اؤزبک شاعیری: بیانی

بیانی (تاخما آدی؛ اصل آدی محمد یوسف‌بک باباجان‌بک اوغلو) (دوغوم:1858- خیوه - اؤلوم 1923 خوارزم) - اؤزبک شاعیر، تاریخچی، موسیقی‌شوناس، خطاط و ترجومه‌چیسی. 

یارادیجی‌لیغی

  بیانی، خیوه‌ده‌کی  شیرغازی‌خان مدرسه‌سینده تحصیل آلیب. ثولث، کوفی. ریحانی، شیکسته خط‌لرینی یاخشی بیلیب، تنبور و قیجک چالماغی باجاریردی. بیانی‌نین بیر دیوانی، خارزم تاریخینه عایید ایکی اثری و ترجومه‌لری قورونوب ساخلانیلمیشدیر. او، اؤزبک کلاسیک شعری‌نین دئمک اولار بوتون ژانرلاریندا یازیب یاراتمیشدیر.          

من کیمم؟!

عمرفایق نعمان‌زاده

  زمانه‌میزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّت‌لرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمه‌مک ان بؤیوک گوناه‌لاردان، سیلینمز لکه‌لردن بیری‌دیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکه‌یه ده بنزه‌میر. بو لکه یامان لکه‌دیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسی‌دیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.   

  بو گون هم ده کیچیک میلّت‌لرین، خوصوصیله محکوم میلّت‌لرین اؤز وارلیق‌لارینی، اؤز حوقوق‌لارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلی‌دیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامه‌ده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمه‌ییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیده‌لر، طریقت‌لر تیریکیسی‌نین بئینیمیزه وئردیگی سرسم‌لیکله هرلنیب دوروروروز. 

پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی

     پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین‌ سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.‌[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-‌ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.  

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.  

​

فریدون بیگ کؤچرلی

فریدون بیگ کؤچرلی (26 ژانویه 1863، شوشا، باکیقوبرنیاسی – 1920[۱]، گنجه) — آذربایجان معاریفچیسی، پداقوق، متودیست، ادبیاتشوناس، پوبلیسیست، آذربایجان ادبیات تاریخچی‌لیگی علمی‌نین بانیسی.[۲][۳][۴]

یاشاییشی و تحصیلی

  فریدون بیگ کؤچرلی 26 ژانویه 1863-جو ایلده شوشاشهرینده آنادان اولوب. 1872–1876-جی ایل‌لرده شوشادا میرزه کریم منشی‌نین مدرسه مکتبینده تحصیل آلمیشدیر. داها سونرا 1876-جی ایلده شوشاداکی روس مکتبینه داخیل اولور[۵].1878-جی ایلده آلکسی چرنیایئوسکی زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسینا طلبه توپلاماق مقصدی ایله بو مکتبه گلیر فریدون بیگی ده تحصیل آلماق اوچون قوْری‌یه آپاریر[۲]. 1879–1885-جی ایل‌لر عرضینده او زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسیندا تحصیل آلیر. تحصیل آلدیغی مودتده موعلّیم‌لری آ.او.چرنیایئوسکی و م.کیپیانی ایله یاخین موناسیبت ساخلاییر[۶]. 

تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا  نه دئییرلر

     ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.

  قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان 

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

      20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس‌ ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورک‌لرین علئیهینه، فارس‌‌لارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی  وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس‌ اثری اولا بیلمز:  " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" . 

محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی     

  20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر. 

  بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.