​

آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده 

   آیدین مدد‌اوغلو قاسملی 

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت

     19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّل‌لرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیه‌سی‌نین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی. 

  بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار. 

  بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژی‌سی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور. 

  آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر. 

​

آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو 

 تنزیله رستم خانلی 

اؤزت

  اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین  ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی  ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچی‌لیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان  " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن "  ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی.  آذربایجان نه شرقده کی  رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی  میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز  موستقیل دؤولتچی‌لیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست،   اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت  مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده  " آذربایجان میلّی منشورو "  آدلی مقاله‌سینده همین یولون  یولچولاری‌نین عوض‌سیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره  کیمی،  " اکینچی "-دن  " آذربایجان "-آ و  " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری 

  اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمه‌سی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده‌، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اون‌ایل‌لیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین  ‌فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. 

  اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر. 

  آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری. 

  تورانین باشکندی – اؤتوکن

  نامیق حاجی‌حئیدرلی 

          اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان‌ لغات التورک اثرینده بو یئر  حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر:  " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " . 

  تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی  ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باش‌کندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا  داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.   

علی اصغر غفوری‌نیا (5 آذر1321 سلماس) - یازیچی، آراشدیرماچی، سلماس‌شوناس، موعلّیم، خیریه‌چی

یاشاییشی

علی اصغر غفوری‌نیا 1321-نجی ایل آذرین 5-ده سلماس‌ین سوره کندینده آنادان اولوب.  بؤیوک باباسی غفور عیان کندی‌نین آتلی‌لاری‌ باشچیسی اولموش مشروطه اینقلابی حرکاتیندا یاخیندان ایشتراک ائده‌رک 1287.نجی ایلده ستارخان‌ین موجاهیدلری‌نین سنگرینده استیبداد علئیهینه ساواشمیشدی آنجاق سونرالار محمدعلی شاه یانلی کوردلر طرفیندن بیر چاتیشمادا کهنه‌شهرده اؤلدورولموشدو.

علی اصغر غفوری‌نیا ایلک و اورتا تحصیلی سلماسدا بیتیردیکدن سونرا 1340-نجی ایلده شرقی آذربایجان‌ین تعلیم و تربیه ایداره‌سینده ایشه آلینیب اون ایل موعلّیم‌لیک ائتمیشدیر.1346-نجی ایلده تعلیم‌له یاناشی تبریز بیلیم یوردونون "بشری جوغرافیا" بؤلمه‌سینده تحصیلینی سوردورموشدو.

او  سونرالار خاطیره‌لرینده یازاجاق:

تبریزله بیلیم یوردونون ال‌وئریشلی اورتامی و دگرلی اوستادلاری حیاتیمدا بؤیوک ائتکی یاراتدی. بو دؤرد ایلین، بوتون چتینلیک‌لرینه، زورلوق‌لارینا، چاتیشمازلیق‌لارینا باخمایاراق  یاشاییشیمدا  تکرار اولمایاجاق ان گؤزل، ان وئریملی، ان موتلو گونلریم اولدو. بیلیم یوردوندا، پهلوی‌لرین و فارس شئونیزمی‌نین آذربایجان میلتی ایله ساواش حالیندا اولدوغونو، باشدا ایقتیصاد، دیل، تاریخ، ادبیات، کیملیک، شخصیت‌لر و کتاب‌لاریمیز اولماقلا بوتون وارلیغیمیزی یاغمالادیقلارینی‌  آنلایاراق قارشیما یئنی پنجره‌ آچیلدی.

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ائلشن میریشلی

     اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.

 آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.

بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور.

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگانفارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .