آدی بو گون قوبانین "آلپان" کندی‌نین آدیندا یاشاماقدادیر. قدیم آلبان‌لارین بیرباشا واریث‌لری اولان بو کندین ساکین‌لری تورکدورلر و آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشیرلار. نظره آلساق کی، قوبا رایونو اراضیسینده یاشایان بوتون قافقازدیللی خالق‌لار، او جومله‌دن سایلاری بیر نئچه مین اولان خینالیقلی‌لار و بوُدوُق‌لار اؤز دیل‌لرینی قورویوب ساخلامیشلار، آلبان‌لارین باشقا بیر دیلده دانیشدیغی و گویا سونرادان تورکلشدیگینی دوشونمک، البته کی، گولونجدور" (1. 142-143). آلبان‌لارین ان آزی ائرکن اورتا عصرلردن آذربایجان حودودلارینی آشاراق تورکوستان طرف‌لره ده یاییلدیغینی سؤیله‌مک اولار. مسله بوراسیندادیر کی، 6. عصر مؤلیفی ایوْردان ایسکیت‌لر اؤلکه‌سی‌نین چوخ بؤیوک اراضینی احاطه ائتدیگینی، هون‌لارین، سیرلرین و آلبان‌لارین گئدیب چاتدیقلاری اوزاق حودودلارا قدر اوزاندیغینی یازیر (2. 24) بو معلوماتدان آچیق – آیدین گؤرونور کی، آلبان‌لار دا ایسکیت‌لر کیمی تورکوستانین سون حودودلارینا قدر، یعنی چینه قدر یاییلمیشدیلار. تصادوفی دئییل کی، بو گون قازاخ‌لارین "آلبان" آدلاندیریلان قولو محض چینده کی اویغور موختار ویلایتی اراضیسینده، باشقا سؤزله، شرقی تورکوستاندا و موغولیستاندا، ائلجه ده قازاخیستانین چینله سرحد بؤلگه‌لرینده یاشاییرلار. آلبان-تورک خالقی‌نین قازاخ تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگینی ثوبوت ائدن معلومات‌لاری گؤرکملی قازاخ معاریفچیسی چوْکان ولیخانوفون، ائلجه ده و. و. ووْستروْف و م. س. موُکانوْفون، قیرغیزلارین اتنوگنزینده اوینادیقلاری رول باره ده معلومات‌لاری ایسه آبروْمزوْنون اثرلریندن تاپماق اولار. کارمیشئوانین "تاجیکیستانین اؤزبک-لوْکای خالقی" کیتابیندا ایسه آلبان‌لارین اؤزبک تورکلری‌نین اتنوگنزینده اوینادیغی رول باره ده موتخصیص‌لری ماراقلاندیرا بیله‌جک معلومات بولونماقدادیر (3. لو: 326؛ 4. 46، 118؛ 5. 82، 66؛ 6. 16، ص. 2). ژدانکوْ اؤزونون قاراقالپاق‌لارین تاریخی اتنوقرافی‌سینه حصر ائتدیگی کیتابی‌نین 41-جی صحیفه‌سینده آلبان‌لارین قاراقالپاق تورکلری‌نین ده اتنوگنزینده ایشتیراک ائتدیگینی بیلدیریر (7. 1950: 4). قیاس‌الدین غیب‌اله‌یئفین تدقیقات‌لاری نتیجه‌سینده معلوم اولموشدور کی، آلبان طایفالاریندان قارقارلار دا تورک ایدیلر و اونلارین دیلی قیپچاق تورکجه‌سی اولوب (8. 78-79) گؤرونور، قدیم آذربایجاندا اوغوز تورکجه‌سی ایله یاناشی قیپچاق تورکجه‌سی ده یایغین اولموشدور. هر حالدا، "کیتابی- دده قورقود"دا اوغوزلارلا یاناشی قیپچاق‌لاردان دا گئن – بول دانیشیلدیغی، بو ایکی تورک خالقی آراسیندا گوجلو رقابت حیسی اولدوغو دانیلماز فاکت‌دیر. او دا فاکت‌دیر کی، آلبان الیفباسی محض قیپچاق – قارقار دیلی اساسیندا یارادیلمیشدی و بو دیل آلبانیانین ادبیات و دؤولت دیلی فونکسیونونو ایفا ائتمیشدیر (8. 78-79) دوغرودور، اسکی روس-سووئت علمیندن گلن عنعنه‌یه اساس‌لاناراق، بیر چوخلاری قارقارلاری قافقازدیللی خالق حساب ائتمکده داوام ائدیرلر. لاکین فاکت تامام باشقا شئیی دیکته ائدیر. فاکت بودور کی، مشهور قیرغیز-تورک داستانی "ماناس"دا اثرین قهرمانی ماناسین آتاسی‌نین منسوب اولدوغو خالق گاه قارقار، گاه دا قیپچاق آدلانیر (9. ایکی، 541، پریم. 55). آبرامزوْنون یازدیغینا گؤره ایسه 16. عصرده قاراقیشلاقدا باش وئرن حادیثه‌لرله علاقه‌دار قیپچاق-قارقار خالقی‌نین آدی چکیلیر (5. 46). چوخ تأسوف‌لر اولسون کی، موسی کاغانکاتلی‌نین "آلبان تاریخی" و مخیتار قوْشوُن "آلبان سالنامه‌سی" آدلی کیتاب‌لاری دؤوروموزه دک اوریژینالدا یوخ، ائرمنی، روس و اینگیلیس دیلینه ترجومه‌لرده گلیب چیخمیشدیر. بو کیتاب‌لار حاقیندا بیزده اولان تصوور آذربایجان تورکجه‌سینه ضیا بنیادوفون ائتدیگی ترجومه‌لره اساس‌لانیر. تانینمیش دیلچی عالیم فیریدون آغاسی‌اوغلونون یازدیغینا گؤره، ائرمنی‌لر "آلبان تاریخی" کیتابینی روس دیلینه چئویررکن، بیله‌رکدن بیر نئجه جیدی تحریفه یول وئرمیشلر. اونلاردان 2-سی اوزرینده خوصوصی دورماغیمیزا احتیاج وار.
1. مِسروپ ماشتوْتس ائرمنی‌لره الیفبا دوزلتدیکدن سونرا آلبانیادا قارقارلارین دیلی‌نین بعضی سسلری اوچون خوصوصی ایشاره‌لر یارادیر. ترجومه‌ده ایسه قارقار دیلی اساسیندا آیریجا بیر الیفبا یارادیلدیغی بیلدیریلیر.
2. قارقارلارین دیلی آغ خزرلرین دیلی (آک‌خازوُر) ایله عئینی‌لشدیریلیر. ترجومه‌ده "آک‌خازوُر" اتنونیمی عوضینه "سون درجه اویومسوز بیر دیل" ایفاده‌سی ایشله دیلمیشدیر (10. 182). موسی کاغانکاتلی‌نین سؤزوندن بئله چیخیر کی، ماشتوْتس آرتیق ائرمنی‌لر اوچون یاراتمیش اولدوغو الیفبانی بیر قیپچاق خالقی اولان قارقارلارین (آغ خزرلرین) دیلینه اویغونلاشدیریر. بونون اوچونسه ائرمنی دیلینده اولمایان بعضی قیپچاق سسلری اوچون آیریجا ایشاره‌لر یارادیر. داها دوغروسو عئینی ایشاره‌لر بعضی حال‌لاردا آلبان الیفباسیندا بیر، ائرمنی الیفباسیندا ایسه دیگر بیر سسی ایفاده ائتمیشدیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، "آلبان یازیلی ادبیاتی" آدلاندیرا بیله‌جگیمیز شئی قیپچاق دیلینده و ائرمنی الیفباسیندان ساده‌جه سسله‌نیشی باخیمیندان بیر نئچه ایشاره ایله فرق‌لنن الیفبا ایله یازیلمیش متن‌لر اولمالی‌دیر. خوشبخت‌لیکدن بو متن‌لر گونوموزه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر. فقط بو یازیلی متن‌لرین آلبان ادبیاتی‌نین نومونه‌لری اولدوغو هئچ کسین عاغلینا گلمه‌میش، اونلار علمی ادبیاتا، یانلیش اولاراق، "ائرمنی قیپچاقجاسی" آدی آلتیندا داخیل ائدیلمیشدیر. موسی خورن و موسی کاغانکاتلی‌نین سؤزلریندن بئله چیخیر کی، قارقارلارین داها بیر آدی اولموشدور – آغ خزرلر. خزرلره خوصوصی کیتاب حصر ائتمیش روس عالیم‌لری آرتومونوف و پلِتنئوا، ائلجه ده اثرلرینده خزرلره گئنیش یئر آییرمیش لئو قومیلیوف عرب منبع‌لرینه ایستیناداً خزرلرین آغ خزرلر و قارا خزرلر دئیه ایکی اساس یئره بؤلوندوگونو قئید ائتمیشلر. البته کی، بو حالدا صؤحبت آلبانیا خزرلریندن-آغ خزرلردن، یعنی قارقارلاردان گئتمه‌لی‌دیر. ائرمنی تاریخچیسی موسی خورن آذربایجان اراضیسینده خزرلرین آدینی 3. عصرده، گورجو تاریخچیسی لئونتی مروْوئللی ایسه میلاددان اوّل 7.عصرده باش وئرمیش حادیثه‌لرله علاقه‌دار چکمیشدیر. معلومات اوچون بیلدیرک کی، طبری‌نین یازدیغینا گؤره، اونون دؤورونده "آذربایجان و اوندان آسیلی اولان اؤلکه‌لر خزرلر اؤلکه سی" کیمی تانینیردی (10. 37). خزرلرین آدی بوگونه دک لئریک رایونو اراضیسینده کی خزریایلاق، اوردوباد رایونو اراضیسینده کی خزریورد، هادروت و فضولی رایون‌لاری اراضی‌لرینده کی خزرداغ توپونیم‌لرینده و ان نهایت، خزر دنیزی‌نین آدیندا یاشاماقدادیر (8. 139).
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز ماراقلی‌دیر کی، شرطی اولاراق "ائرمنی قیپچاقجاسی" آدلاندیریلان قیپچاق‌دیللی آلبان ادبیاتی نومونه لری‌نین بیر قیسمی – اساساً موختلیف "اینجیل" نوسخه‌لری، دوعا کیتاب‌لاری و دیگر مسیحی مضمونلو متن‌لرین بیر قیسمی غربی آذربایجان اراضیسینده، یعنی ایندیکی ائرمنیستان اراضیسینده کی الیازمالار فوندوندا قورونور. بو باره ده مراد آجی یازیر: "ائرمنیستاندا ائرمنی قرافیکی ایله، فقط تورکجه یازیلمیش قدیم موقدس کیتاب‌لار وار. مادام کی، ائرکن ائرمنیستاندا دوعالار تورکجه یازیلمیشدی، دئمه‌لی، عیبادت هئچ ده سوریانی دیلینده یوخ، تورکجه ائدیلیردی. ائرمنی‌لر اوچون ایلک معبدلری کیملر تیکمیشلر؟ نه اوچون اونلارین ایستیقامتی شرقه‌دیر؟…" (11. 153). شوبهه‌سیز کی، بو گون "ائرمنیستان" کیمی تانینان غربی آذربایجانداکی کیلسه‌لری تورکلر، یعنی آلبان‌لار تیکمیشلر. ائرمنی‌لر ایسه همین اراضی‌لره 19. عصردن روس‌لار طرفیندن کؤچورولموش و آلبان – تورک کیلسه‌لرینه صاحیب چیخمیشلار. دئییلن‌لره ان گؤزل ثوبوت کیمی غربی آذربایجانین، یعنی بوگونکو قوندارما ائرمنیستانین شیراک ویلایتی‌نین آرتیک بؤلگه‌سی‌نین 20.عصرین 40-جی ایل‌لرینده آدی دَییشدیریله رک "آریچ" شکلینه سالینان قدیم خپچاخ (قیپچاق) کندینده کی خپچاخونگ آدلی کیلسه و موناستری (12. عصرده تیکیلدیگی سؤیله‌نیلیر) گؤسترمک اولار (12. 6،7). غربی آزبایجاندا (بوگونکو ائرمنیستان) قیپچاق – قارقارلارین چوخ قدیم زامان‌لاردان یاشامیش اولدوقلارینی، اونلارین تورپاق‌لاری‌نین ارمنیه و کیلیکیایا قدر اوزاندیغینی ائرمنی (های) تاریخچی‌لری ده اعتیراف ائدیرلر. مثلا، آ. آکوپیان اؤزونون " آلبانیا – آلوُآنک قدیم یونان – روم و قدیم ائرمنی منبع‌لرینده " آدلی کیتابیندا یازیر کی، موْکسدا قارقار آدلی ویلایت، تسوْپکا و غربی کیلیکیادا ایکی قارقار قالاسی، لوْری و پاریسوْسدا ایکی قارقار کندی وار. بوندان باشقا مِغری طرفده قارقار داغی‌نین مؤوجودلوغو دا معلومدور (13. 66-67).حاضیردا غربی آذربایجانین (بوگونکو ائرمنیستانین) زنگه‌زور بؤلگه‌سینده قارقارلارا عایید بیر موناستیر کومپلکسی ده قالماقدادیر. اؤنجه‌لر "گرگروَنگ" و یا "قارقاروَنگ" آدی ایله مشهور اولان بو موناسترا بیتیشیک حضرت مریم کیلسه‌سی‌نین تیکیلمه‌سیندن سونرا (1283-جو ایل) داها چوخ مریم کیلسه‌سی و یا "سوُرب سیوْن" موناستری کیمی یاد ائدیلمگه باشلایان بو کومپلکس آلبان (هم ده آذربایجان) معمارلیغی‌نین ان ماراقلی نومونه‌لریندن بیری‌دیر (14. 323) قارقارلار و اونلارین یاشاییش آرئالی باره‌ده اسکی ائرمنی (های) منبع‌لرینده ده سؤز آچیلمیشدیر. مثلا، موسی خورن (5. عصر) آلبان الیفباسی‌نین قارقار دیلی اساسیندا یارادیلدیغینی سؤیله‌میش، قارقار مئیدانیندان و قارقار ملیک‌لیگیندن سؤز آچمیشدیر. گِووْند (8. عصر) قارقار دوزن‌لیگی‌نین، بؤیوک واردان (8. عصر) ایسه قارقار ویلایتی‌نین آدینی چکمیشلر. توْوما آرتسروُنی ایسه تورک منشالی عرب سرکرده‌سی بوغانین قارقار دوزن‌لیگینه گله‌رک، برده شهرینه داخیل اولدوغونو یازمیشدیر (8. 79). عومومیتله، اسکی یازیلی قایناق‌لاردا قارقارلار و اونلارین یاشاییش آرئالی باره ده یئترینجه معلومات بولونماقدادیر. مثلا، استرابون قارقارلارین آمازونکالارلا قونشولوقدا، آمازونکالارین ایسه آلبانیا اوزرینده یوکسلن داغلاردا یاشادیقلارینی یازمیشدیر. بو خالقین آدی قافقاز و اورتا آسیانین توپونومیکاسیندا گئنیش عکس اولونموشدور. بو سیرادا 19. عصرده ایندیکی داغیستانین تئیمورخانشوُرا ویلایتینده قئیده آلینمیش قارقار یئر آدینی، تیفلیس قوبئرنیاسی‌نین تیوْنِت و آخالسیخ بؤلگه‌لرینده قئیده آلینمیش قارقار – مئیدان، قارقار – قوتان، قارقار داغی، قارقاریس و س. توپونیم‌لرینی، قبَله رایونو اراضیسینده مؤوجود اولموش خارابا – قاراقاری، ائلجه ده قاراباغلا گده‌بَی سرحددینده یئرلشن بیر نئچه قارقار کندینی (بو گون اونلاردان بیری گرگر، دیگری ایسه خارخار آدلانیر) و ناخچیوان بؤلگه‌سینده قئیده آلینمیش خارخار کندینی گؤسترمک اولار. 13. عصر عرب مؤلیفی یاقوت حموی بئیلقان یاخین‌لیغیندا یئرلشن قارقار شهرینی خاطیرلاتمیشدیر. ابن خردادبه (9. عصر) ایسه شابران و دربند آراسینداکی قارقار شهریندن صؤحبت آچماقدادیر. دئییلن‌لره قاراباغ اراضیسینده کی ایکی آیری قارقار چایینی دا علاوه ائتمک لازیمدیر. تورکیه و گونئی آذربایجان اراضیسینده ده بیر نئچه قارقار، خارخار، گرگر آدلی یاشاییش منطقه‌سی‌نین اولدوغو معلومدور. قارقارلارین بیر واخت‌لار اورتا آسیادا دا یاشادیغینی سؤیله‌مک اولار. بئله کی، دیوْنیسیی پریئقِت (2. عصر) قارقارلارین اِموْد داغلاریندان قانق چایی ایله سوواریلان تورپاق‌لارا قدر گئنیش بیر اراضیده یاشادیقلارینی یازمیشدیر (8. 79). تورک – آلبان دیلینده، یعنی "ائرمنی قرافیکی" (اصلینده آلبان الیفباسی) ایله یازیلمیش، فقط تورکجه (قیپچاق تورکجه‌سینده) اولان مسیحی ادبیاتینا گلینجه، بو ادبیاتین یارانماسی باره ده 5. عصر ائرمنی سالنامه‌چیسی کوْروْیوُنون یازدیغینا گؤره، هله او دؤورده آلبانیا یئپیسکوْپوُ ایرئمیانین باشچی‌لیغی ایله دینی کیتاب‌لار، یعنی موقدس کیتاب آلبان دیلینه ترجومه ائدیلمیشدی (15. 211-212) 8. عصر ائرمنی تاریخچیسی گئووْند اؤزونون "تاریخ" اثرینده بیلدیریر کی، اونون دؤورونده "اینجیل" بیر سیرا دیل‌لرله یاناشی آلبان دیلینده ده تدریس ائدیلیردی و آلبان دیلینده اولان دینی کیتاب‌لار جیدی جهدله قورونوردولار (گئووْند، 14. فصیل). ائرمنیستانین الیازمالار فوندوندا آراشدیرمالار آپاران آ. د. آنانیان ایسه موقدس یئلیسئیین شرق اؤلکه‌سینده – آلبانیاداکی فعالیییتیندن بحث ائدن ائرمنی دیلینده بیر سند تاپمیش و درج ائتدیرمیشدیر. همین سندین ائرمنی دیلینه آلبان دیلیندن ترجومه ائدیلدیگینی ترجومه‌چی‌لرین اؤزلری قئید ائتمیشدیلر. همین اراضیده مؤوجود اولان ائرمنی قرافیکلی تورک‌دیللی دینی ادبیاتا گلینجه، اونلار آلبان ادبیاتی نومونه‌لریندن باشقا بیر شئی دئییلدیر. بو ادبیاتین قلمه آلیندیغی الیفبانین ائرمنی الیفباسی ایله عئینی منشالی اولماسی، ائلجه ده اورتاق دین مسیحی آلبان‌لارین موعین بیر حیصه‌سی‌نین زامانلا ائرمنی‌لشمه‌سینه سبب اولموشدور. بونونلا بئله، چوخ سایدا نومونه‌سی (اون‌مینلرجه صحیفه ) لهستان، روسیه، اوتریش، ایتالیا، رومانی، اوکراین و ائرمنیستاندا قورونوب ساخلانمیش قیپچاق‌دیللی آلبان ادبیاتینی (12. 867-306) تدقیقات‌لارا جلب ائتمک، اونلاری دریندن اؤیرنمک ان آزی آلبانیانین تاریخینی، آذربایجاندا باش وئرمیش اتنیک و اتنولینقویستیک پروسه‌لری دریندن باشا دوشمک باخیمیندان چوخ واجیبدیر. بیز "کیتابی-دده قورقود" سایه‌سینده آذربایجاندا اوغوز-قیپچاق موناسیبت‌لرینده اوغوزلارین رولوندان خبرداریق. ایندی ایسه قیپچاق‌دیللی آلبان ادبیاتینی آراشدیریب پروسه‌لره دیگر طرفین ده گؤزو ایله باخماغین واختی چاتیب. اوسته‌لیک ده بو ادبیاتی آذربایجان ادبیاتی‌نین ترکیب حیصه‌سی کیمی گؤزدن کئچیرمگین ده واختی آرتیق چوخدان چاتمیشدیر. الده اولان تکذیب‌ائدیلمز سندلر قیپچاق منشالی قارقار دیلی‌نین آلبانیانین دؤولت دیلی اولدوغونو و بو دیلده بین الخالق یازیشمالارین آپاریلدیغینی سؤیله‌مگه تام اساس وئریر. مثلا، 505–جی ایلده بوگونکو ایران اراضیسینده یاشایان مسیحی‌لره عونوان‌لانمیش ائرمنی دیلینده اولان بیر مکتوبدا دئییلیر: "بیز سیزه داها اؤنجه اؤز آرامیزدا راضی‌لاشاراق، ائرمنی، گورجو و آلبان دیل‌لرینده، همین دیل‌لرین یازیسی ایله مکتوب یازمیشدیق. ایندیسه عئینی شئیی تکرار ائدیریک" (16. 34؛ 17. 169). علم عالمینده "ائرمنی قیپچاقجاسی" آدلاندیریلان یازی‌لارین و ادبیاتین گئرچکدن ده آلبان‌لارا مخصوص اولدوغونو تکذیب‌ائدیلمز شکیلده ثوبوت ائده بیلمه‌میز اوچون هر هانسی بیر آلبان مؤلیفی‌نین همین دیلده، یعنی قیپچاق تورکجه‌سینده و ائرمنی (اصلینده آلبان) الفباسی ایله یازیلمیش ساده‌جه بیرجه سطیرینی الده ائتمه‌میز یئترلی ایدی. بیزیم ایسه الیمیزده هر هانسی بیر آلبان مؤلیفین بیرجه سطری یوخ، چوخ سایدا تانینمیش آلبان مؤلیفی‌نین اثرلری، او جومله‌دن بؤیوک آلبان معاریفچیسی مخیتار قوْشون "تؤره بیتیکی" (قانون‌لار توپلوسو) آدلی کیتابی‌نین بوتؤو بیر پارچاسی، ائله‌جه کیراکوس گنجه‌لی‌نین "تاریخ" کیتابی‌نین ایکی فصلی، آلبان کاتالیکوسو نِرسئسین "اینامین اساس‌لاری" ، ائلجه ده یووهاننِس سارقاواک، وارداپت واناکان و س. مؤلیف‌لرین موعیظه‌لری کیمی تکذیب‌ائدیلمز دلیل‌لر وار (18. 78-258). یانلیش اولاراق "ائرمنی قیپچاقجاسی" آدی آلتیندا تانینان آلبان یازیلی ادبیاتی نومونه‌لری‌نین توپلانیب نشر ائدیلمه سینده گؤرکملی تورکولوق عالیم آلکساندر قارکاوئتسین خیدمت‌لری اؤلچویه‌گلمز درجه‌ده بؤیوکدور. مخیتار قوْشون "تؤره بیتیکی" ، واناغانین، کیراکوسون اثرلری، ائله‌جه ده آلبان دیلینده (قیپچاق – قارقار دیلینده) دؤوروموزه دک چاتمیش موختلیف دوعالار، لوغت‌لر ان آزی5. عصردن آلبانیانین (قوزئی آذربایجانین) دؤولت، ادبیات و تحصیل دیلی اولموش قیپچاق – قارقار دیلی‌نین قراماتیک، فونتیک و لکسیکینی اؤیرنمک باخیمیندان سون درجه زنگین ماتریال وئرمکده دیر. ائرمنی‌لر، عومومیتله، آلبان‌لارین گویا آرتیق 5 – 6. عصرلرده ائرمنی‌لشدیگینی سؤیله‌ییرلر. ک. و. ترئوئرین و ای. آ. اوربِلینی کیمی عالیم‌لرین فیکرینجه ایسه آلبان‌لارین ائرمنی لشمه سی 8 – 10. عصرلرده باش وئرمیشدیر. ض.بنیادوف و ف.محمدووا ایسه بو ایدیعالاری اینکار ائتسه‌لر ده، آلبان‌لارین آرتیق 12. عصرده ائرمنی دیلینده یازدیقلارینی سؤیله‌ییر و دولاییسی ایله " ائرمنی‌لشمه " نین باشلانغیجینیی همین دؤورله باغلاییرلار (18. 21-22). 12 – 13. عصرلره عایید آلبان مؤلیف‌لری‌نین، او جومله‌دن مخیتار قوْش و کیراکوس گنجه‌لی‌نین اثرلری‌نین تدقیقی بو ایدیعالارین هئچ بیری‌نین دوغرو اولمادیغینی اورتایا قویموشدور، یعنی بو ایدیعالار دیگر ائرمنی ساختاکارلیق‌لاری کیمی اویدورمادان باشقا بیر شئی دئییل. بیزیم عالیم‌لریمیزین ده تقریباً عئینی مؤوقعدن چیخیش ائتمه‌سینه، ساده‌جه واخت مسله‌سینده ائرمنی عالیم‌لریندن فرقلی مؤوقع سرگی‌له‌مه‌سینه گلینجه ایسه، بو، معلومات‌سیزلیقدان قایناقلانمیشدیر. محض معلومات‌سیزلیق اوجباتیندان آذربایجان تاریخ‌شوناس‌لیغیندا آلبان‌لارین گویا قافقازدیللی اولمالاری باره ده کؤکوندن سهو بیر فیکیر ده مؤحکم‌لنمیشدیر. بو یانلیش فیکرین قیزغین طرفدارلاریندان بیری ده فریده خانیم‌دیر. هم مخیتار قوش، هم ده کیراکوس گنجه‌لی اؤزلرینی آلبان آدلاندیریبلار، آلبانیادان "بیزیم اؤلکه" ، "بیزیم آلبان اؤلکه سی" و یا "بیزیم شرق اؤلکه سی" دئیه سؤز آچیبلار. مثلا، مخیتار قوشون بئله یازدیغی معلومدور: " بیز بو ایشه مونوفیزیت تقویمی‌نین 633–جو ایلینده – بوندان بیر دؤور (532 ایل) چیخ، بیزده (آلبان‌لاردا – ب.ت.) کیچیک تقویم آدلانان (آلبان تقویمی – ب.ت) تقویمین 101–جی ایل ائده‌جک، – روم تاریخی ایل… بیزیم خانلیقدا (آلبان خانلیغیندا – ب.ت.) دره‌بیگ‌لیگین حؤکم سوردوگو، خاچیندا بعضی بیگلرین – اسن آدلانان بیگ و اوغلو واختانقین خایتئرک آدلانان قالادا اوتوروب باشقا بیگلره حؤکم ائتدیکلری، کیلیکیادا بؤیوک بیگ روبئنین حاکیم اولدوغو دؤورده، موظفر گئورگی خانین اؤلدوگو، ارمنیه ده قریقوری‌نین، بیزیم آلبانیا اؤلکه‌سینده ایسه استفانوسون پاتریارخ اولدوقلاری ایلده… " (18. 22-23). کیراکوس گنجه‌لی ایسه اؤزونون " آلبان اؤلکه سی‌نین قیسا تاریخی" ( "تاریخ" ) آدلی کیتابنین "یادائللی‌لر طرفیندن سیخیشدیریلان آلبان کاتالیکوس‌لاری‌نین بؤیوک بیگلره سیغینمالاری باره ده " باشلیقلی 6. فصلینده بئله یازمیشدیر: "گونئی قبیله لریندن – اسماییل‌اوغول‌لاریندان (عرب‌لردن – ب.ت.) ان چوخ پیسلیک گؤرن و تعقیب‌لره معروض قالان… آلبانیا ایدی. بئله کی، بیزیم حؤکمدارلاریمیز قیریلمیش، آلبان کاتالیکوس‌لاری ایسه اورادا – بورادا دالدالانماغا مجبور اولموشدولار و دایمی یئرلری یوخ ایدی… " (18. 23). قئید ائتمک لازیمدیر کی، الده اولان الیازمالارین بؤیوک اکثریتی قافقازدان ایندیکی اوکراین اراضیسینه کؤچموش مسیحی قیپچاق‌لارین (آلبان‌لارین) همین اراضیده عرصه‌یه گتیردیکلری سندلردیر. بو سندلرده همین خالق اؤز آنا دیلینی نه "ائرمنی دیلی" ، نه ده "آلبان دیلی" آدلاندیریر. دانیشدیقلاری دیلی بعضاً "خیپچاخ تیلی" (قیپچاق دیلی)، بعضاً ساده‌جه "بیزیم تیل" ، 16. عصردن اعتیباراً ایسه بعضاً هم ده "تاتارجا" آدلاندیریرلار و اؤزلرینی ائرمنی‌لردن آییریرلار: "توًگه‌لندی بوْغوْس آراکل‌نینگ بیتکی تارکمانئل بؤلغان ائرمنی تیلیندن خیپچاخ تیلینه خوْلو بیله یازیخلی دا آرزانی‌سیز میکایئل کاهانانیق کوْستا اوْغلونونق..." (12. 5). " تاماملاندی حواری پاوئلین مکتوب لاری‌نین ائرمنی دیلیندن قیپچاق دیلینه ترجومه‌سی گوناهکار و لاییق اولمایان کاهین میکاییل کوستا اوغلونون الی ایله… " (12. 5). باشقا بیر میثالی گؤزدن کئچیرک: " …تیلیندن ائرمنی‌نینگ لاتینگه چیخارغان‌دیر، لاتیندن پولسکی‌گه، آ پولسکی‌دن بیزیم تیلگه … " (12. 5). " …دیلیندن ائرمنی‌لرین لاتین دیلینه ترجومه‌دیر، لاتینجادان پولیاک دیلینه، پولیاک دیلیندن ایسه بیزیم دیله… " آ. قارکاوِتس حاقلی اولاراق یازیر: "ترجومه‌چی‌لر اؤز دوغما قیپچاق دیلینی تکجه موغول – تاتار هوجوم‌لاریندان سونرا "تاتار" آدلاندیریلماغا باشلانان تورک قارداش‌لاری‌نین دیلینه چوخ یاخین اولدوغونا گؤره " تاتارجا " آدلاندیرمیردیلار، هم ده، ان اساسی، اونو … ائرمنی دیلیندن… فرق‌لندیرمک اوچون ائدیردیلر" (12. 6). عئینی زاماندا، ائرمنی‌لرین ده اونلاری اؤزلریندن آیری بیر میلّت سایدیقلارینی الده اولان سندلر، مثلا، دؤوروموزه دک اولاشمیش بئش ائرمنی (های) – قیپچاق لوغتی‌نین بیری‌نین تیتول ورقه‌سینده ائرمنی دیلینده یازیلمیش آشاغیداکی سؤزلر ده تصدیق‌له‌ییر: "Batmutiun hayi ev xipçax lezui" (های و قیپچاق دیل‌لرینده ایضاح‌لار). آلبان، یعنی قارقار – قیپچاق دیلی‌نین فونتیک ترکیبی ایله اوزدن تانیش‌لیق موسی کاغانکاتلی و موسی خورِنلی‌نین بو دیل باره ده سؤیله‌دیکلری "بوغاز سسلری ایله دولو دیل" ایفاده سی‌نین دوغرولوغونو تام تصدیق ائتمکده دیر. مثلا، بو دیلده دیلیمیزده کی "ق" سسی‌نین "خ" ، بعضاً ده "غ " کیمی تلفّوظ ائدیلدیگی موشاهیده ائدیلیر: قیپچاق – خیپچاخ، قاییتماق – خایتماخ، قار – خار و س. عئینی زاماندا سؤز باشینداکی جینگیلتیلی صامیت‌لرین کارلاشماسی باش وئریر: داش – تاش، دیل – تیل و س. سایت سیستمی عئیناً آذربایجان تورکجه‌سینده اولدوغو کیمی 9 سسدن عیبارتدیر و بیزیمکی ایله تام عئینی‌دیر.
قایناق‌لار
- Əliyarov S. “Kitabi Dədəm Qorqud” əlyazmaları üzərində çalışmalar. Azərbaycan filologiyası məsələləri. “Elm”, 1991.
- The Gothik history… 1960
- Валиханов Ч.Ч. Сочинения, тт. l-lV.
- Востров В.В. Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов – Алма-Ата, 1968.
- Абромзон С.М. Этнический состав населения Северной Киргизии. Труды Киргизской архелогическо-этнографической экспедиции. Вып. 4. М., 1960.
- Кармышева Б.Х. Узбеки – локайцы Южного Тадикистана. М., 1954.
- Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. М., 1950.
- Гейбуллаев Г. К этногенезу азербайджанцев. Баку, 1991.
- Бартольд В. В. Сочинения.– М., 1968.– Т. 5.
- Ağasıoğlu F. Azər xalqı. Bakı, 2005.
- Аджи М. Европа, тюрки, Великая степь. М., 1998.
- Гаркавец A. H. Кыпчакское письменное наследие.Том I. Каталог и тексты памятников армянским письмом. Алматы. Дешт-и-Кыпчак. 2002.
- Акопян. Албания – Алуанк в Греко-латинских и древнеармянских источниках. Ереван, 1987.
- Григорян Г. Очерки истории Сюника lX-XV вв. Ереван, 1966.
- Корюн. Житие Маштоца. Ереван, 1981
- Шанидзе А. Г. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки. Известия Института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н. Я. Марра. 1938. Т. 4, №1.
- Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев // ВООН АН ГССР. 1960 а, № 1.
- Tuncay B. Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı. Bakı, 2010
کؤچورن: عباس ائلچین
