​

آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجی‌‌لیغی

سعادت شیخی‌یئوا

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلری‌‌نین دیقّتینی جلب ائد‌رک، نظیره و تخمیس‌لره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی ‌‌نینکی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلوم‌دور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هله‌لیک آزسایلی غزل‌لرین تمثیل ائتمه‌سی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسی‌دیر.

اورتا چاغ قایناق‌لاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی باره‌ده کونکرت بیر معلومات وئریلمه‌ین بو شاعیر داها چوخ نسیمی‌‌نین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچی‌لارین نظرینی جلب ائد‌رک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمه‌لر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچی‌لاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیت‌لری، شعرلری‌‌نین فرقلی‌ و فردی اؤزل‌لیک‌لری تحلیل ائدیلمه‌میشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجی‌‌لیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائد‌ن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجه‌سینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزل‌لردن اوچو آذربایجان تورکجه‌سینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوص‌لر ده چئشیدلی‌دیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.

اونون آذربایجان تورکجه‌سینده اولان شعرلری عثمانلی ساحه‌سینده قلمه آلینمیش ایکی نظیره‌لر توپلوسو و آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایت‌ین دیوا‌‌نیندا، جیغاتایجا شعرلری ایسه اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر مجموعه‌ده یئر آلیر. بونا گؤره ده شاعیرین هانسی جوغرافیایا عایدیتی، بو اساسدا میلّی منسوبیتی و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین نماینده‌سی اولماسینی دقیق موعیّن‌لشدیرمک چتینلیک تؤره‌دیر. بو مورکب مسله‌نین چؤزولمه‌سینه و اونون آذربایجان تورکو اولماسینی گومان ائتمگه بیر سیرا دلیل‌لر بیرباشا و یا دولاییسی ایله یاردیم ائدیر. بو احتیمالیمیزی قوتلندیر‌ن بیر جهت اونون نوایی‌‌نین شاعیرلر ("مجالس النفائس") و ("نسایم المحبه من شمایم الفتوه ") تذکیره‌لرینده یئر آلماماسی‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، قنبراوغلو جیغاتای و یا تئیموری دؤنمی شاعیرلریندن اولسایدی، نوایی‌‌نین نظریندن قاچماز و تذکیره‌لریندن بیرینده اونا دا یئر وئریلردی. دوغرودور، تورکجه ایلک تذکیره اولان "مجالس النفائس"ده قنبری تخلوصلو ایکی شاعیرین آدی چکیلیر، لاکین اونلاردان بیری نیشاپور، دیگری ایسه مشهددن‌دیر. همین شاعیرلرین اثرلری فارس دیلینده بیر بئیتله تمثیل اولوندوغو اوچون کونکرت بیر فیکیر سؤیله‌مک چتین اولسا دا، ایکی معلوم فاکتدان چیخیش ائد‌رک، بعضی مولاحیظه‌‌لر ایره‌‌لی سورمک اولار. قنبراوغلوونون جیغاتایجا غزل‌لریندن بیری‌‌نین ("بولماغای") ابن-ی قنبر تخلوصو ایله یازیلماسینی اساس گؤتوره‌رک، اونون شعر یارادیجی‌لیغی‌‌نین تورکجه ایله حودودلانمادیغی قناعتینه گلدیک. چونکی شاعیرین موعاصیری اولدوغونو احتیمال ائتدیگیمیز حسن‌اوغلو تورکجه شعرلرینی حسن‌اوغلو، فارسجا شعرینی عینی‌آنلاملی پورحسن تخلوصّ‌لری ایله یازمیشدیر. قنبری‌‌نین قنبراوغلو تخلوصّونون واریانتی اولا بیله‌جگینه ایسه بو شاعیره نظیره یازمیش بهرام‌اوغلونون دا تخلوصّونو غزل‌لرینده بهرام‌اوغلو و بهرامی شکیل‌لرینده ایستیفاده‌سی ایپ‌اوجو وئریر. بو معنادا نوایی‌‌نین حاقیندا سؤز آچدیغی ایکی شاعیردن بیری‌‌نین قنبراوغلو اولا بیله‌جگینی احتیمال شکلینده سؤیله‌مک اولار. اما طبیعی کی، بو مسئله‌یه گله‌جکده شاعیرین دیوانی و یا دیوان‌لاری اوزه چیخاریلارسا، تام آیدینلیق گتیرمک مومکون اولار.

قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورو، تقریبی ده اولسا، موعین‌لشدیرمک نیتی ایله اونا نظیره یازان شاعیرلره ایستیناد ائتمک لازیم گلیر. اما تأسف کی، بو ایستیقامتده تشبوث گؤستره‌رک، شاعیرین یاشادیغی دؤورون تعیین ائدیلمه‌سینه چالیشان تدقیقاتچی‌لار فیکیرلرینی علاقه‌لندیرمه‌دیکلریندن دقیق بیر نتیجه الده اولونمامیشدیر. تا‌‌نینمیش نسیمی‌شوناس عالیم ه.آیانا گؤره، قنبراوغلو نسیمی‌‌نین موعاصیرلریندن‌دیر. تدقیقاتچی‌ اوْ.ف.سرت‌کایا-یا گؤره ایسه، او، اویغور الیفبالی مجموعه‌‌‌‌نین ۱۵-جی یوزایل‌لیگین ۱-جی یاری‌سیندا یاشامیش ترتیبچیسی‌‌نین (منثور بخشی) موعاصیری و دوستو اولموشدور. تا‌‌نینمیش دیلچی عالیمه گؤره، محض بو سببدن کاتیب اؤز توپلوسونا قنبراوغلو، جوهری، سئیّد و قاسم کیمی تا‌‌نینمامیش شاعیرلرین اثرلرینی داخیل ائتمیشدیر (O.F.Sertkaya. Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, İstanbul: 1975, s. 183). حالبوکی قنبراوغلوونون دیگر بیر شعرینه ۶ ایل سونرا تورک شاعیر و ترتیبچیسی عُمربن مزیدین نظیره‌لر توپلوسوندا دا یئر وئریلمیشدیر. بوندان باشقا، سئیّد تخلوصّو ایله شعر یازان دیگر "تا‌‌نینمامیش" شاعیر نسیمی‌دن باشقاسی دئییل‌دیر. ایلک دفعه اولاراق همین شعرین نسیمی‌یه عایدیتینی و بو غزلین شاعیرین اویغور الیفباسی ایله یازی‌یا آلینمیش بیر اثری اولدوغونو موعین‌لشدیردیک. (بو باره ده باخ: S.Şixieva. Nesimi i uzbekskaə klassiçeskaə pogziə v period Timuridov (XV-XVI vv.), s.28-45).

آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایت‌ین دیوا‌‌نینی تدقیق ائد‌ن ابراهیم سونا‌یا گؤره، قنبراوغلوونون هیدایت طرفیندن تا‌‌نینان بیر شاعیر اولماسی احتیمالی چوخ یوکسک‌دیر (İbrahim Sona. Hidayet Çelebi ve Divani. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyati Bilim Dali Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2006, s. 31). اما امیر هدایت آغ‌قویونلو دؤولتینده اوزون حسن، سلطان خلیل و سلطان یعقوبون سلطنت‌لرینی گؤرموش بیر شاعیر و دؤولت آدامی‌دیر. (باخ: یئنه اورادا، ص. ۱-۲). گؤرکملی دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لارینا گؤره، او، دیوا‌‌نینی اوزون حسن‌ین‌ جمعی بیر ایل حاکمیتده اولموش اوغلو سلطان خلیله اتحاف ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بئله اولدوغو حالدا، اونلارین چاغداش اولماسی اوچون قنبراوغلوونون ادبی فعالیتی ۱۵-جی یوز‌ایل‌لیگین ایکینجی یاری‌سینا تصادوف ائتمه‌لی ایدی. بو احتیمالی ایسه تصدیق‌له‌مک مومکون دئییل‌دیر. چونکی ۱۴۳۷-جی ایلده (ه.۸۴۰) قلمه آلینمیش بیر مجموعه‌ده غزلی یئر آلان، نسیمی‌‌نین ده نظیره یازدیغی شاعیرین ۱۵-جی یوز‌ایل‌لیگین ۲-جی یاری‌سیندا یاشامیش هدایت‌ین موعاصری و تانیدیغی شاعیر اولا بیلمه‌سی عاغیلاباتان گؤرونمور. شاعیره یازیلان نظیره‌لردن اونون یاشادیغی دؤورو، تقریباً ده اولسا، تعیین ائتمک اولور. بئله کی، اونا نظیره یازان شاعیرلردن نسیمی‌‌نین وفات ایلی (۱۴۱۷)، عُمر بن مزیدین اثرینی قلمه آلدیغی تاریخ (۱۴۳۷) و نهایت، هدایت‌ین هانسی حؤکمدارلارین زاما‌‌نیندا یاشادیغی بللی‌دیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤور و اونون شعر یارادیجی‌لیغی‌‌نین تصادوف ائتدیگی ایللری تعیین ائتمک باخیمیندان اونونلا علاقه‌لی شاعیرلردن ان قدیمی‌‌نین نسیمی اولماسی بو مسئله‌یه معین آیدینلیق گتیریر و اونون هیدایتین موعاصیری اولاراق قبول ائدیلمه‌سی‌‌نین مومکونسوزلوگونو گؤستریر.

شاعیرین اوچ غزلی‌‌نین اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیش مجموعه‌‌یه داخیل ائدیلمه‌سی اونا نوایی‌قدرکی چیغاتای شاعیرلری آراسیندا یئر وئریلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. (باخ: Hülya Kasapoğlu Çengel. Türkçe Rahatü'l-kulüb Yazmaları Üzerine // Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü  Araştırma Enstitüsü, 2013) گؤروندوگو کیمی، شاعیرین یاشادیغی دؤور و جوغرافیا باره‌ده آراشدیرمالاردا فیکیر آیریلیق‌لاری واردیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورون نیسبی آیدینلیغا قوووشماسینا ایسه تذکیره‌چی لطیفی قسطمونی‌نین (XVI) اثری یاردیم ائدیر و اورتا عصرلر قایناغیندا یئر آلدیغی اوچون اونون قئیدلری داها مؤعتبرلیگی ایله سئچیلیر. تذکیرچی‌‌نین سلطان مراد و سلطان محمد خا‌‌نین مدّاحی اولموش بورسالی شاعیر عُلوی حاقینداکی بحثده وئردیگی معلومات اساسیندا قنبراوغلوونون حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی قناعتینه گلدیک. مشهور تذکیره‌چی عُلوی‌دن بحث ائدرکن یازیر کی، او، شعر صنعتینده قدیم شاعیرلرین - قنبراوغلو، حسن‌اوغلو و وزینداراوغلونون اوسلوبوندا یازیر. بو معلوماتدان سلطان مراد (اؤل.: ۱۳۸۹) و سلطان محمد خا‌‌نین (اؤل.: ۱۴۲۱) موعاصیری اولان عُلوی‌‌نین سلف‌لریندن اولان قنبراوغلوونون داها اؤنجه‌کی دؤورده یاشادیغی و ۱۳-جو عصرین ۲-جی یاریسی - ۱۴-جو عصرین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیری حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی نتیجه‌سی حاصیل اولور.

بوندان باشقا، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا نظیره‌سینده حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین یئر آلماماسینا باخمایاراق، عیرفانی مضمونلو شعری هم صنعتکارلیق، هم ده ایدئیا باخیمیندان دولغون‌دور. بو معنادا شعرین اونون ایلک قلم تجروبه‌لریندن اولا بیلمه‌یه‌جگی شک‌سیزدیر. یئتکین یاشدا بیر شاعیرین گنج بیرینه نظیره یازماسی دا آز ایناندیریجی گؤرونور. بونا گؤره ده قنبراوغلوونون ان گئج ۱۴-جو یوز‌ایل‌لیگین ۲-جی یاری‌سیندا یاشاییب-یاراتدیغینی تخمین ائتمک اولار و لطیفی‌‌نین وئردیگی معلومات اونون یارادیجی‌لیغی‌‌نین داها ائرکن دؤوره عایید اولدوغونو گؤستریر.

شاعیرین بیر چوخ تدقیقاتچی‌‌نین نظرینی جلب ائد‌ن شعری عمر بن مزیدین ۱۴۳۷-جی ایلده قلمه آلدیغی "مجموعة النظایر"ده یئر آلیر. قنبراوغلوونون بیر پروتوتیپ غزلینه نسیمی، ائله‌جه، داها ایکی شاعیر نظیره یازمیشلار.

قنبراوغلوونون اؤرنک غزلی‌‌نین چوخ شؤهرت تاپدیغی و بونا گؤره ده نسیمی‌‌نین دیقتینی چکدیگینی سؤیله‌مک چوخ چتین‌دیر. چونکی همین شعره یالنیز بهرام اوغلو آدلی تا‌‌نینمامیش بیر شاعیر، نسیمی و "مجموعة النظایر"این ترتیبچیسی عُمر بن مزید نظیره یازمیشلار. قنبراوغلو:

آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،

دیلر بیمارینه شربت لبی‌نون لعلی یاریندان.

نسیمی:

صبا هر دم گلور میشکین ساچین چینی-تاتاریندان،

جاهانی عنبرین ائیلر نسیمی-موشکباریندان.

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی قنبراوغلویا نظیره یازان یئگانه آذربایجانلی شاعیر دئییل‌دیر. ترتیبچی‌‌نین شاعیره یازیلان نظیره‌لری سیرالاماسی قنبراوغلوونون بو غزلینه ایلک نظیره یازا‌‌نین بهرام اوغلو تخلوصّلو شاعیر اولماسی تصوّورونو یارادیر. حاقیندا هئچ بیر معلوماتیمیز اولمایان شاعیرین:

صبا بوندان سیپاهانا ایلَت کوهلو جواهیر دئر،

الونه گیرسه بیر ذرّه آیاغینون غوباریندان،

- کیمی بئیتیندن اونون اصفهاندان اولماسی و غوربتده اولدوغوندان او تورپاق‌لارین حسرتینی چکمه‌سی معلوم اولور. ظنیمیزجه، اصفهان و یاخود اورا یاخین بیر چئوره‌دن اولان و تورکجه شعرلر یازان بیر شاعیرین آذربایجان تورکو اولماسی شوبهه دوغورمامالی‌دیر. شاعیرین عطائی‌یه نظیره‌سینده ده بوحسرت و نیسگیلین ایشارتی‌لارینی گؤردوک:

زولفونیله هیندو خالون بیر آرایا جمع اولوب،

روم ائلینده ائدیسه‌لر سربسر یغما بنی.

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا یازدیغی غزلین مطلع بئیتی داها چوخ بهرام اوغلو غزلی‌‌نین یوخاری‌داکی بئیتی ایله سسلشیر. عُمر بن مزیدین مطلع بئیتیندن ایسه اونون هر ایکی شعردن تأثیرلنمه‌سی معلوم اولور.

قنبراوغلوونون بو غزلی ایله سسلشن شعره ۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین دیوا‌‌نیندا دا راست گلدیک. آشاغیدا لکسیک واحیدلر باخیمیندان داها یاخین اولان بئیتی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک:

بوُیوُنگ‌نی نخلی-هواسینده

چوُ بوُلدی هیمّتیم عالی

معاذالله! کی یاد ائتسم

چمن سرو-وُ چیناریندن

قنبراوغلوونون دیگر بیر شعری ۱۵-جی یوز‌ایل‌لیگین ۲-جی یاری‌سیندا یاشامیش آذربایجان شاعیرلریندن هیدایت‌ین تخمیسی‌‌‌نین ترکیب حیصه‌سی‌دیر. آغ‌قویونلو دؤورو آذربایجان شعری‌‌نین تا‌‌نینمیش نماینده‌لریندن اولان بو شاعیر قنبراوغلوونون ۹ بئیت‌لیک بیر غزلینی تخمیس ائتمکله همین غزلین قورونوب گونوموزه چاتماسینا دا واسطه‌چی اولموشدور. هیدایت‌ین بحثینی ائتدیگیمیز شعری اونون دیوا‌‌نی‌نین آذربایجانداکی نشرینده یانلیش اولاراق، "موخمس" آدی آلتیندا وئریلدیگی اوچون قنبراوغلویا عایید حیصه‌لر ده هیدایت‌ین قلمی‌‌نین محصولو کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. لاکین تورکیه‌لی تا‌‌نینمیش عالیم زینب قورخماز و گنج تدقیقاتچی‌ ابراهیم سونا شعرین ژانرینی دوزگون تعیین ائد‌رک، اونون تخمیس اولدوغونو و اؤرنک شعرین قنبراوغلویا عایدیتینی قئید ائتمیشلر. هیدایت:

مودام جؤور-و جفا یایینی سیپهر قورور،

بلا اوخینی چکوب، کیمه اوغرادییسا اورور،

هیدایت، آندا وفا اوموبان کیشی‌می دورور،

وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلو اومار،

زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.

گؤروندوگو کیمی، آذربایجان شاعیری هیدایت‌ین و اونون شعرینه اؤرنکلیک ائد‌ن قنبراوغلو غزلی‌نین دیل باخیمیندان آیریلیغی یوخدور. داها سونراکی یوزایل‌لیکده یاشایان خلفین پروتوتیپین دیلینی دَییشدیرمه‌سی ده ایناندیریجی گؤرونمور. بورادا بئله بیر موقاییسه آپارماق یئرینده اولاردی کی، ۱۵-جی عصر آذربایجان شاعیرلریندن کشوری تخمیس ائتدیگی شعرین هانسی ادبی دیله مخصوص‌لوغونا خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. نوایی‌یه یازدیغی تخمیس‌لرده اونون دیلی جیغاتایجایا اولدوقجا یاخین، عثمانلی شاعیرلرینه (احمد، نظامی قارامانلی) یازدیغی تخمیس‌لرده ایسه اوغوز تورکجه‌سینده‌دیر. عینی دوروم فضولی‌‌نین نظیره و تخمیس‌لرینده ده نظره چارپیر. ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌میش بو اؤزل‌لیک کشوری و فضولی‌‌نین بیر شاعیر اولاراق گئنیش ایمکان‌لاریندان سوراق وئردیگی کیمی، تخمیس یازیلان اثرین دیلی‌‌نین قورونماسی‌‌نین لازیم گلدیگی قناعتینی ده یارادیر. بونونلا بئله، بو دلیله ده تام آرخالانماق چتین‌دیر و بو ایستیقامتده داها تفرروعاتلی آراشدیرمالارا احتیاج واردیر.

۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین آشاغیداکی بئیتی‌‌نین یئر آلدیغی غزلی ده قنبراوغلویا یازیلمیش نظیره کیمی دَیرلندیرمک مومکون‌دور:

ای عطایی، وصلی‌‌نینگ تدبیری‌ده جای اوُیناقیل،

کیم موحبّت بابی‌ده سیقماس فن‌ و مکر و خیال.

بیر سیرا شاعیرلرین دیقّتینی جلب ائد‌رک، پوئتیک تخیولونو یئنی تصویر و فرقلی‌ دئییم‌لر عالمینه پروازلاندیران بو شعرده هم ده آوتوبیوقرافیک معلومات‌لار ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. غزلدن شاعیرین بیر زامان یوکسک منسب، شان-شؤهرت ("جاهاندا من دخی بیر

شهسواری-دؤولت ایدوم // کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال") و گؤزل جامال صاحبی اولدوغو، لاکین بیر قضا نتیجه‌سینده بونلاردان محروم اولماسی تصوّورو یارانیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز بئیت و سونراکی پارچالاردا ایفاده‌سینی تاپان تحکیه طرزیندن اونون آتدان ییخیلاراق، اؤلومله اوز-اوز قالماسی و سوندا شیکست اولماسینی اؤیره‌نه بیلیریک. شاعیرین الیمیزده اولان آلتی شعریندن ایکی‌سینده تخلوصّونو "شیکست" اپیتتی ایله وئرمه‌سی ده کوسکونلوگونون ایفاده‌سی کیمی آنلاشیلیر.

قنبراوغلوونون ایندی‌یه‌دک تامامیله تدقیقاتدان کناردا قالمیش اوچونجو شعری:

سنین زولفون بانا دام-و بلادور

کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور،

- مطلع‌سی ایله باشلایان غزل‌‌دیر. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" (۱۵۱۲) آدلی ترتیبینده یئر آلان بو شعر ده آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلینمیشدیر. قناعتیمیزجه، هر اوچ شعر سؤز صنعتکارلیغی و دیلی‌‌نین ظریف‌لیگی باخیمیندان آذربایجان ادبیات تاریخی و ادبی دیل تاریخینده خوصوصی بیر یئر آلماغا لاییق‌دیر.

ترتیبچی‌یه گؤره، قنبراوغلوونون یوخاری‌داکی مطلع ایله وئریلن غزلی "نعت رسول علیه‌اسلام ردیفی-دیگر" ("رسول علیه‌السلامین تعریفینه عایید دیگر ردیفلی شعر") باشلیغی آلتیندا وئریلن اؤرنک اثره یازیلمیش نظیره‌دیر. تأسف کی، پروتوتیپ شعرین مؤلیفی بللی دئییل‌دیر. تدقیقاتچی‌ یاسمین ارتک مورکوچ بو شعرین حاضیرلادیغی علمی-تنقیدی متنین اساسیندا دوران هر ایکی الیازما نوسخه‌سینده مؤلیف‌سیز وئریلدیگینی قئید ائدیر. ماراقلی‌دیر کی، نه بو شعرین مقطع‌سینده، نه ده آردینجا گلن "نظیره‌ی اوست" ("اونون نظیره‌سی‌دیر") باشلیقلی عینی مؤلیفه عایید غزلین مقطع‌سینده تخلوصّ‌ وئریلمه‌میشدیر. سلیمان، قاسم، ربانی تخلوصّلو شاعیرلرله یاناشی، نسیمی و قنبراوغلوونون دا نظیره‌سی قئیده آلینان بیر متنین مؤلیفی، هله کی، آنونیم‌دیر. حاجی کمالین "قنبراوغلان" تخلوصّو ایله وئریلن شعری "نظیره‌ی-قنبراوغلو" باشلیغی آلتیندا وئرمه‌سی خوصوصی اهمیته مالیک‌دیر و بو قئید شعرین مؤلیفی ایله علاقه‌لی یاراناجاق فیکیر دولاشیق‌لیغی‌‌نین قارشی‌سینی آلیر.

قنبراوغلوونون شعرلری داغینیق شکیلده چئشیدلی توپلولاردا یئر آلدیغیندان شاعیرین شخصیتی، یارادیجی‌‌لیغی و س. ایله باغلی دَیرلندیریلمه‌لرینده ده سیستملی‌لیک یوخدور. اونون ایکی تورک لهجه‌سی ایله یازماسی و بونون هانسی سبب‌لردن قایناقلانا بیله‌جگی ایسه دیگر تدقیقاتچی‌لارین دیقّتینی جلب ائتمه‌میشدیر. تدقیقاتچی‌لاردان یالنیز ای.سونا هیدایت‌ین تخمیسی‌‌نین زمینینی تشکیل ائد‌ن غزلین مؤلیفی‌‌نین - قنبراوغلوونون بعضی شعرلری‌‌نین اویغور الیفباسی ایله ده یازی‌یا آلیندیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنمیشدیر.

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، قنبراوغلوونون نسیمی و هیدایت‌ین شعرلرینه اؤرنکلیک ائد‌ن غزل‌لرینده، ائله‌جه ده أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" آدلی توپلوسوندا یئر آلان شعرینده چیغاتایجا لکسیک عونصورلر یئر آلمیر و اونون بو اثرلری‌‌نین دیلینه آذربایجان تورکجه‌سی حاکیم‌دیر. شعرلری دیل باخیمیندان موقاییسه‌میز اساسیندا اونون یوخاری‌دا بحثینی ائتدیگیمیز ایکی اؤرنک غزلینین آذربایجان تورکلری نسیمی و هیدایت‌ین دیلیندن سئچیلمه‌دیگی، سونونجو غزلینین ده عئینیله اوغوز تورکجه‌سی اؤزل‌لیکلرینه مالیک اولدوغو قناعتینه گلدیک.

قنبراوغلوونون، آرتیق قئید ائتدیگیمیز کیمی، دیگر اوچ غزلی ایسه اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیشدیر. تا‌‌نینمیش عالیم او.ف.سرت‌کایا‌‌نین آراشدیرماسینا گؤره، بو توپلونو منثور بخشی آدلی تا‌‌نینمیش کاتیب ۱۴۳۱-جی ایلده ترتیب ائتمیشدیر. بو معنادا همین مجموعه‌ شاعیرین اثرلری‌‌نین یئر آلدیغی توپلولارین ان قدیمی اولماسی باخیمیندان خوصوصی اهمیت کسب ائدیر.

قنبراوغلوونون همین مجموعه‌ده یئر آلان جیغاتایجا شعرلری‌‌نین پوئتیک اینیکاسینی نسیمی و حافظ خارزمی‌‌نین (XV) دیوان‌لاریندا دا گؤرمک مومکون‌دور. بو معنادا نسیمی‌‌نین یوخاری‌دا اؤرنگینی وئردیگیمیز و نسیمی‌شوناس‌لارین دیقّت مرکزینده اولان غزلی اونون قنبراوغلو یارادیجی‌‌لیغینا بلدلیگی‌‌نین یئگانه گؤستریجیسی دئییل‌دیر. بئله کی، سلفین "قیلدینگ قیلماگیل" و نسیمی‌‌نین "ائتمک دیلرسن، ائتمه‌گیل" ردیف‌لی غزل‌لرینده ردیف اویغونلوغو ایله یاناشی، فیکری ایفاده طرزی، اوسلوب و مؤوضو سئچیمی باخیمیندان دا یاخینلیق موشاهیده اولونور. قنبراوغلوونون "بولماغای" و نسیمی‌‌نین "اولماسون" ردیفلی غزل‌لری‌‌نین سسلشمه‌لری ایسه داها چوخ ردیف و قافیه سویه‌سینده‌دیر.

قنبراوغلوونون:

تا کیم اول سروی-سهی سومبول‌نی گولپوش ائیله‌تی،

صدهزاران بولبولی گولشنده مدهوش ائیله‌تی ،

- مطلع‌لی جیغاتایجا غزلی تکجه ردیف و قافیه باخیمیندان دئییل، بعضی بئیت‌لرین مضمونو باخیمیندان دا حافظ خارزمی‌‌نین "ائیله‌دی" ردیف‌لی غزلی ایله یاخین‌دیر. نومونه‌لره نظر سالاق. قنبراوغلو:

قصدی-جانیم قیلتی تیلبر ناوه‌کی-موژگان بیله،

نیچه‌کیم نیش اورتی اول، بو خسته‌تیل نوش ائیله‌تی.

حافظ خارزمی:

کیرپیگون تا نیش-و شیرین لعلینی نوش ائیله‌دی،

جامی-مئی‌دین عاشیقینی مست-و بیهوش ائیله‌دی.

تصوّور آیدینلیغی یاراتماق نیتی ایله او.ف.سرت‌کایا‌‌نین قنبراوغلو شعرینی ترانسلیتراسیاسینی مومکون قدر دییشمه‌مگه چالیشساق دا، یوخاریداکی بئیتی ایکی شکیلده اوخوماق و اونو آسانلیقدا دؤورون اوغوز ادبی تورکجه‌سینه ده اویغونلاشدیرماق مومکون‌دور. باشقا سؤزله، دؤورون هر ایکی ادبی دیلی‌‌نین یاخینلیق سویه‌سی بو بئیتده ده آیدین شکیلده گؤرونور و لهجه آیریلیغی یارادان فرقین، اساساً، کار سامیت‌لرین اوستونلوگوندن عیبارت اولماسی خوصوصی آراشدیرمایا مؤحتاج دئییل‌دیر. اصلینده، بو یاخینلیق فردی کاراکترلی اولماییب، او دؤورون دیل خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر.

قنبراوغلوونون بیر سیرا بئیت‌لرینی اوغوز و جیغاتای تورکجه‌سینه اویغونلاشدیرما‌‌نین مومکون‌لوگو شاعیرین دیلی‌‌نین کاتیب‌لر طرفیندن دَییشدیریله بیله‌جگینی ده فیکره گتیریر. بو کیمی حاللار اورتا عصرلر متن‌لری اوچون نادیر حادثه دئییل‌دیر. مثلاً، ۱۵-جی یوز‌ایل‌لیگین بیرینجی یاری‌سیندا یاشامیش جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین صفوی‌لر دؤورونده کؤچوروله‌رک، آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلان، نسیمی‌‌نین ایسه مرکزی آسیادا اوزو کؤچورولن تورکجه دیوا‌‌نی‌نین جیغاتایجایا اویغونلاشدیریلماسی معلوم‌دور. بو معنادا قنبراوغلوونون تئیموری‌لر دؤورونده کؤچورولن شعرلری‌‌نین جیغاتایجالاشدیریلماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو احتیمال ائتمک اولاردی. همین توپلودا یئر آلان نسیمی‌‌نین شعری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری باخیمیندان داها آز، هم ده معین فونتیک دَییشیک‌لیگه معروض قالماسی بئله بیر حالی احتیمال ائتمگه ایمکان وئریر. لاکین قنبراوغلوونون جیغاتایجا شعرینده بو دیلین خوصوصیت‌لری فراقمنتار دئییل، بوتون سویه‌لرده موشاهیده اولوندوغوندان دیلین دییشدیریله بیله‌جگی احتیمالینی شوبهه آلتینا آلیر.

ظنیمیزجه، بو ایستعدادلی شاعیرین اؤز شعرلرینی تورکجه‌‌‌نین او دؤورده‌کی هر ایکی ادبی دیلینده قلمه آلماسی اونون داها گئنیش چئوره‌لرده تا‌‌نینماق ایستگیندن قایناقلانمیشدیر. بو ادبی تظاهرلرین اؤزونه‌مخصوص‌لوغو، شاعیرین هر ایکی لهجه‌‌‌نین خوصوصیت‌لری گؤرونن شعرلرینده بعضاً لهجه‌لرین بیریندن دیگرینه روان کئچیدین مومکون‌لوگو اونون دا حسن‌اوغلو و خوجا دهّانی‌ کیمی خوراسان بؤلگه‌سیندن اولا بیله‌جگی فیکرینه یؤنلدیر.

قنبراوغلوونون اثرلری‌‌نین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینماسی، ائله‌جه ده اونا غرب (اوغوز) و شرق (جیغاتای) تورکجه‌لرینده نظیره‌لر یازیلماسی بو شاعیرین آذربایجان، عثمانلی و جیغاتای ادبی ساحه‌لرینده کیفایت قدر تا‌‌نینمیش بیر شخص اولدوغونو گؤستریر. شاعیرین اثرلرینی هم جیغاتای، هم ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله قلمه آلینماسی اونو بو ایکی ادبیاتی علاقه‌لندیریجی بیر شخص کیمی اؤیرنمگه ده اساس وئریر و بو ادبی علاقه‌لرین تاریخی‌‌نین داها یوزایل‌لیک‌لردن باشلاماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو گؤستریر.

بورایادک سؤیله‌نیلن‌لردن و الده اولان فاکتیکی بدیعی ماتریالدان چیخیش ائد‌رک، قنبراوغلوونون دا موعاصیری تورک شاعیری شیاد همزه کیمی دؤورونده ادبی دیله مالیک اولان ایکی تورک لهجه‌سینده - شرق و غرب تورکجه‌سینده یازدیغینی احتیمال ائدیریک.

سوندا بونو دئیه بیلریک کی، قنبراوغلوونون کیفایت قدر تا‌‌نینمیش اولدوغونو اونا آذربایجان، تورکیه و جیغاتای تورکجه‌لرینده یازیلان نظیره‌لر ثبوت ائدیر. شاعیرین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینمیش ایکی‌دیللی غزل‌لری و اونلارا یازیلان نظیره‌لر شاعیرین شؤهرتی‌‌نین تکجه اؤز دؤورو ایله حودودلانمادیغینی، تقریباً ایکی یوزایل بویونجا اونون گئنیش بیر جوغرافیادا تا‌‌نیندیغینی، پوئتیک سؤزونون و طبیعی یاشانتی‌لاری ظریف ایفاده‌لری‌‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤستریر. بیزه گلیب چاتان غزل‌لری‌‌نین هله‌لیک سای باخیمیندان آز اولماسینا باخمایاراق، اونون هر ایکی ادبی چئوره‌ده مشهور اولدوغونو دوشونمک مومکون‌دور. نظیره مؤلیف‌لری‌‌نین منسوب اولدوغو بؤلگه‌لره و اونلارین شعرلری‌‌نین پروتوتیپینه نظر سالدیقدا بئله بیر منظره‌‌‌نین شاهیدی اولدوق: قنبراوغلوونون دیلیندن آسیلی اولمایاق، عینی بیر غزلینه هم چیغاتای، هم ده آذربایجان شاعیرلری نظیره یازمیش، غزلین دیلیندن آرتیق، سؤز صنعتکارلیغی، پوئتیک دوشونجه‌سی‌‌نین تأثیری آلتیندا اولموشلار.

گؤروندوگو کیمی، ساغلیغیندا و سونراکی یوزایل‌لیک‌لرده تا‌‌نیناراق سئویلن، پوئتیک دوشونجه‌سی دیگرلری اوچون بیر صنعتکارلیق معیاری اولان قنبراوغلو سؤزونون شؤهرتی کیچیک آسیادان مرکزی آسیایا قدر یاییلمیش بیر شاعیردیر. اونون ایندی‌یه قدر بو گئنیش جوغرافیادا دؤولتینی قورموش، میلّی ادبیاتی و ادبی دیلینی یاراتمیش تورک خالق‌لاریندان هئچ بیری‌‌نین ادبیاتیندا یئر آلماماسی، ابدی بیر غریب‌لیک حیاتینا محکوم‌لوغو، اؤزونون ده شعرینده ایشاره ائتدیگی کیمی، طالعی‌‌نین دؤنوکلوگوندن دئییل، بیز واریث‌لری‌‌نین دیقّت‌سیزلیگیندن‌دیر.

نهایت، قنبراوغلوونون هر ایکی لهجه ایله یازیلمیش شعرلری‌‌نین بو ایکی قوهوم خالقین ادبی موناسیبت‌لرینی اؤیر‌نمک کونتکستینده دیقته‌لاییق بیر فاکت اولدوغونو و اونون دا حسن‌اوغلو کیمی آذربایجان ادبیاتیندا لاییقلی بیر یئر توتماغا حاقی چاتدیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک.

قنبراوغلوونون آذربایجان تورکجه‌سینده شعرلری:

۱. نسیمی‌‌نین نظیره یازدیغی پروتوتیپ غزل‌:

آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،

دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.

گؤزو جادولاری افسون اوْقویوب بینی مست ائتدی،

گر-و هوشیار ائدر، سوُنار دیله لعلی-اوقاریندان.

چمنده بولبولو گؤردوم، دیلی آغزیندا لال اولموش،

مگر کیم آیرو دوشموشدور گولر گول‌یوزلو یاریندان؟

بنوم گؤنلیم آلان یاری قامودان ایختیار ائتدوم،

بلی، هئچ ایختیاریم یوخ بو دونیا اعتباریندان.

چو عشقون دامینا دوشدوم، دخی پرواز اوری بیلمز،

گؤگرچین نیجه قورتولسون بو شهبازون شیکاریندان.

شیکسته قنبراوغلوونا بویورسالار کی، تجرید اول،

گیرَم مئیدانه مردانه، اتک سیلکم نه واریندان.

۲. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة-النظایر"ده بیر آنونیم شعره نظیره اولاراق تقدیم ائتدیگی غزل‌:

سنین زولفون بانا دام-و بلادور

کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور.

طبیبه سؤیلدوم دردی-دیلومدن،

طبیب ائیدور کی، دردین بی‌دوادور.

سانا "عؤمروم" دئدیم، ائی بیوفا یار،

یقین بیلدوم کی، عؤمروم بیوفادور.

جمالون برگینی حقّ تازه دوتسون

کی، هر شام-و سحر ذکروم دوعادور.

سوْر، ائیله‌سون شیکسته قنبر اوغلان،

هزار اهلاً و سهلاً مرحبادور.

۳. هیدایت ین تخمیسینده یئر آلان غزل‌:

صاباح سنیلره واردوم برای‌-دفعی-ملال،

سپیده‌دم کیم اسردی نسیم-و بادی-شیمال.

بیر آن قولاغوما گلدی ز خفته‌گانی-لحد

کی، ای فقیر-و حقیر، اولماغیل موکدّرحال.

(هیدایت‌ین آذربایجان نشرینده سون ایفاده: "پریشان حال")

چاهار-بالیشی-دونیا دئگول بیساطی-نیشاط

کیم، آندا تکیه قیلورسان زهی غورورو خیال.

(هیدایت‌ین آذربایجان نشرینده: "تکیه" یئرینه، "یئکته" وئریلیب)

جاهاندا من دخی بیر شهسواری-دؤولت ایدوم

کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال.

(هیدایت‌ین آذربایجان نشرینده: "گورو جلال")

هاچان کی سرپه سالوردوم نیقابی چؤهره‌مدن،

گونش یوزی ساراروردی ز رشکی-حوسن-و جمال.

قضایی-حؤکمی-ایلاهی ایریشدی پئیکی-اجل،

گتوردی نامه‌یی-حسرت زواله دؤندی کمال.

ایکی فریشته هم اول دم موّکّیل اولدی مانا،

حساب قیلماق ایچون دفتری-حرام-و حلال.

من اول زامان کی اولارون صلابتین گؤردوم،

دوتولدی اؤیله کیم، اولدی زبانی-ناطیقه لال.

وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلوی اومار:

زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.

کؤچورن: عباس ائلچین