+0 بگندیم
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: سید جعفر پیشه‌وری
گونئی آذربایجانین خالخال ماحالی‌نین زئیوه کندینده اکینچی عاییله‌سینده دونیایا گلن سید جعفر پیشه‌وری‌نین (1892-1947) والیدئین‌لری 1905-جی ایلده باکی‌یا کؤچدوکلری اوچون، او، تحصیلینی بو شهرده کی "ایتّیحاد" و "دارالموعلّیمین" مدرسه‌لرینده آلمیشدیر. پیشه‌وری اؤزو ده، چوخ کئچمه‌دن موعلیم اولموش، عرب، فارس دیل‌لریندن و ایسلامین تاریخی فنیندن درس دئمیش، ایلک دؤورلرده معاریفچی-دموکرا‌سی‌یا مئییللی اولموشدور. 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا میلّی-دموکراسی ایله بولشویک سوسیال-دموکراسی آراسیندا تردّود ائدن پیشه‌وری اوکتوبر اینیقلابی‌نین دا تاثیری ایله گئت گئده آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدری، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین ایدئیالاریندان بیر قدر اوزاقلاشاراق، باشدا نریمان نریمانوف اولماقلا سوسیال-دموکرات‌لارلا امکداش‌لیق ائتمیشدیر. اکرم رحیملی یازیر: " اوّل‌لر م.ا.رسول‌زاده‌نین مقاله‌لرینده‌کی مسلکه کؤکلنن، "آچیق سؤز" قزئتینده یازی‌لارینی چاپ ائتدیرن س.ج.پیشه‌وری سونراکی ایل‌لرده ن.نریمانوفون مؤوقعیینه کئچیر. ایرانین آزادلیق و قورتولوشو اوچون موسکویا، سووئت‌لره اومید باغلاییر". دوغرودان دا، او، باکی‌دا نشر اولونان "آذربایجان جزء لاینفک ایران" (ای‌دپ-نین اورقانی)، "عدالت" ، "انجومن" ، "حقیقت" و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی یازی‌لاریندا سوسیال-دموکرات ایدئیالارینی تبلیغ ائتمیش، سوسیال-دموکرات یؤنلو "عدالت" و "ایران کومونیست پارتیاسی"نین عوضوو اولموشدور. همین دؤورده پیشه‌وری بیر سوسیال-دموکرات اولاراق اینانیردی کی: "منیم خالقیمین، وطنیمین نیجاتی و سعادتی روسیه اینقیلابچی‌لاری‌نین ایسته‌دیکلری رژیمی‌نین برقرار ائدیلمه‌سینده‌دیر. روسیه‌ده لنین‌ین ایفتیخارلی ظفر بایراغیندان باشقا آیری بیر بایراق دالغالانارسا ایرانین ایستیقلالی و آزادلیغی همیشه تهلوکه قارشیسیندا قالاجاقدیر". قئید ائدک کی، پیشه‌وری 1919-1920-جی ایل‌لرده سوسیال-دموکرات "عدالت"-ین لیدرلریندن بیری اولموش، عئینی زاماندا همین تشکیلاتین "حوریت" آدلی قزئتی‌نین باش رداکتورو وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. آذربایجان جومهوریتی سووئت روسیه‌سی طرفیندن سوقوطا اوغرادیلدیقدان سونرا (1920، 27 آوریل) "عدالت" آک‌پ-یه بیرلشدیریلمیش، داها سونرا پیشه‌وری باشدا اولماقلا "عدالت"چی‌لردن بؤیوک بیر قیسمی قاجارلاردا باش قالدیرمیش سوسیال-دموکرات یؤنلو جنگلی حرکاتینا قوشولموش، چوخ کئچمه‌دن یئنی یارادیلمیش (1920، 9 ژوئن) گیلان حؤکومتینده مسئول وظیفه توتموشدور. ای‌ک‌پ-نین 1920-جی ایلین ژوئن‌ده رشت‌ده کئچیریلمیش ایلک قورلتاییندا مرکزی کومیته‌یه سئچیلن پیشه‌وری جنگلی حرکاتی اوغورسوزلوغا دوچار اولدوقدان آز سونرا (1921-جی ایلین اوّل‌لری) تهران‌دا "حقیقت" قزئتی‌نین باش رداکتورو کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. او، 1921-1923-جو ایل‌لرده "حقیقت"ده درج اولونموش "ایقتیصادی اسارت" ، "دونیا فهله‌لری‌نین اینقیلابی" ، "ایراندا ایدئولوژی اینقیلاب" ، "سفالت هاردان‌دیر؟" ، "واحید جبهه" ، "پاریس کومموناسی" و دیگر مقاله‌لرینده "ایران" خالق‌لارینی اسارتدن قورتارماق یول‌لاریندان بحث ائتمیشدیر. او، بو دؤورده اومید ائدیردی کی، احمد شاه قاجاردان سونرا اونون یئرینی غئیری-قانونی توتان رضا میرپنج دموکراتیک ایصلاحات‌لار آپاراجاق. شوبهه‌سیز، پیشه‌وری‌نین بو اومیدلری اؤزونو دوغرولدا بیلمزدی. قئید ائدک کی، همین دؤورده عئینی اومیدلری م.ا.رسول‌زاده ده بسله‌میشدیر. آنجاق اینگیلیس‌لرین ماشاسی اولان رضا میرپنج‌ین هاوادارلاری‌نین ماراق‌لاری ایله حرکت ائتدیگی بللی ایدی. رضا میرپنج اؤزونو ایلک دؤورلرده ظاهیراً دموکراتیک گؤسترسه‌ده، اصلینده باشقا چیرکین نیت‌لر گودوردو. پیشه‌وری ده محض همین چیرکین نیتین قوربانی اولاراق 1929-1940-جی ایل‌لرده قصری-قاجار حبسخاناسیندا دوستاق حیاتی یاشاماغا مجبور اولموشدو. او، 1941-1945-جی ایل‌لرده گونئی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدرلریندن بیری، چوخ کئچمه‌دن ده لیدر صیفتی ایله مئیدانا چیخیب. عئینی زاماندا، او، بو دؤورده تهران‌دا نشر اولونان "آژیر"، تبریزده ایشیق اوزو گؤرن "آذربایجان" قزئت‌لری‌نین اساس یازارلاریندان بیری ایدی. او، 1941-1945-جی ایل‌لرده سوسیال-دموکرات (کومونیست) یؤنلو ایران خالق پارتیاسی‌نین (ای‌خ‌پ) عوضوو اولسا دا، آرتیق داها چوخ میلّی دموکرات مؤوقعیی ایله تانینمیشدیر. ا.رحیملی‌یه گؤره، پیشه‌وری هله، حبسخانادا اولارکن رادیکال "سولچولوق"دان (کومونیزمدن) یان قاچمیش، حبسخانادان چیخدیقدان سونرا "ساغ" و "سول" قووّه‌لر آراسیندا اورتا مووقع توتماغا چالیشمیشدیر. تبریزدن 14-جو مجلیسه میلّت وکیلی سئچیلمه‌سینه باخمایاراق، ایرانچی‌لارین (ایستر تهران حؤکومتی، ایسترسه ده ای‌خ‌پ داخیلینده کی ) ایکی‌باشلی اویون‌لاری نتیجه‌سینده دپوتات مانداتینی آلا بیلمه‌ین پیشه‌وری، بو حادیثه‌دن سونرا آذربایجانا-تبریزه دؤنموشدور. 1945-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک فیرقه‌سینی (آدف) یئنیدن برپا ائدن پیشه‌وری، همین ایلین دسامبرین 12-ده (21 آذر حرکاتی) تبریزده یارانان آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دؤولت باشچیسی، باش ناظیری استاتوسونو داشیمیشدیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دئوریلدیکدن (1946-جی ایل 12 دسامبر) آز بیر مودت سونرا پیشه‌وری قوزئی آذربایجانا گلمگه مجبور اولوب، چوخ کئچمه‌دن ده 1947-جی ایلین ژوئن آییندا گنجه-یئولاخ یولوندا باش وئرن اوتوموبیل قضاسیندان سونرا یئرلشدیریلدیگی یئولاخ خسته‌خاناسیندا موعمّالی شکیلده وفات ائدیب. پیشه‌وری‌نین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لرینده ایستر سوسیال-دموکرات، ایسترسه ده میلّی-دموکرات کیمی اولسون، اساس مسله آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشی و میلّی اؤزونودرک مسله‌لری اولموشدور. بیز بونو، اونون هم "زیندان خاطیره‌لری"-ندن، هم ده 1940-1947-جی ایل‌لرده قلمه آلدیغی یوزلرله مقاله‌لریندن گؤروروک. "زیندان خاطیره‌لری"-نده پیشه‌وری یازیردی: "آخی اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، آغاج، داش و یا کرپیج دئییل. او، دانیشماق، ظارافات ائتمک، دردلشمک، کیتاب اوخوماق، چای ایچمک، پاپیروس چکمک ایسته‌ییر. او، اؤز یولداش‌لاری و تانیش‌لاری ایله اونسیتدن لذت آلماق، فایدالی بیر شخص کیمی جمعیتین ترقیسی یولوندا چالیشماق ایسته‌ییر. او، ایشله‌ییب بالالاری اوچون حیات شراییطی یاراتماق ایسته‌ییر. بوتون بو عادت‌لری بیردن-بیره یاددان چیخاراماق هئچ ده آسان ایش دئییل. هماهنگ، مقصدسیز و یوروجو حیاتا هئچ ده آیلار و ایل‌لرله دؤزمک اولماز". پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی 20-جی اول‌لریندن باشلایاراق میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یئنی بیر مرحله‌سینی یاشاماقدادیر. او، ذره قدر ده اولسون شوبهه ائتمیردی کی، ستارخانین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی میلّی آزادلیق یولوندا چوخ موهوم بیر مرحله اولموشدور. 1945-جی ایلین آقوستوندا ستارخانین قبری اوسته تشکیل اولونموش میتینگده‌کی نیطقینده پیشه‌وری دئییردی: " آذربایجانلی حیسّ ائدیردی کی، اونون وطنی، مدنیتی و میلّی شخصیتی واردیر. بونلاری قورویوب ساخلامالی‌دیر. او، آنلاییردی کی، اؤزباشینالیق اوصول-ایداره‌سی، زوراکی‌لیق، قولدورلوق رژیمی همین بؤیوک آرزو قارشیسیندا مانع تشکیل ائتمیشدیر". تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخانین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی زامانی محمد علی شاه قاجارین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختیاری‌لردن سردار اسعدین، ائرمنی داشناک‌لاریندان یپریم‌ین و باشقالاری‌نین آز سونرا شاها خیانت ائده‌رک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش فارس‌دیللی "مشروطه‌چی‌لره" قوشولماسی اینگیلس ایدئولوق‌لاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمد علی شاه قاجارین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سرداری-میلّی‌نین (ستارخانین) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووت‌لندیرمکده تبریز و تهران آزادی‌خواه‌لاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازی‌لاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبهه‌لندیریر". قاجارلارداکی بیر چوخ تورک آیدین‌لاری‌نین، دؤولت خادیم‌لری‌نین (حسن تقی‌زاده، ابراهیم حکیمی، احمد کسروی و ب.) "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" ایدئولوژیسی‌نین تاثیری آلتینا دوشمه‌لری ده، سونونجو آذربایجان تورک ایمپراتورلوغونون تنزّولونده موعین رول اوینادی. پیشه‌وری یازیر: "ا.کسروی‌نین عقیده‌سینه گؤره او واخت محمدعلی میرزه باغشاه دستگاهی قوروب آزادی‌خواه لاری آسدیریب-کسدیریلمه‌سینه نایل اولان‌لاردان بیری ده همین حکیم‌الملک (ابراهیم حکیمی) ایله حسن تقی‌زاده و باشقا آذربایجانلی نوماینده‌لری‌نین آزادلیغا قارشی لاقئیدلیگی و خاینانه رفتاری اولموشدور. کسروی، تقی‌زاده‌نی او زامان تزار روسیه‌سی سفیری‌نین دیلیندن یالان سؤیله‌مکده ده ایتیهام‌لاندیریر. محمدعلی میرزه‌نین مشروطه‌نی پوزماسینا برائت قازاندیرماغا چالیشیر. کسروی‌نین یازی‌لاریندان حیسّ اولونور کی، تقی‌زاده اینگیلیس سفیرلیگی ایله باغلی اولدوغوندان اونون بیر ایشاره‌سی ایله مجلیسی ترک ائدیب قاچمیش، محمدعلی میرزه ایله آزادی‌خواه‌لارین موقاویمتینی سیندیرماقدا ایشتیراک ائتمیشدیر. حکیمی ایسه تقی‌زاده کیمی حرکت ائده‌رک، آزادلیق مئیدانیندا بعضاً اؤزونو اوندان دا موحافیظه‌کار بیر آدام کیمی گؤسترمیشدیر. اونا گؤره مشروطه دؤورونون بللی-باشلی دؤولت آدام‌لاری سیراسینا کئچمگه مووفق اولموشدور". پیشه‌وری دئمک ایسته‌ییردی کی، قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطا اوغراماسیندا و میلّی قووّه‌لرین محوینده آنجاق فارس میلّتچی‌لری دئییل، عئینی زاماندا ساپی اؤزوموزدن اولان بالتالار، یعنی آذربایجانلی کسروی‌لر، تقی‌زاده‌لر، حکیمی‌لر و باشقالاری دا آز رول اوینامامیشلار. مشروطه حرکاتیندا ستارخانا و باغیرخانا، خیابانی حرکاتیندا خیابانی‌یه ان آغیر ضربه ووران‌لار آراسیندا دا، آرتیق ایرانچی‌لیغا خیدمت ائدن تانینمیش آذربایجانلیلار هئچ ده آز اولماییبلار. بو باخیمدان ستارخانین تهرانا (داها چوخ دا تهران‌داکی هموطن‌لرین)، خیابانی‌نین موشاویرلرینه (یعنی اؤز هموطن‌لرینه) اینانماسی اونلارین فاجیعه‌لی سونلوغو ایله بیتمیشدیر (یئری گلمیشکن، پیشه‌وری ده میر جعفر باقروف کیمی کومونیست هموطن‌لرینه اینامی‌نین قوربانی اولموشدو). پیشه‌وری‌یه گؤره، بو گون ده آذربایجان آدینی، اونون موختاریتینی ائشیتمک ایستمه‌ین فارس شووینیست‌لری قدر، ایرانچی‌لیق ایدئولوژیسینه قاپانمیش آذربایجانلیلار دا واردیر. همین آنتی آذربایجانچی‌لار دا بو مسله ده قانونا حؤرمتدن و اونا عمل ائتمکدن بحث ائدیرلر. پیشه‌وری یازیردی: "منیم وطن‌سئور تانیدیغیم شخص‌لردن بیری دئییردی کی، سن نیطق‌لری‌نین بیرینده قانونا احتیرام ائدیب، اونا تابع اولماقدان بحث ائتمیشدین. من بونو اینکار ائتمیرم. قانون مؤحترم‌دیر. قانون‌سوز بیر اؤلکه ده عدالت، امنیت، اینسانیت اولا بیلمز. آما قانون هر ایکی طرفدن مؤحترم توتولمالی‌دیر. فرانسه اینقیلابی‌نین بؤیوک موتفکّیری ژان ژاک روسو اؤزونون مشهور اثرلریندن بیرینده بئله دئییر: "راضی‌لیق ایکی‌طرفلی اولمالی‌دیر. اگر او، بیر طرفدن پوزولسا، ایکینجی طرف اونا تابع اولماغا مجبوری دئییلدیر". روسونون نظرینده قانون‌لار خالق ایله دؤولت آراسیندا قارشی‌لیقلی راضیلاشمادان، قراردان باشقا شئی دئییل. ایندی بیزیم حؤکومتیمیزین (تهران حؤکومتی - ف.ع) باشیندا دوران‌لار مجلیسیمیزین اکثریتینی تشکیل ائدن‌لر اؤزلری‌نین چیخاردیقلاری و یازدیقلاری قرارلاری پوزوب آیاق آلتینا سالمیشلار. اونا گؤره بیز او قانون‌لاری لغو ائدیلمیش حساب ائتمگه مجبوروق ".
سید جعفر پیشه‌وری یازیردی کی، آذربایجان خالقی قانون‌لارین اساسینی و کؤکونو بؤیوک قوربان‌لار باهاسینا آلمیشدیر: "مرکزی حؤکومتی اؤزلری‌نین آتا-بابادان قالما ایرثی حساب ائدن خاین‌لر اونو عملده سیلیب، سوپوروب گیزلتمیشلر. بیزیم حاق و ایختیاریمیزی تأمین ائدن ایالت و ویلایت انجومن‌لری حاقدا قانوندان ایل‌لردیر کی، اثر-علامت یوخدور. بیزه قانوندان دانیشان آغادان طلبیمیزه جاواب ایسته‌ییریک. اونلارین بوش‌بوغازلیقدان باشقا بیر ایشلری یوخدور. بیز حقیقتی آچیق-آیدین خالقا چاتدیریریق. بیزیم خالقا موراجیعتمیزده مئیدانا آتدیغیمیز شوعارلارین اساسینی دا قانون تشکیل ائدیر". پیشه‌وری یازیردی کی، خالقین معاریف‌لنمه‌سی چوخ واجیب‌دیر، چونکی ساوادلی و ساغلام جمعیت هئچ واخت ظولمون، تضییقین آلتیندا یاشاماز. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارلا حئیوان‌لار آراسیندا اولان بؤیوک فرق ده بوندان عیبارتدیر: "اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، تک اؤز باشینا یاشامیر و اونون مقصدی فقط شخصی حیاتینی تأمین ائتمک دئییل. اینسان جمعیت اوچون یاشاییر. اونا گؤره هر بیر کس ایجتیماعی منافعیی شخصی منافعدن اوستون توتمالی‌دیر. هر کس اؤز باشینی ساخلاماقدان اؤترو یاشاسایدی، اوندا دونیادا بؤیوک سیمالار، فداکار قهرمان‌لار، اؤز جانلارینی وطن و میلّت یولوندا فدا ائدن رشید اینسان‌لار تاپیلمازدی. بو فداکارلیق فقط بیلیک، معاریف، تشکیلات و اخلاق نتیجه‌سینده مومکون‌دور. بیز گرک جاماعاتین منافعیینی اؤز شخصی منفعت‌لرمیزدن اوستون توتماغا عادت ائدک. یالنیز بو واسیطه ایله خالقیمیزی فلاکتدن خیلاص ائده بیلریک". اونا گؤره، آذربایجان خالقی‌نین اساس منافعیی ده اودور کی، آزادلیق موباریزه‌سیندن بیر آددیم دا اولسون گئری چکیلمه‌مک. او، یازیردی: "آزاد و دموکرات وطنیمیزین شانلی بایراغی آلتیندا خالقیمیز موقدس وظیفه‌سینی- آزادلیق موباریزه‌سینی داوام ائتدیره‌جکدیر. آذربایجان تهران ایله بیر یئرده اسیر هیندیستان اولماقدانسا، اؤزو اوچون آزاد ایرلند اولماغی اوستون توتور. تهران هرزه و سوروشکن گؤزل‌لر کیمی هر گون بیر لوطونون قوجاغینا آتیلا بیلر. آذربایجان ایسه ناموس و و هئیثیتینه علاقه‌منددیر. او بیگانه‌لرین آلچاق نؤکری اولان رضاخان‌لارین بویوندوروغو آلتینا بیر داها گیرمز و گونده بیر لوطویا تسلیم اولماز. بیز هر قیمته اولور-اولسون، دونیا حادیثه‌لری‌نین وئردیگی ایمکاندان ایستیفاده ائدیب، آزادلیغیمیزی تأمین ائده‌جه‌ییک. بوش‌بوغاز و خاین چیزماقاراچی‌لارین جفنگیات‌لاری بیزی توتدوغوموز یولدان گئری قایتارا بیلمز". او، چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، قرینه‌لر بویو مؤوجود اولموش بیر خالقین میلّیتینی 2-3 نفرین خوشونا گلمکدن اؤترو اینکار ائتمک اینسان‌لیغا یاراشماز. او، یازیردی: "باشلادیغیمیز بؤیوک حرکاتین میلّی رنگ و میلّی خاصیتینی دَییشدیرمک ایسته‌ین‌لر خالقیمیزین سیلاحینی الیندن آلماغا چالیشیرلار. بونلارین "آزادلیق ایسته‌ین" ماسکالاری بیزی چاشدیرا بیلمز. آزادلیق ایسته‌ین آدام‌لار بیر میلّتین باشقا بیر میلّت اوزرینده حاکیم اولماق طلبینی ایره‌لی سورمه‌ملی‌دیر. آزادلیق ایسته‌ین اینسان‌لار گرک حاق و عدالتی اینکار ائتمه‌سینلر. حاق و حقیقت ایسه آذربایجانلی‌‌لارین میلّی دیل، عادت-عنعنه، میلّی اخلاق، میلّی ایستعداد ایله حساب‌لاماغی طلب ائدیر". قئید ائدک کی، بوتون بونلارلا یاناشی پیشه‌وری آذربایجانین میلّی آزادلیغینی "ایران" دؤولتیندن تامامیله کناردا گؤرموردو. او آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، آذربایجانین "ایران"دان هئچ وجهله آیریلماسی‌نین طرفداری دئییلدیر: "آذربایجانی ایراندان آییریب آیری بیر مملکته یاپیشدیرماق سؤزو فقط فیرقه‌میزین دوشمن‌لری طرفیندن اورتایا گتیریلمیشدیر. بیز بو شوعارین یالان و معناسیز اولدوغونو عملده ثوبوت ائدیریک. بیز ایرانین ایستیقلالیت و اراضی بوتؤولوگونه تام طرفداریق". پیشه‌وری اونو دا دئییردی کی، آدف-نین بیر طرفدن خالقین اؤز حوقوقونو وار قووّه‌سی ایله مودافیعه ائتمه‌سی، دیگر طرفدن "ایران"-ین ایستیقلالی و اراضی بوتؤولوگو ایله علاقه‌لی اولماسیندا صمیمی‌دیر: "بیز ایران بایراغینی دا دَییشمیریک. لاکین بیز اؤز میلّی موختاریتیمیزی طلب ائدیریک. میلّی موختاریت میلّی ایستیقلال ایله فرقلی‌دیر". حساب ائدیریک کی، پیشه‌وری‌نین آذربایجاندا فاکتیکی بؤیوک اؤلچوده حاکیمیتی اله آلدیغی حالدا، میلّی موختاریاتدان ایره‌لی گئدیب میلّی ایستیقلال مسله‌سینی اورتایا قویا بیلمه‌مه‌سینده سووئت روسیه‌سی‌نین خیانتکار مووقعیی موهوم رول اوینامیشدیر. بونو، آچیق شکیلده گؤرن پیشه‌وری سووئت روسیه‌سی‌نین لیدری ای.و ا.ستالینه مکتوب یازاراق آذربایجان میلّی حؤکومتینی ضربه آلتیندا قویدوغونا گؤره، رسمی موسکویا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. بونا جاواب اولاراق استالین‌ین 1946-جی ایلین مئی‌ینده پیشه‌وری‌یه گؤندردیگی مکتوبدان دا گؤرمک مومکون‌دور کی، بولشویک‌لر طرفیندن آذربایجانین میلّی ایستیقلال مسله‌سی‌نین اوستوندن قالین خط چکیلمیشدیر. استالین همین مکتوبوندا آچیق شکیلده یازیردی کی، بیر طرفدن بؤیوک بریتانیا، آبش اونلارین قارشیسیندا مسله قویور کی، نه زامان س‌س‌ری ایراندان، چین‌دن قوشون‌لاری گئری چکرسه، او زامان اونلار دا میصیر، اندونزی، یونان، دانیمارک و باشقا اؤلکه‌لردن اوردولارینی چیخاراجاقلار. دیگر طرفدن ایسه، ایرانین قوام حؤکومتی سووئت روسیه‌سی ایله دیل تاپماغا حاضیردیر و بو دا، رسمی موسکونون ماراقلارینا جاواب وئریر. استالین یازیردی: "بیزه معلوم اولدوغونا گؤره،سیز دئمیشسینیز کی، بیز اوّلجه سیزی گؤیلره قالدیرمیش، سونرا ایسه اوچوروما یووارلامشیق و سیزی روسوای ائتمیشیک. اگر بو دوغرودورسا، اوندا بیزده تعجوب دوغورور. اصلینده ایسه نه باش وئرمیشدیر؟ بیز بورادا هر بیر اینقیلابچی‌یا معلوم اولان عادی اینقیلابی فند تطبیق ائتمیشیک. ایرانداکی شراییط کیمی شراییط کیمی بئله بیر وضعیتده اؤزوموز اوچون حرکاتین معلوم مینیمیم طلبینی الده ائتمگی تأمین ائتمکدن اؤترو حرکاتی ایره‌لی قاچیرماق، مینیموم طلب‌لردن ایره‌لی گئتمک و حؤکومت اوچون تهلوکه یاراتماق، حؤکومت طرفیندن ائدیل‌جک گوذشت‌لر اوچون ایمکان یاراتماق لازیم‌دیر. داها ایره‌لی قاچمادان، سیز ایرانین ایندیکی وضعیتینده حاضیردا قوام حؤکومتی‌نین گئتمگه وادار اولدوغو طلب‌لره نایل اولماق ایمکانینا مالیک اولا بیلمزدینیز. اینقیلابی حرکات‌لارین قانونو بئله دیر". بونونلا دا، اصلینده استالین آچیق-آشکار شکیلده آذربایجان میلّی حؤکومتینی سووئت روسیه‌سی‌نین ماراق‌لاری نامینه ضربه آلتیندا قویدوغونو اعتیراف ائتمیش اولوردو. بونو، چوخ یاخشی درک ائدن پیشه‌وری ده، آرتیق تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمک مجبوریتینده قالمیش اولوردو. اونا گؤره ده، سؤزوگئدن مکتوبدان سونرا اونون یازی‌لاریندا، چیخیشلاریندا "ایران ایستیقلالیتی" ، "ایرانین بوتؤولوگو" ، "ایرانلی" آنلاییش‌لاری تئز-تئز وورغولانیردی: "آذربایجان هر نه ایسته‌میش اولسا، ایران داخیلینده قالماق شرطی ایله ایسته‌ییر. خولاصه، بیز هر دیل ایله دانیشمیش اولساق، هر بیر هدفه دوغرو گئتسک ده ایرانلی اولماق، ایران حودودوندا قالماق ایسته‌ییریک. بیزیم مرکزی حؤکومتله آنلاشمامیز مؤحکم‌لندیکجه خاریجی دوشمن‌لرین تشویش و ایضطیرابی شیدّت‌له‌نیر". بونا سبب او ایدی کی، ایرانچی تهران حؤکومتی آذربایجان میلّی حؤکومتینه هده-قورخونو آرتیرارکن یالنیز اولدن آرخالاندیغی هاوادارلاری اینگیلیس و آبش-آ دئییل، آرتیق سووئت روسیه‌سینه ده آرخالانیردی. پیشه‌وری اوچون اگر آبش و بؤیوک بریتانیانین ایچ اوزو موحاریبه ایل‌لرینده مئیدانا چیخمیشدیرسا، سووئت روسیه‌سی‌نین اصیل سیماسینی میلّی حؤکومت قورولدوقدان آز سونرا "کشف" ائتدی. چوخ گومان کی، سووئت روسیه‌سی‌نین اصیل سیماسی‌نین دا اورتایا چیخماسی ایله پیشه‌وری ده "ایران ایستیقلالیتی" ، ایرانلی تعصوب‌کش‌لیگی بیر آز آرتدی و او، غرب دؤولت‌لرینی، خوصوصیله ده آبش-این تنقیدی فونوندا بونو اورتایا قویدو: "بیز شرقلی‌لر آمریکا و اونون مدنیتینی بو موحاریبه باشلانانا قدر لازیمینجا تانییا بیلمه‌میشدیک. اونلارین چاغیریلمامیش "قوناق‌لار"-دان عیبارت حربی شخص‌لری‌نین پایتاختدا گؤستردیگی یاراماز حرکت‌لری و مالیه ایداره‌لریمزیده اونلارین مالیه موتخصیص‌لری‌نین چیرکین و آلچاق عمل‌لری خالیص مادّی گلیر و روح‌سوز مدنیت‌لری‌نین ایچ اوزونو آچیب بیزه گؤستردی. آمریکا دین خادیم‌لری‌نین یاریم عصر چکدیکلری زحمت و آپاردیقلاری تبلیغاتی ایران خالقی‌نین نظرینده صیفیر درجه‌سینه ائندیرمیش اولدو. شرقلی‌لر، معنویاتا داها آرتیق اهمیت وئردیکلری اوچون آمریکالی‌لارین مادّیات، خوصوصاً نفت دعاوالارینی گؤردوکده اونلاردان تامام اوز دؤندرمگه مجبور اولورلار… اؤزوموز اؤز اؤلکه‌میزی مین ایل‌لرله ایداره ائتمیشیک و بوندان سونرا دا ائده‌جه‌ییک هئچ بیر خاریجی قووّه بیزی بو قانونی حاقدان محروم ائده بیلمز". آرتیق بو او آنلاما گلیردی کی، پیشه‌وری سووئت روسیه‌سی‌نین خیانتیندن، یا دا اونلارین طلب‌لریندن سونرا تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمه‌لی ایدی. پیشه‌وری اونو دا یاخشی آنلاییردی کی، تهران حؤکومتی ایله ایسته‌نیلن آنلاشمانین آخیری یوخدور. آنجاق بوتون حال‌لاردا، بلکه ده بیر اومید ایشیغی اولاراق پیشه‌وری‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی میلّی حؤکومتله "ایران"-ین باش ناظیری قوام‌السلطنه حؤکومتی آراسیندا 15 مادّه‌لیک بیر موقاویله باغلاندی (13 ژوئن 1946-جی ایل). همین 15 مادّه‌لیک موقاویله‌دن آچیق-آشکار شکیلده گؤرونوردو کی، تهران حؤکومتی آذربایجان اوزرینده آغالیغینی تام برپا ائدیر، خوصوصیله ده، میلّی حؤکومتین لغوی ایله میلّی موختاریتدن اوزاقلاشاراق داها چوخ مدنی موختاریته عایید وعدلر وئریلیردی. هر حالدا والی‌نین تهران حؤکومتی طرفیندن گؤندریلمه‌سی، میلّی مجلیسین ایالت انجومنی اولاراق قبول ائدیلمه‌سی اونا ایشاره ایدی کی، تهران حؤکومتی میلّی موختاریتی تامامیله قبول ائتمیر، ساده‌جه اولاراق آنا دیلی‌نین تدریسی، میلّی بیلیم‌یوردونون ساخلانیلماسی، تورپاق‌لارین کندلی‌لر آراسیندا بؤلونمه‌سی، یئنی سئچکی قانونون یارادیلماسی (آذربایجاندا دؤولت مأمورلاری‌نین خالق طرفیندن سئچیلمه‌سی)، قادین‌لارا سئچیب سئچیلمک حوقوقونون وئریلمه‌سی، ایالت انجومنین قالماسی کیمی وعدلرله واخت قازانیردی. پیشه‌وری ایلک واخت‌لار اومید ائدیردی، یا دا سووئت روسیه‌سی‌نین ایستگی اوزره بئله حرکت ائدیردی کی، قوام‌السلطنه باشدا اولماقلا تهران حؤکومتی آذربایجان خالقینا وئردیگی وعدلری یئرینه یئتیره‌جکدیر. آنجاق چوخ کئچمه‌دن بونا اینامی‌نین آزالدیغینی دئین پیشه‌وری دئییردی کی، اونلار آتالاری‌نین بوراخدیقلاری یانلیش‌لیغی تکرارلامایاجاقلار: "آذربایجانلی شیرین سؤزلر چوخ ائشیتمیشدیر و اونلاردان آجی تجروبه‌لر داها چوخ آلمیشدیر. قوی مورتجع‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری آچیق صورتده اؤز تکلیف‌لرینی دوشونوب آنلاسینلار کی، بو قارا او قارادان دئییل. آذربایجان فقط اؤز آزادلیغینی تأمین ائتمک سایه‌سینده ایرانین ایستیقلال و ایران جاماعاتی‌نین آزادلیغی‌نین ضامینی اولا بیلر. آتالاریمیز مشروطه‌نی آلیب، موستبیدلرین الینه تاپشیردیلار، یا ایمکان وئردیلر موستبیدلر مشروطه‌نی اونلارین ال‌لریندن آلسینلار. بیز بو آجی تجروبه‌دن عیبرت درسی آلمیشیق. آزادلیغی تأمین ائتمک، جوربجور رنگلر و نؤوع‌بنؤوع نیقاب‌لار آلتیندا قاباغا چیخان مورتجع‌لرین بورنونو ازمک اوچون اساسلی بیر سنگر ووجودا گتیریب کسکین بیر سیلاح تهیه ائتمگه مووفق اولموشوق. او دا قانلی و یورولماز موباریزه مئیدانیندا بؤیویوب گوندن-گونه یوکسلمکده اولان فیرقه‌میزدن عیبارتدیر".
قوام باشدا اولماقلا فارس‌باشلی رژیمین وعدلرینی گئرچکلشدیرمه‌یه‌جگینی داها دریندن آنلایان سید جعفر پیشه‌وری آچیق شکیلده یازیردی کی، "اگر تهران حؤکومتی آلدیقلاریمیزی قانونی شکله سالماسا، نهضتیمیز (حرکاتیمیز) داوام ائده‌جک". باشقا سؤزله، میلّی حؤکومت آذربایجانین داخیلی موختاریتی، میلّیت و دیلی مسله‌سینده بیر آددیم اولسون گئری چکیلمه‌یه‌جک.
میلّی حؤکومت آدیندان سووئت روسیه‌سی‌نین رهبرلیگینه عونوان‌لادیغی سون موراجیعتده پیشه‌وری اعتیراف ائدیردی کی، رسمی موسکونون ایستگی اوزره تهران حؤکومتینه بیر چوخ گوذشت‌لره گئتمیشدیر. او، یازیردی: "بیزیم بؤیوک گوذشت‌لریمیزی بوتون دونیا بیلدیگی کیمی سیز داها گؤزل بیلیرسیز. بیز بو سازیش یولوندا میلّی حؤکومتیمیزی لغو ائتدیک، میلّی مجلیسیمیزی ایالت انجومنینه دؤندردیک، فدایی دسته‌لرینی نیگهبان تشکیلاتینا تبدیل ائتدیک، میلّی قوشونوموزون ایختیارینی و فرمانده‌لیگینی اونلارین الینه تاپشیرماغا حاضیرلاندیق. بوتون عاییداتیمیزی اونلارین خزینه‌سینه، یعنی میلّی بانکا وئرمگه باشلادیق. بونلارین هامیسی اوندان اؤترو ایدی کی، اونلارین الینه دستاویز وئرمه‌میش اولاق. قوام ایسه بیزیم گوذشت‌لریمیزی گؤردوکده هر گون طلباتینی آرتیریب، حاضیردا ایشی او یئره گتیریب چیخاردیب کی، ایسته‌ییر ناگهانی بیر حمله‌ده آزادلیغیمیزی بیردفعه‌لیک خاتیمه وئرسین. او، نفت مسله‌سینی قاباغا چکمیشدیر کی، قیزیل اوردونون ایراندان چیخماسینی تأمین ائتسین و آذربایجان میلّی نهضتینی اورتادان آپارسین".
بئله بیر آغیر شراییطده آذربایجان خالقی و اونا رهبرلیک ائدن آدف رهبرلری‌نین سووئت روسیه‌سیندن ایکی اساس ایستک‌لری وار ایدی: 1) سووئت روسیه‌سی آذربایجانی آز دا اولسا سیلاحلا تأمین ائتسین، 2) ایراندا بؤیوک بیر حرکات باشلادیلاراق ایرتیجاعچی قووّه‌‌لره قارشی دؤیوشوب، تهران‌لا علاقه‌نی بیردفعه‌لیک کسیب میلّی حؤکومتی برپا ائتمک. آنجاق بونون عوضینده سووئت روسیه‌سی‌نین تبریزده‌کی کونسول‌لوغو میلّی حؤکومت رهبرلیگینه آذربایجانا هوجوم ائدن "ایران" حربی قووّه‌‌لرینه قارشی سیلاحلی موقاویمت گؤسترمه‌مگی، اونلارا قارشی مؤعتدیل مؤوقع توتماغی مصلحت گؤرور. باشقا سؤزله، میلّی حؤکومتین میر جعفر باقروف واسیطه‌سیله سووئت روسیه‌سینه ائتدیگی بوتون یاردیم موراجیعت‌لری جاواب‌سیز قالیر. بونونلا دا، 21 آذر حرکاتی 1946-جی ایلین دسامبرین 12-ده اینگیلیس و آبش-ین بیرباشا حربی یاردیم‌لاری ایله ده "ایران" حربی قووّه‌‌لری طرفیندن محو ائدیلیر، آذربایجان میلّی حؤکومتی سوقوطا اوغرادیلیر.
سوسیال-فلسفی گؤروش‌لری
پیشه‌وری‌نین سوسیال فلسفه‌یه عایید گؤروش‌لرینده حاکیمیت، موختاریت، صینفی موباریزه، فدرالیزم، میلّت، دیل و دیگر مسله‌لر موهوم یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، موعاصیر دونیادا حاکیمیتین ایداره اولونماسیندا فدرالیزم و موختاریت داها چوخ آکتوال‌لیق کسب ائتمکده‌دیر. او، یازیردی: "پوچ فیکیر و چوروک ایدیعادیر کی، دئییرلر: محلّی ایختیارات و فداراسیون اوصولو مرکزیتی کؤلگه‌ده قویا بیلر. بونون عکسینه اولاراق تجروبه ثوبوت ائتمیشدیر کی، قبیله‌لر، میلّت‌لر و مرکزدن خاریجده یاشایان اهالی‌نین نه قدر موستقیل و سربست صورتده دؤولت ایشلرینه موداخیله و ایشتیراک‌لاری تأمین ائدیلرسه، او نیسبتده اونلارین وطنله علاقه‌لری و محبت‌لری آرتیق و مؤحکم اولا بیلر. بو مولاحیظه و فیکیر اساسیندا مشروطه‌خواه‌لیق جریانینی عمله گتیرن‌لر و ایرانین قانون اساسینی یازان‌لار ایالت و ویلایت انجومن‌لرینی ایره‌لی چکیب چالیشمیشلار کی، بو واسیطه ایله عوموم ایران خالقینی اؤلکه‌نین موقدّراتینی تعیین ائتمکده شریک ائتسینلر، ایالت و ویلایت‌لرین خوصوصی احتیاج‌لارینی اونلارین اهالیسی واسیطه‌سیله آرادان گؤتورمگه چالیشسینلار".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، ایران داخیلینده ده ان چوخ آوتونومیا حاق ائدن آذربایجان خالقی‌دیر. او، یازیردی: "بیز آذربایجانین خوصوصیتیندن بحث ائدیریک و دئییریک کی، بو گئنیش تورپاقدا 4 میلیون یاریم آذربایجانلی یاشاییر و بو جاماعاتین دیل، عادت-عنعنه‌سی جهتدن ایرانین باشقا ایالت‌لری ایله بؤیوک فرقی واردیر. اگر بیز ایسته‌ییریک کی، بو خالق اؤز معاریف ایشلرینده و اؤز تورپاغی‌نین آبادلیغیندا ایشتیراک ائتسین، هرگیز بو مرکزیتین علئیهینه اولماییب، بلکه اونون قووت‌لنمه‌سینه چالیشمیش اولوروق. بعضی دار دوشونجه‌لی آدام‌لار خیال ائدیرلر کی، زور ایله، چوماق، ایتی خنجر گوجو ایله بیر خالقین دیلینی، خوصوصیتینی، عنعنه‌سینی اورتادان قالدیرماق مومکون‌دور. بو خام خیال ایله اونلار سعی ائدیرلر اینسان‌لاری زورلا مجبور ائتسینلر کی، حتّی آذربایجانین اوجقار کندلرینده بئله اؤز آنا دیلیندن باشقا بیر دیل بیلمه‌ین کندچی‌لر اوچون فارس دیلینده دانیشسینلار. بونلار تصوور ائدیرلر کی، ایران خالقینی آلداتماق اوچون یاراتدیقلاری میلّی وحدت سؤزو فقط لیباس‌لاری و دیل‌لری صونعی صورتده بیرلشدیرمک واسیطه‌سیله مومکون اولاجاقدیر. بونلار بیلمیرلر کی، دیلین کؤکو آنالارین سینه‌سیندن و خالقین عنعنه‌سیندن، اونلارین اوجاق‌لاری باشیندان قالخیر. ایندی نه قدر آنالار دیری و اوجاق‌لار یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی، ادب و میلّی عنعنه‌سینی عوض ائتمک مومکون اولان ایشلردن دئییل".
او دوغرو حساب ائدیردی کی، میلّی بیرلیگه نایل اولماق اوچون خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا اینکیشاف ائدیب، بیر-بیرینه برابر اولمالی‌دیر. آنجاق آذربایجان خالقی ایرانپرست پهلوی‌لرین الی ایله هر جور آزادلیق و ایختیاردان محروم ائدیلمیش، آنا دیلینده تحصیل آلماق قاداغان اولونموش، ضیالی‌لارین سسی بوغولموشدور. ایرانچی‌لار آذربایجان خالقی‌نین شخصیتینی، دیلینی، عنعنه‌لرینی، میلّی کیملیگینی هر آن آلچالتماق و تحقیر ائتمکله مشغولدورلار. او، یازیردی: "بو خالق دئییر کی، بیز ایسته‌ییریک کی، ایرانین ایستیقلالیتینی و بوتؤولوگونو حیفظ ائتمکله برابر اؤز داخیلی ایشلریمیزی ایداره ائتمکده موختار و آزاد اولاق، اؤز ائویمیزی اؤز مئییل و ایراده‌میزله ایداره ائدک و میلّی محلّی احتیاج‌لاریمیزی اؤز گوجوموزله آرادان قالدیراق. آذربایجان دئییر: تهران بیزیم دردلریمیزه یئتیشمیر و بیزیم احتیاج‌لاریمیزی نظره آلیب چاره ائتمکده عاجیزدیر. بیزیم معاریفیمیزین ترقّیسی‌نین قارشیسینی آلیر، بیزیم آنا دیلیمیزی تحقیر ائدیب، باشقا وطنداش‌لاریمیز کیمی یاشاماغا یول وئرمیر. بونونلا بئله، بیز اورادان علاقه‌میزی کسمک ایدیعاسیندا دئییلیک. اؤلکه‌میزین تامام و عوموم عدالتلی قانون‌لارینا ایطاعت ائده‌جه‌ییک. مجلیسئ-شورایئ-میلّی‌ده و مرکزی حؤکومتده ایشتیراک ائتمه‌لی‌ییک. فارس دیلینی دؤولت دیلی اولماق شرطی ایله میلّی مکتب‌‌لریمیزده اؤز دیلیمیز ایله برابر تدریس ائتمگه ایمکان وئره‌جه‌ییک، آما بونلارین هامیسی ایله برابر اؤزوموز اوچون بو حاقا قابیلیک کی، گرک اؤز ائویمیزین صاحیبی و ایختیاری اؤزوموز اولوب، اونو اؤز سلیقه‌میزله ایداره ائتمک ایمکانینا مالیک اولاق".
پیشه‌وری "ایالت انجومنی" مقاله‌سینده ده آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، ایالت انجومنی، یعنی میلّی موختاریت آذربایجانلی‌‌لارین قانونی حاقی‌دیر، بو خالق اونو قانی باهاسینا و قوربان‌لار وئرمکله الده ائتمیشدیر: "بو گونه قدر موستبیدلر، مشروطه حؤکومتینی اؤز ال‌لرینده آلت ائدن‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری بو حاقیمیزی الیمیزدن آلماغا مووفق اولموشلار. ایندی دونیا دَییشیب. دموکراتیک و آزادلیق جبهه‌سی اولان غالیب چیخیب، ایرتیجاع و ایستیبداد قووّه‌سی محو اولماغا محکوم ائدیلیب. اونا گؤره ده بیز فورصتدن ایستیفاده ائدیب حاقیمیزی اؤز گوجوموزله اله آلمالی‌ییق. تهران آرتیق اؤز ظالیمانه ایراده‌سینی بیزه زورلا قبول ائتدیرمگه قادیر دئییل. بیزیم یولوموز آیدین و آشکاردیر. آزادلیغی آلیب اونو عملی تشکیلات واسیطه‌سیله الده ساخلامالی‌ییق". او حساب ائدیردی کی، آذربایجان ایالت انجومنی تک آذربایجان مسله‌سی دئییل، بوتون آزادلیق مسله‌سی‌نین حلی دئمکدیر.
پیشه‌وری‌یه گؤره، "آذربایجان ایالت انجومنی" (آذربایجان میلّی جمعیتی) مشروطه تاریخینده اورتایا چیخاراق اؤز سؤزونو دئمیش، ساده‌جه پهلوی‌لر دؤونمینده بونا سون وئریلمیشدیر کی، آذربایجانلیلار یئنیدن میلّی حاقلارینی گئری آلماق نیتینده‌دیر. او، یازیردی: " بورادا معلوم بیر حقیقتی سیزه چاتدیرماق ایسته‌ییرم. بو، معلوم‌دور دئییرلر: "حاقی آلماسان، اونو سنه وئرمزلر" . منیم عقید‌ه‌مه گؤره، بو کامیل بیر شوعار دئییلدیر. من ایسه دئییرم "حاقی آلماق بلکه آسان بیر ایشدیر، لاکین اونو ساخلاماق اساس شرط‌دیر" . اگر بیزیم قهرمان مشروطه‌خواه‌لاریمیز بو نؤقطه‌یه دیقت آییرسایدیلار، ایندی آذربایجان، بلکه ده بوتون ایران دونیانین ان آزاد، ان دموکراتیک مملکت‌لریندن بیری اولاردی. ایندی دوچار اولدوغوموز یوخسول‌لوق، فلاکت، آجلیق و سفالت قاباغیمیزا چیخمازدی. آذربایجان خالقی قیرخ ایل بوندان اول تشکیل ائتدیگی ایالت انجومنی واسیطه‌سیله اؤزونون سیاسی لیاقت و ایستعدادینی ثوبوت ائتمیشدیر".
او یازیردی کی، بو گونه قدر اؤلکه‌نین فدراتیو و یا موختار ایالت‌لردن تشکیل ائدیلمه‌سی مسله‌سینی ایلک دفعه آدف اورتایا آتمامیشدیر. ساده‌جه، آدف-نین ایالت و ویلایت انجومنی مسله‌سینی قطعی و ایصرارلی شکیلده ایفاده ائتمه‌سی، اوسته‌لیک بوتون "ایران"دا بؤیوک آزادلیق مسله‌سینی قویماسی بیر چوخلارینی راحات‌سیز ائتمیشدیر. چونکی ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین اورتادان قالدیرلماسی نتیجه‌سینده "ایران" خالق‌لاری مشروطه و آزادلیق‌لاردان محروم اولموش، بئش-اوچ خاین بوتون مملکتین موقدّراتینی ال‌لرینه کئچیرمگه نایل اولموشلار. اونون فیکرینجه، روشوتخورلوق، سوء-ایستیفاده‌لر، خالقین مالینا، جانینا، ناموسونا تجاووز ائتمه‌لر- بوتون بونلار هامیسی میلّی حؤکومتین، محلّی موختاریاتین اورتادان قالدیریلماسیندان سونرا باش وئرمیشدیر. او، یازیردی: "بیز دئییریک: "قیرخ ایلدیر صدر‌الأشراف‌لار، داورلر و مجلیسده اوتوران خاین‌لر خالقین حاقینی تاپدالامیشلار. بو گون آذربایجان خالقی اؤز حاقینی آلماغا قرار آلمیشدیر. بیز اونو صدرالأشرافدان ده طلب ائتمیریک. چونکی اونون حؤکومتی غئیری-قانونی حؤکومت‌دیر. او، همیشه آزادلیق علئیهینه موباریزه ائتمیشدیر. بیز اؤز خالقیمیزین کؤمگیله حاقیمیزی آلماغا چالیشیریق و چوخ گؤزل بیلیریک کی، موستبیدلر خالقین حاقینی بو ساده‌لیکله وئرمزلر".
او یازیردی: "میلّی موختاریت آذربایجان میلّتی‌نین طلب‌لری‌نین یئرینه یئتیریلمه‌سی اوچون ضمانت‌دیر. بو اوندان اؤترودور کی، آذربایجان میلّتی‌نین دموکراتیک حرکاتی مرکزی حؤکومتین حیله و آلدادیجی سیاستی نتیجه‌سینده مشروطه اینقیلابی و خیابانی‌نین قیامی کیمی آرادان آپاریلماسین".
بئله‌لیکله، بیز دئیه بیلریک کی، پیشه‌وری موختاریات و فدرال ایداره‌ائتمه سیستمینده داها چوخ ماراقلی اولوب، اونو بوتون یؤنلری ایله ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر.
سید جعفر پیشه‌وری‌نین سوسیال-فلسفی گؤروش‌لرینده قروپلا (پارتیایلا) خالقین، فردله لیدرین بیرلیگی موهوم یئر توتور. او، یازیردی: "بیز بیری ایدیک: "من و جاماعات" . بیر سؤز دانیشیب، بیر فیکیر ائدیردیک. اونا گؤره من خالقین اوزونده بؤیوک راضی‌لیق موشاهیده ائتمکله اونون بیزه اورکدن ایناندیغینی و اینام اوزرینده بیزیم مووفقیتیمیزین یوزده-یوز تصدیق ائدیله بیله‌جگینی یقین ائتدیم. خالقی سئومک و اعتیمادی‌نین سوسلو اولماغینی بیرینجی دفعه اولاراق بو ایجلاسدا درک ائتدیم. او گونه‌دک اگر سیاسی موباریزه و فیرقه‌وی بیر ایش ایله مشغول اولماغی اؤزومه وظیفه بیلیردیمسه، اوندان سونرا خالق دوست‌لوغو، خالق عاییله‌سی‌نین مسئولیتلی بیر عوضوو کیمی آغیر وظیفه داشیدیغیمی حیسّ ائتدیم. اونا گؤره خالق سؤزو، خالق ایشی، خالق سعادتی منیم اوچون یوکسک و عالی بیر هدف شکلینده اؤزونو گؤستردی. او گوندن اعتیباراً شوعارلار، مرامنامه‌لر، ایجلاس‌لار و کونگره‌لرده چیخاریلان قرارلارین دوغرولوغو اوچون همین خالق سعادتینی بیر واحید، بیر اؤلچو اولاراق تعقیب ائده‌رک تکلیف‌لری بو اساس اوستونده قوروب دوزلتمگه چالیشدیم. بو اؤلچو اوزرینده گؤردوگوموز ایشلرده، همیشه یوزده-یوز مووفقیتیمیزین تأمین اولوندوغو عمل ده منه آیدین اولدو. بیر سؤزله، او گوندن اعتیباراً گوجوموز، هدفیمیز و ضعیف‌لیگیمیزین خالقدا اولدوغونو تام معناسی ایله درک ائتدیم. بو حقیقتی نظرده توتمایان زامان یولدان آزیر و خالقدان اوزاقلاشماقلا، ایشلریمیزین قالدیغینی حیسّ ائتمگه باشلادیم".
اونا گؤره، خالقلا پارتیا، خالقلا لیدر آراسینداکی موناسیبت‌لر همیشه شفاف اولمالی‌دیر. اؤزل‌لیکله ده، خالق آراسینداکی طبقه‌لری خوصوصی مولکیت و سایر مسله‌لره گؤره اوز-اوزه قویماق دوغرو دئییلدیر. بو باخیمدان او، دفعه‌لرله بیلدیریردی کی، آدف صینفی موباریزه اوغروندا چالیشمیر: "فیرقه‌میز میلّی بیر فیرقه اولدوغو اوچون صینیف و طبقه نظرده توتولماییب. عومومی جاماعاتی اؤز بایراغی آلتینا چاغیریر". ساده‌جه، میلّی حرکاتدان کیملرسه سوء-ایستیفاده ائدیب زحمتکش طبقه‌نی ازمک ایسته‌یه‌جکسه، او زامان بئله‌لرینه قارشی آدف-نین رفتاری چوخ سرت اولاجاقدیر. عئینی زاماندا، ال‌لرینه فورصت، قودرت دوشرسه، آذربایجانی ترک ائدیب تهران‌دا و یا آیری شهرلرده آذربایجانین گوندن-گونه گئنیشلنن آزادلیق حرکاتینا دوشمن اولان خاین‌لرین املاکینی موصادیره ائدیب، احتیاجی اولان‌لارین ایختیارینا وئریلمه‌سینی تأمین ائده‌جکلر. پیشه‌وری یازیردی: "خالقین الی‌نین زحمتی ایله توپلانمیش ثروت اونون آزادلیغی علئیهینه صرف ائدیله بیلمز و بونا یول وئرمک خیانت‌دیر. فیرقه‌میزین بو شوعارینی مولکیت علئیهینه یازیب تفسیر ائدن‌لرین آلچاق و فیتنه‌کار اولدوغو معلوم‌دور. آقرار مسله‌ده تورپاق ایصلاحاتی کئچیرمک اوچون بوتون موترقّی دؤولت‌لرین پروقرامیندا اولدوغو حالدا، تورپاق‌سیز و آزتورپاقلی کندلینی حیمایه ائتمگیمیزی بیزه گوناه حساب ائتمک اولماز".
او یازیردی کی، توده پارتیاسی اطرافیندا سول حرکاتین قاباغینی آلماقلا میلّی شوعارین داها تئز یازیلماسینا چالیشیبلار. بورادا دا اساس مقصد، "سول حرکات"دان اساساً اوزاق دوران کندلی‌لری و خیردا مالیک‌لری آدف-یه جلب ائتمک اولموشدور: "بو واسیطه ایله بیز سول‌لوق و عاوام فیریلداقچی‌لیق ضربه‌سیله فیرقه‌نی الینده آلت ائدن آدام‌لارین قارشیسینی آلیب، عئینی زاماندا خالقین فیرقه‌یه حوسن-رغبت گؤسترمه‌سینی تأمین ائتمیش اولدوق. بو دوزگون سیاستین نتیجه‌سی ایدی کی، جاماعاتین عومومی طبقه‌سی، حتّی روحانیلر، اورتاباب کندلی‌لر و خیردا مالیک‌لر ده بیزیم شوعاریمیزی قبول ائتدیلر" .
"سول حرکات"دان، باشقا سؤزله کومونیزمدن بیر قدر اوزاقلاشیب داها چوخ مرکزچی، یعنی دموکرات مووقع توتماسینی پیشه‌وری بئله ایضاح ائدیردی کی، کومونیست‌لرین خوصوصی مولکیتین لغوی و دیگر پرینسیپیال طلب‌لری وار ایدی، همین دؤورده بونو حیاتا کئچیرمک مومکون دئییلدی. او، یازیردی: "حقیقتده بیزیم فیرقه‌میز کومونیست فیرقه‌سی دئییلدی. بیز آذربایجاندا اولان شراییط داخیلینده خوصوصی مولکیتی لغو ائده بیلمزدیک. حیزبی-توده‌نین بؤیوک سهوینی تکرار ائتمک بیزه یارامازدی. بیز ائله‌یه بیلمزدیک کی، میلّی بیر فیرقه اولدوغوموز حالدا بیرینجی آددیمدا صینفی موباریزه‌نی آلوولاندیراق. بیزیم هدفیمیز آذربایجاندا میلّی و دموکراتیک بیر رژیم یاراتماق و دره‌بیگ‌لیک رژیمی‌نین کؤکونو قازیب آرادان قالدیرماق و خالقی موعاصیر، موترقّی یولا چکمکدن عیبارت ایدی. اونا گؤره کومونیست و یا سوسیالیست آدینی اوستوموزه قویا بیلمزدیک".
او، داها سونرا یازیردی: "تورپاق بؤلگوسو و مولکیتی لغو ائتمک مسله‌سی آذربایجانین و ایرانین او گونکو شراییطینده مومکون اولان ایش دئییلدی. بوندان اؤترو خالق، خوصوصاً کندلی‌لر هله‌کی لاییقینجه حاضیرلانمامیشدی. دوغرودور، آذربایجاندا تورپاغین ان موهوم حیصه‌سی مولکدارلارین ایختیاریندادیر. بونونلا بئله یوز مینلرله خیردا مالیک و آز تورپاقلی کندلی‌لری ده ناراحات ائتمک اولمازدی. یئگانه یاشاییش واسیطه‌سی اولان تورپاقدان اونلاری محروم ائتمگه یول وئریلمه‌ملی ایدی. بونا گؤره بیز مرامنامه‌میزده، خوصوصی مولکیتی لغو ائتمه‌ییب اونو ساخلاماغی قئید ائتمیشدیک".
آنجاق پیشه‌وری بوندان آز سونرا کئچیریلن بیرینجی کندلی کونفرانسینداکی (1846، آوریل) نیطقینده دئییردی کی، تورپاغی کندلی‌لره پولسوز وئریبلر، چونکی میلّی آزادلیغین اساس ضامینی کندلی‌لردیرلر: "اگر کندلی اولماسایدی، بیز اونو الده ائده بیلمزدیک. کندلی‌لر بو حؤکومتی یاراتدیقلاری اوچون اونون آرخاسیندا دورورلار". پیشه‌وری داها سونرا دئییردی کی، آذربایجانین بیرینجی و حقیقی آغاسی کندلی‌لر اولدوغو اوچون تورپاق بؤلگوسو، یئر بؤلگوسو زامانی هامپا ایله تورپاق‌سیز کندلی آراسیندا ناراضی‌لیق اولماسین. باشقا سؤزله، کندلی‌لرله هامپالار یئر بؤلگوسونو قارداشجاسینا حلّ ائدیب، بو اؤلکه‌نین آزادلیغینی دا بیر یئرده قورومالی‌دیرلار.
پیشه‌وری دین مسله‌سینه ده احتیاطلا یاناشمیش، هر واخت میلّی حؤکومتله روحانیلر آراسینداکی تارازلیغی قورویوب ساخلاماغا چالیشمیشدیر. او، یازییردی کی، دین مسله‌سینده آپاریلان دوغرو تاکتیکین نتیجه‌سینده روحانیلر میلّی حرکاتین غالیب گلمه‌سی اوچون چالیشیبلار، ان آزی دوعالار ائدیبلر: "او واخت من ائشیدیردیم، فیرقه‌یه منسوب اولمایان آدام‌لار خالقین میلّی نهضتینه طرفدارلیق ائدیردیلر. مسجیدلرده، مینبرلرده میلّی نهضتیمیزین ایره‌لی‌له‌ییشی اوچون دوعا ائدیردیلر. خالق حیسّ ائتمیشدیر کی، بیز اونون مذهبی حیسّیاتینا موخالیف دئییلیک. آما بو تعزیه نه قدر عاغیللی اولسا، او قدر عظمتی و تاثیری آرتیق اولار. بیز چالیشاجاغیق خالق دوشمن‌لری عزادارلیقدان اؤز سیاسی مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمه‌سینلر. مورتجع‌لر بو عزادارلیق‌لاردان دا سوء-ایستیفاده ائتمک ایسته‌ییرلر".
او، داها سونرا یازیردی: "آذربایجان روحانیلری بونو یاخشی بیلیرلر کی، رضا خان ایشه باشلایاندا خالقی آلداتماق اوچون اول اؤزو دسته باشینا دوشوردو، سونرا ایسه مسجیدلری باغلاتدیریردی، دیندار عولمالاری تحقیر ائتدیریردی. روحانیلر بونو یاخشی بیلیرلر کی، دیکتاتورلوق اونلارین خئیرینه دئییل، دیکتاتورلار اوّل خالقی آلداتماق اوچون اوّل اؤزلرینی مذهبه باغلی قلمه وئریب، سونرا مذهبین علئیهینه ایشله‌ییرلر. بونو گؤزوموز گؤروب". پیشه‌وری گومان ائدیردی کی، روحانیلر ده خالقی یاخشی یولا هیدایت ائتمک اوچون آزادلیغین لازیم اولدوغونو درک ائدیرلر. چونکی آزادلیق اولسا، اونلارا خالقی حاق یولا دعوت ائتمگه ایمکان یارانیر. اونون فیکرینجه، بو باخیمدان روحانیلری اله آلماق ایسته‌ین تهران حؤکومتی‌نین فیریلداغینی اونلار آنلامالی و بو اویونا گئتمه‌ملی‌دیرلر: "ایندی تهران‌داکی مورتجع‌لر بو مسله‌دن ایستیفاده ائتمگه چالیشیرلار، آما اونلار بو یولدان ایستیفاده ائده‌بیلمه‌یه‌جکلر. من فیکیر ائدیرم کی، بیزیم روحانی‌لریمیز فؤوق‌العاده متین و یاخشی آدام‌لاردیر. تجروبه گؤستریب کی، اونلار خالقیمیزین نهضتی‌نین علئیهینه اولمامیشلار. بونا گؤره فیرقه‌میز اونلارا آرتیق درجه احتیرام و عیزّت قایل‌دیر. بیزیم خالقیمیز آییق، دوزگون و ایمانلی بیر خالق اولدوغو اوچون مورتجع‌لرین الینده آلت اولمایاجاق. روحانی‌لریمیزه گلدیکده اونلار ایرتیجاعدان اوزاق آدام‌لاردیر".
پیشه‌وری‌نین یارادیجی‌لیغیندا سوسیال فلسفه ایله باغلی اولان دیل و میلّیت مسله‌سی ده خوصوصی یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، آنا دیلی‌نین کؤکو خالقیمیزن قانیندا و اورگینده‌دیر. او، یازیردی: "بیز اونو (آنا دیلینی) آنا سودو ایله امیب، وطنیمیزین روحو اوخشایان هاواسی ایله تنفّوس ائتمیشیک. اونو تحقیر ائدن‌لر، اونو بیزه زورلا قبول ائتدیریلدیگینی و صونعی اولدوغونو گؤسترمک ایسته‌ین‌لر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر. چوخ خاین و اجنبی عونصورلر قرینه‌لر ایله بو گؤزل دیلی اورتادان گؤتورمگه چالیشمیشلار. اونون ترققیسینه و یاشاماسینا مانع اولماق قصدی ایله خوصوصاً ان غدار آزادلیق دوشمنی اولان رضا شاه دؤولتی وار قووّه‌‌سینی صرف ائتمیشدیر". او، داها سونرا یازیر: "آذربایجان دیلی صونعی بیر دئییل. اونون بؤیوک خالقی و گئنیش جاماعات قووّه‌سی کیمی آرخاسی وار. دیلیمیز خالقین یاراتدیغی داستان‌لار، ضربی-مثل‌لر، حکایه و ناغیل‌لار واسیطه‌سیله دونیانین ان بؤیوک دیل‌لری ایله رقابت ائده بیلر، شاعیرلریمیز، ادیب‌لریمیز بو دیل واسیطه‌سیله اؤز حیس‌لرینی، هونر و صنعت‌لرینی مئیدانا گتیریب خالقین نظرینی جلب ائده بیلرلر. بیزیم وظیفه‌میز اونو گئنیشلندیرمک، اونو موعاصیر حالا سالماق، اونون گؤزل‌لیک‌لرینی، اینجه‌لیک‌لرینی، حیسّ و دَیرلرینی توز-تورپاق آراسیندان چیخاریب، تمیز و عالی بیر ظرف ایچریسینده خالقا تقدیم ائتمکدن عیبارتدیر".
پیشه‌وری‌یه گؤره، آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی، صرف-نحو قایدالاری او قدر مؤحکم و طبیعی‌دیر کی، حتّی اونون ایچینه داخیل ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری چیخاریلسا بئله، اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازیب شرح ائتمک مومکون‌دور. لاکین بیز خالقین ایستعدادینی نظرده توتوب بو ایشی تله‌سیک گؤرمگه احتیاج حیسّ ائتمیریک. عقیده‌میزه گؤره یازی گرک خالقین دانیشدیغی و آنلادیغی بیر شیوه‌ده وئریلسین. مقصدیمیز ادبی موسابیقه دئییل، خالقی باشا سالماق، اونا حقیقتی آیدین بیر صورتده گؤسترمکدیر. بو جهتدن بیز خالق طرفیندن قبول ائدیلیب ایشله‌دیلن عرب و فارس کلمه‌لری‌نین مووقّتی اولسا بئله ساخلاماق لوزومونو اینکار ائتمیریک. لاکین اونلاری اؤز دیلیمیزین قایدالارینا طبیق ائدیب، اونون آهنگینه اویغون بیر حالا گتیرمه‌لی‌ییک".
سید جعفرحساب ائدیردی کی، دونیادا ائله بیر دیل تاپیلماز کی، او تامامیله موستقیل اولسون و قونشو دیل‌لرین تاثیرینه دوشمه‌سین: "بیزیم آذربایجان دیلی ده آذربایجانین تاریخی و جوغرافی مووقعیینه گؤره اجنبی دیل‌لرین تاثیریندن کناردا قالمامیشدیر. ایستر-ایسته‌مز بیر چوخ یاد کلمه‌لر خالقیمیزین آغزینا دوشموش و زامان-زامان اونلار میلّی‌لشمیشدیر. بیز دیلین تکامولونو نظرده توتوب او کلمه‌لردن ایستیفاده ائتمگی لازیم بیلیریک. لاکین بوندان سوء-ایستیفاده ائدیب دیل و یازینی غلیظ‌لشدیرمگه و معناسی آنلاشیلماز کلمه‌لری ایشلتمگه چالیشان‌لارا جیدی موخالیفت ائتمه‌لی‌ییک".
میلّی دیلین اهمیتی ایله باغلی باشقا بیر مقاله‌سینده سید جعفر پیشه‌وری چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، اؤلومه حاضیر اولمایان، قوربان وئرمه‌ین بیر میلّت یاشایا بیلمز، اونا یاشاماق حاقی وئریلمیر و بو یولدا اساس مسله دیل پروبلمی‌دیر: "خالقی موباریزه‌یه جلب ائتمک یولوندا دیل مسله‌سی ده اولدوقجا اؤنملی تاثیر بوراخان مسله‌دیر. یاری‌فارس و یاری‌آذربایجانجا یازماغا باشلادیغیمیز "آذربایجان" قزئتی چوخ تئز بیر زاماندا فارسجادان خیلاص اولوب، یالنیز آذربایجانجا نشری خالقین حؤرمت و محبتینی تئز بیر زاماندا اؤزونه جلب ائتدی. خالقین بیرباشا آنا دیلینی ایشلتمگه باشلاماسی فؤوق‌العاده ماراق کسب ائتمیش اولدو. مثلا، 12 شهریور بیاننامه‌سینده شوعارلاریمیز مئیدانا چیخان گوندن خالقین محبتینی قازاندی. میثلی گؤرولمه‌میش و کیمسه‌نین عاغلینا گلمه‌ین بیر مسله‌ده تلقرافین آذربایجان دیلینده یازیلماسی ایدی".
او، دفعه‌لرله قئید ائدیردی کی، میلّی دیل مسله‌سی آذربایجانلیلار اوچون چوخ موهوم و اساس‌دیر. او، یازیردی: "معلوم‌دور کی، اهالیمیز قرینه‌لردن بری اؤز آنا دیلی ایله دانیشمیش و دانیشماقدادیر. بو دیله قارشی قابا، هئچ بیر دلیل و ثوبوتا سؤیکنمه‌ین، حقیقت‌لری دانماغا چالیشان‌لارین ال‌لرینده قانع ائدیجی هئچ بیر شئی یوخدور. آلتی، یئددی یاشیندا تزه دیل آچمیش بیر اوشاغا یابانچی بیر دیلی زورلا قبول ائتدیرمک جینایت‌دیر. تعلیم-تربیه ایله مشغول اولان‌لارین اکثریتی آذربایجانلی‌‌لارین عصبی‌لیگینی بوندا گؤرورلر. آنا دیلینده یازیب اوخوماغی قاداغان ائتمک معاریف‌لنمه‌نین قاباغینی آلماق، اونون تکامولونه مانع اولماقدیر. بئش میلیوندان چوخ کند و شهرلرده یاشایان‌لاریمیز بیر طرفه قالسین، حتّی محلّی مکتب‌‌لرده تحصیل آلان‌لاریمیز بئله عؤمورلری‌نین آخیرینا قدر فارس دیلینی دوزگون تلفّوظ ائتمکده چتینلیک چکیرلر".
پیشه‌وری خاطیرلادیردی کی، پهلوی‌لر حاکیمیته گلیب (1925) آذربایجانی پارچالاماق سیاستی یوروتمزدن اوّل، آذربایجاندا آنا دیلینده مکتب‌‌لر، تئاترلار وار ایدی و میلّی دیل اینکیشاف ائدیردی. آنجاق تورک دیلی‌نین قاداغان اولماسی سیاستی ایله آذربایجاندا وضعیت دییشمگه باشلادی. پیشه‌وری دئییردی کی، بو گون اونلارین اساس طلب‌لریندن بیری ده قاجارلار دؤورونده اولدوغو کیمی، آنا دیلینده تدریسین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی‌دیر.
اونون فیکرینجه، زورلا، "میلّی وحدت" آدی آلتیندا بیر خالقین دیلینی دَییشمک، یعنی آنا دیلیندن محروم ائدیب باشقا بیر دیله، او جومله‌دن فارس دیلینه باغلاماق مومکون دئییلدی. پیشه‌وری یازیردی: "بونلار بیلمیرلر کی، دیلین ریشه‌سی آنالارین سینه‌سیندن و خالقین آداب و روسومو اولان اوجاق‌لار باشیندان قالخیر. نه قدر آنالار دیلی و اوجاق‌لاری یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی و آداب-روسومونو عوض ائتمک مومکون اولان ایش دئییلدیر. میلّی بیرلیک او واخت مویسّر اولار کی، خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا ترقّی ائدیب، بیر-بیریله برابر اولا بیلسین. آذربایجان خالقی مرکزین چوروموش و چیرکین سیاستچی‌لری‌نین سیاستی سایه‌سینده اؤزونون ایستعداد و قابیلیتینه باخمایاراق، هر جور آزادلیق و ایختیاراتدان محروم ائدیلمیشدیر. اونون اوغول‌لاری‌نین اؤز آنا دیلینده تحصیل آلماق ایمکان‌لاری اولمامیشدیر".
پیشه‌وری‌نین ایمضالادیغی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین (1946-جی ایل 6 ژانویه) دیل حاقیندا قراری ایله آنا دیلینده تحصیل آلماق مسله‌سی کؤکوندن حلّ اولونموشدور. همین قرارین ایلک مادّه‌سینده یازیلمیشدیر: "بو گوندن اعتیباراً آذربایجاندا آذربایجان (تورکجه‌سی) دیلی رسمی دؤولت دیلی حساب اولونور. دؤولتین قرارلاری و رسمی اعلان‌لار، همچنین خالق قوشون‌لاری حیصه‌لرینه وئریلن امرلر و قانون لاییحه‌لری موطلق آذربایجان دیلینده یازیلمالی‌دیر". عئینی زاماندا، بو قراردا گؤستریلیردی کی، بوتون ایداره‌لر اؤز ایشلرینی آذربایجان تورکجه‌سینده یازماغا مجبوردورلار، بو دیلده یازیلمایان سندلر رسمی سند حساب اولونمایاجاق. بونونلا یاناشی، آذربایجاندا یاشایان باشقا میلّت‌لرین نوماینده‌لری اؤز ایشلرینی آنا دیل‌لرینده آپارماغا حاقلی اولسالار دا، لاکین اؤز رسمی اعلان و یازی‌لاریندا آذربایجان دیلینی ایشلتمگه مجبوردورلار. عئینی شکیلده، آذربایجاندا یاشایان آزلیق‌لار خوصوصی میلّی مکتب‌‌لرینده کی تحصیلی اؤز آنا دیل‌لرینده اولدوغو حالدا، آذربایجان دیلی‌نین تدریسی ده مجبوری‌دیر.
پیشه‌وری یازیردی کی، میلّی حؤکومت دؤورونده اونلارین دیل مسله‌سی باره‌سینده شوعارلاری اولدوقجا عملی و ساده ایدی: "فیرقه آذربایجان دیلی‌نین رسمی صورتده قبول ائدیلمه‌سی طلبینی سورمکله ایفتیخار کسب ائده بیلمیشدی. دیلیمیز یئنی بیر دیل دئییلدیر. اونون قدیم کئچمیشی اولدوغونو کیمسه اینکار ائده بیلمز. بو دیلدن دده-قورقود حکایه‌لریندن باشلایاراق، زمانه‌میزه‌دک یازیلیب، اینتیشار وئریلن قییمتلی اثرلر او دیلین گئنیش و مدنی بیر دیل اولوب قرینه‌لر بویو داوام ائتمه‌سینی ایثبات ائتمیشدیر. خالق ایسه نئچه قرینه فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغی حالدا، اؤز دیلینی حیفظ ائدیب اونا اورکدن باغلی اولدغونو گؤسترمیشدیلر". پیشه‌وری آذربایجان خالقی‌نین قدیم بیر دیل اولماسینی یازماقدا نه قدر حاقلی اولسا دا، آنجاق خالقین عصرلربویو فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغینی یازماقدا اساساً حاق‌سیز ایدی. چونکی آذربایجان تورکجه‌سی یالنیز هخامنیشی‌لر و ساسانی‌لر دؤورونده موعین قدر سیخینتی‌لار یاشامیش، آنجاق اوندان اوّلکی و سونراکی دؤورلرده جیدی پروبلم‌لر اوزلشمه‌میشدیر. یالنیز ایرانچی پهلوی‌لرین غئیری-قانونی حاکیمیته گلیشیندن سونرا تورک دیلی بلکه ده، تاریخده بنزری اولمایان بیر پروبلم‌له اوز-اوزه قالمیشدیر کی، بو دا، فارس‌لارین مین‌ایل‌لیک حاکیمیت‌سیزلیکدن ایره‌لی گلن شووینیست‌لیگی‌نین، باربارلیغی‌نین تظاهورو ایدی. بونو، پیشه‌وری‌نین آشاغیداکی فیکیرلری ده تصدیق ائدیر: "فارس‌لار آذربایجان دیلینی اینکار ائتمکله، بیزیم میلّیتیمیزی ده ردّ ائدیردیلر. اونلارین ایچریسینده ائله حیاسیز آدام‌لار وار ایدی کی، آذربایجانلی‌‌لارین دانیشدیقلاری دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی اولدوغونو دئمکدن بئله چکینمیرلر. آذربایجاندا فارس دیلی دؤولت دیلی اولدوغوندان، فقط قودرت حسابینا مکتب‌‌لرده تدریس ائدیلیر، زورلا ایداره‌لرده ایشله‌نیردی. حقیقتده آذربایجانلیلار او دیلده تحصیل آلدیقدان سونرا بئله دوروست تلفّوظ ائده بیلمزلر. خالقین اکثرینی تشکیل ائدن زحمتکش کوتله ایسه اؤز آنا دیلیندن غئیری، مثلا، فارس دیلی ایله اؤز فیکیرلرینی سؤیله‌مگه قادیر دئییلدی. آذربایجانلیلار همیشه اؤز آنا دیل‌لرینه نیسبت چوخ تعصوب‌کش اولوب، او دیلی تحقیر ائدن‌لره قارشی بسله‌دیکلری نیفرتی گیزله‌ده بیلمز و بو حیسّی گیزلتمک ده ایسته‌مزلر".
اونون فیکرینجه، دیل و میلّیت مسله‌سی آذربایجان خالقی‌نین اؤلوم-دیریم مسله‌سی‌دیر. بو دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی حساب ائدن‌لر ایسه حقیقتی دانماق یولونو توتوبلار. او، یازیردی: " بو دیلی دانماق حقیقتی دانماق کیمی‌دیر. بیزیم ایچیمیزده ائله آدام‌لار وار کی، اؤزو فارس دیلینی بیلمه‌دیگی حالدا، دئییر منیم دیلیم فارس دیلی‌دیر. من دئمیرم کی، فارس دیلی پیسدیر، دئییرم منیم دیلیم آذربایجان دیلی‌دیر. اؤز دیلینی دانان آذربایجانلی خاین دئییل، ندیر؟".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی‌نین دیلینی فارس دیلینه، میلّی کیملیگینی فارس کیملیگینه باغلاماق کؤکوندن یانلیش‌دیر. خوصوصیله ده، فارس میلّتچی‌لری‌نین ایدیعا ائتمه‌سی کی، آذربایجانلیلار موغول‌لارین دؤورونده دیل‌لرینی دییشیبلر، بونون هئچ بیر جیدی اساسی یوخدور. او، یازیردی کی، کسروی کیملری نه قدر اؤز دیل‌لرینی و کیملیک‌لرینی دانیب فارس‌منشألی "آذری دیلی" ، "آذری" کیملیگینه آلدانسالار دا، آذربایجان خالقی هئچ واخت فارس دیلینی و فارس کیملیگینی قبول ائتمه‌میشدیر. اونا گؤره، آذربایجان موتفکّیرلری‌نین (نظامی، خاقانی و ب.) فارس دیلینده اثرلر یازاماسی دا اونلار فارس اولماسینا دلالت ائده بیلمز، چونکی عرب، فرانسه، اینگیلیس اولمادیقلاری حالدا بو دیلده یازیب یارادان باشقا خالق‌لارین موتفکّیرلری کیفایت قدردیر. او، یازیردی: " آذربایجانلی‌‌لارین فارس اولمادیقلاری دا تاریخده ایثبات ائدیلمیش بیر حادیثه‌دیر. آذربایجان خالقی ایسه نئچه مین ایللیک ایستیلا و اسارته باخمایاراق، هر واخت اؤزونون خوصوصیتینی الدن وئرمه‌ییب...".
بورادا تأسوف دوغوران حال اودور کی، پیشه‌وری ده ان آزی مین ایللیک تورک دؤولت‌لری‌نین وارلیغینی بیر کنارا قویوب، 19-جو عصرده اورتایا آتیلان "ایرانچی‌لیق/آریاچی‌لیق " ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقی‌نین دایما "ایران" ایمپرتورلوغونون اسارتی آلتیندا اولدوغونو یازیر. یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌نین ماهیتینی تام درک ائده بیلمه‌ین پیشه‌وری"2500 ایللیک ایران شاهلیغی" اویدورماسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقینی، آذربایجانی دا بو "شاهلیغ"-ین اسارتی آلتیندا گؤرموشدور. بئله آنلاشیلیر کی، ف.ابراهیمی کیمی پیشه‌وری ده میدیانین سوقوطوندان 1945-جی ایله قدرکی دؤورو "ایران شاهلیغی" دؤورو حساب ائدیر و آذربایجانی دا اونون ترکیبینده ایستیلا، اسارت آلتینددا گؤرور: "بو خالقین منشأیی و بابالاری‌نین (غئیرتلی میدیالی‌لارین) بؤیوک بیر دؤولت تشکیل ائدیب، اوزون ایل‌لرجه موستقیل سیاسی حیات سوردوکلرینی ده ایره‌لی‌چکمه‌لی‌ییک. صفوی سولطان‌لاری‌نین آذربایجان اوغول‌لاریندان تشکیل ائتدیگی قیزیلباش اوردوسونون بوگونکو ایرانین تشکیلینده گؤردوکلری بؤیوک ایشلر و گؤستردیکلری بؤیوک قهرمان‌لیقدان دا بحث ائتمگه گئنیش واختیمیز یوخدور". گؤرونور، محض اویدورما "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، صفوی‌‌لر دؤولتی‌نین قوروجولاری آذربایجانلیلار-قیزیلباشلی‌لار اولسالار دا، اونلار دا "ایران شاهلیغ"ینا عاییددیرلر. او، یازیردی: "اگر ایندی ایران حؤکومتی وارسا، اونو ایجاد ائیله‌ین آذربایجانین قیزیلباش اوردوسو اولموشدور. بو اؤلکه‌نی، بئش-آلتی شئیخ آذربایجان کندلی‌لری‌نین زورو ایله یاراتمیشدیر". بونو، نظرده توتاراق او، تئز-تئز وورغولاییردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور.
آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق سید جعفر پیشه‌وری اساساً حساب ائدیردی کی، 2500 ایللیک دؤورده آذربایجان "ایران"ین ایستیلاسی، اسارتی آلتیندا اولموشدور. اوسته‌لیک ده، بو 2500 ایلیک "ایران شاهلیغی" ایستیلاسی، اسارتی دؤورونه باخمایاراق آذربایجان خالقی هئچ بیر منطیق اولمادان گویا "ایرانچیلیغی" ، "ایرانلی‌لیغی" قبول ائتدیگی حالدا، ساده‌جه، فارس دیلینی و فارس کیملیگینی اؤزوندن اوزاق توتور.
شوبهه‌سیز، بیرینجیسی، 2500 ایللیک "ایران شاهلیغی"نین اؤزو باشدان-آیاغا اویدورما ایدی و اونون بؤیوک بیر دؤورو "توران/تورک خاقانلیغی" ایله باغلی‌دیر. ایکینجیسی، آذربایجان خالقی ایستر فارس ایمپراتورلوقلاری (هخامنیشی‌لر، ساسانی‌لر)، ایسترسه ده تورک ایمپراتورلوقلاری (میدیا، هونلار، پارتیا، غزنوی‌لر، سلجوق‌لار، اوغوزلار، چینگیزخان‌لار، تئیمورلار، صفوی‌‌لر، افشارلار، قاجارلار و ب.) دؤورونده اساساً تورکلوکله باغلی اولموشلار. همین تورک دؤولت‌لری‌نین (میدیا، پارتیا، سلجوق‌لار، صفوی‌‌لر و ب.) چوخونو آذربایجان تورک‌لری یاراتدیقلاری حالدا، ایندی اونو "ایران شاهلیغی" آدینا باغلاییب، سونرا دا دئمک کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار طرفیندن یارادیلیب، آنجاق بیز اؤز یاراتدیغیمیز دؤولت‌لرین اسارتی آلتیندا اولموشوق، بونون هئچ بیر منطیقی ایضاحی اولا بیلمز.
بورادا بیزیم میلّی کیملیگیمیزی، میلّی دیلیمیزی، میلّی دؤولتچی‌لیک عنعنه‌لریمیزی، میلّی مدنیتیمیزی "قوْردی دویونو"نه سالان ان آزی سون ایکی عصرده آپاریلان اویدورما "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی‌دیر. خوصوصیله ده، اینگیلیس‌لرین (قیسماً ده یهودی‌لرین) باشینی چکدیگی "ایرانچی‌لیق" ایدئیاسی ائله بیر فورمادا اورتایا آتیلمیش و تبلیغ ائدیلمیشدیر کی، بورادا فارس کیملیگی، فارس دیلی، فارس مدنیتی، فارس دؤولتچی‌لیگی شیشیردیله‌رک تورک کیملیگی، تورک دیلی، تورک مدنیتی، تورک دؤولتچی‌لیگینی کؤلگه‌ده قویموشدور. بونونلا دا، دوننه قدر (1925) بو اؤلکه‌نین، بو جوغرافیانین حاکیمی و یئرلی اهالیسی اولان تورک خالقی فارس خالقی‌نین قارشیسیندا خوصوصیله ده، میلّی شوعور باخیمیندان مغلوب دوروما گتیریلمیشدیر. اوسته‌لیک، بو بؤلگه‌ده، جوغرافیادا تورک کیملیگی‌نین، تورک دیلی‌نین، تورک مدنیتی‌نین، تورک دؤولتچی‌لیگی‌نین ساختالاشدیریلماسی و اونوتدورولماسی فونوندا، ان بؤیوک ضربه بؤیوک توران/تورک دؤولت‌لری‌نین دایما مرکزی اولموش آذربایجانا، آذربایجان تورک‌لرینه وورولموشدور. بو مسله‌ده آکتیو رول اوینایان بؤیوک بریتانیا و روسیه‌نین تورک‌لری، خوصوصیله ده آذربایجان تورک‌لرینی سیرادان چیخاریب (آذربایجان تورک مرکزلی حاکیمیتی چؤکدورمک یولو ایله)، اونون یئرینه فارس‌لاری حاکیمیته گتیرمکده (ایران فارس مرکزلی حاکیمیتی تأسیس ائتمکله) اساس مقصدلری ایندی "ایران" آدلانان اؤلکه‌نی نظارتی آلتیندا ساخلاماق، دونیا آغالیق‌لارینی گوجلندیرمک اولموشدور.
بو، بیر گئرچک‌لیک دیر کی، بؤیوک بریتانیا و روسیه ایمپرتورلوق‌لری‌نین ان آزی سون ایکی عصرده بو بؤلگه‌ده اوینادیقلاری اویون‌لارین ان بؤیوک قوربانی دا آذربایجان تورک‌لری اولموش، بو خالق یالنیز حرب مئیدان‌لاریندا دئییل، میلّی شوعور باخیمیندان دا بؤیوک یارالار آلمیشدیر. هر حالدا سون دؤورلرده آذربایجان خالقی‌نین ضیالی‌لاری‌نین میلّی تفکّورلرینده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لار اونلارین دونیاگؤروش‌لرینه، ایجتیماعی-سیاسی فعالیت‌لرینه، فلسفی-دینی دونیاگؤروش‌لرینه ده جیدی شکیلده تاثیر گؤسترمیشدیر. بیزجه، 20-جی عصرده یاشاییب یاراتمیش رسول‌زاده‌نین، حسین‌زاده‌نین، آغااوغلونون، نریمانوفون، خیابانی‌نین، پیشه‌وری‌نین و باشقا آیدین‌لاریمیزین دونیاگؤروش‌لرینده اورتایا چیخان چاتیشمازلیقلار عومومی‌لیکده، آذربایجان تورک تفکّورونده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لارلا باغلی‌دیر.
بو باخیمدان پیشه‌وری‌نین میلّیت مسله‌سینده فارسلا هئچ بیر علاقه‌سی اولمایان "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، یانلیش اولاراق عومومی حساب ائتدیگی "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران دؤولت"چی‌لیگینی ده قبول ائتمه‌سی، بحث ائتدیگیمیز آذربایجان تورک تفکّورونده اوتایا چیخمیش ناقیض‌لیک‌لرله باغلی‌دیر. اؤزو ده، بورادا دیقت یئتیرسک گؤرریک کی، بعضی موتفکّیرلریمیز کیمی پیشه‌وری ده، "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران مدنیتینی" فارس کیملیگی، فارس مدنیتی، فارس دیلی کیمی آشاغی-یوخاری قبول ائتدیگی حالدا، آنجاق "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی‌نین سینونیمی اولاراق تورک میلّتی، تورک دیلی، تورک مدنیتی مفهوم‌لارینا موراجیعت ائتمیر. اوسته‌لیک، " آذربایجانلی‌‌لیغ"ین، "آذربایجان دیلی"نین فارس دیلی، فارس کیملیگی ایله هئچ بیر باغلی‌لیغی‌نین اولمادیغینی ایره‌لی سورسه ده، آنجاق عومومی‌لیکده "ایرانلی" کیملیگی‌نین ایچینده قبول ائدیر. باشقا سؤزله، او، بیر طرفدن دفعه‌لرله خاطیرلاتسا دا کی، آذربایجانلی اؤزونو "ایرانلی" آدلاندیردیغی حالدا، هئچ واخت فارس آدلاندیرماز، آنجاق بیزجه، آذربایجانلی‌‌‌نین، آذربایجان تورکونون "ایرانلی" اولماقلا راضیلاشماسی هئچ ده فارس آدلاندیرماقدان آز تهلوکه‌لی دئییلدی.
بو باخیمدان، آراشدیردیغیمیز دؤورله و همین دؤورون موتفکّیرلری‌نین، او جومله‌دن ده پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونده کی ضیدیت‌لری آنلاماق اوچون بورادا اساس دیقت ائده‌جگیمیز مسله‌لردن بیری ده اونلارین بیر طرفدن آذربایجان تورکو اولاراق "ایران"ین اراضی بوتؤولوگونو، "ایران" دؤولتچی‌لیگی‌نین تهلوکه‌سیزلیگینی دوشونمه‌سی، دیگر طرفدن بونو ائدرکن ده "ایرانلی" اولماق مسله‌سی‌دیر. بیرینجیسی، "ایران" آدی آلتیندا جوغرافیانین، دؤولتین بوتؤولوگو "ایرانلی" اولماقلا سسلشسه ده، بو، پهلوی‌لرین حاکیمیتیندن سونرا (1925) و "ایران" آدی‌نین رسمی‌لشمه‌سی ایله باغلی‌دیر (1935). هر حالدا، 1925-جی ایله قدر (ن آزی سون مین ایل‌لیکده) بو اؤلکه‌نی بوتؤولشدورن ده، اونون تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائدن ده تورک دؤولت‌لری اولموشدور. یعنی "ایرانلی" اولماق و "ایران" دؤولتی اولماق یئنی دؤورون محصولو اولدوغو حالدا، تورکون شوعورونداکی دؤولتچی‌لیک، اراضی بوتؤولوگو مسله‌سی دایم اولموشدور. اونا گؤره ده، یئنی دؤورده تورک‌لرین اکثریتی اسکی دؤولتچی‌لیک شوعورو باخیمیندان "ایران" و "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی منیمسه‌مکده چتینلیک چکمه‌دیکلری حالدا، ساده‌جه اولاراق بو "ایرانچیلیغی"-ن ماهیتیندن ایره‌لی گلن فارس‌لیغی، آریانچی‌لیغی اصلا قبول ائتمه‌میشلر. حالبوکی فارس میلّتچی‌لری اوچون تورک‌لرین "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی قبول ائتمه‌یین اؤزو، آریانچی‌لیق آنلامیندا فارس دیلینه و فارس کیملیگینه آسسیمیله اولونماق اوچون جیدی ایدئولوژی بیر آددیم ایدی. باشقا سؤزله، تورک‌لر "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییش‌لارینا دؤولتچی‌لیک و اراضی بوتؤولوگو چرچیوه‌سینده یاناشدیقلاری حالدا (بونون اصل ماهیتینی درک ائدیب، یا دا ائتمه‌مه‌لریندن آسیلی اولمایاراق)، فارس‌لار اوچون بو، تورک‌لرین آریانچی‌لیغی (فارس دیلینه، فارس کیملیگینه، فارس مدنیتینه) قبول ائتدیریب، فارس‌لاشدیرماق یولوندا لازیم ایدی.
بیزجه، مسله‌نین اصل ماهیتینی چیلپاقلیغی ایله درک ائتمه‌ین، "ایرانلی‌لیغی فارس‌لیغا قاریشدیران جاهیل‌لر "له راضیلاشمایان پیشه‌وری ده، بو آنلامدا "ایرانلی" کیملیگینه یاد باخمیر، داها چوخ فارس دیلی، فارس کیملیگی اوزریندن فارس‌لاشدیرمانین آپاریلماسی‌نین علئیهینه چیخیردی. اونا گؤره ده، تئز-تئز خاطیرلادیردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور و آذربایجان خالقی عومومیتده، ایرانلی اولسا دا، خوصوصیتده آذربایجانلی‌‌دیر. حالبوکی آذربایجان خالقی اوچون اساس تهلوکه محض "عومومیتده ایرانلی" کیمی قالماغا داوام ائتمه‌سی، تورک دؤولت‌لرینی "ایران دؤولتچی‌لیگی" آدی آلتیندا، اؤزو ده "ایرانلی" کیمی قبول ائتمه‌سی ایدی.
بئله لیکله، بیزجه، پیشه‌وری‌نین دوشونجه‌لرینده، سیاسی فعالیتینده خئیلی درجه‌ده سوسیال-دموکراسی (خوصوصیله ده مارکسیزم-لنینیزم) ایدئیاسی‌نین، همین ایدئیانین آپاریجی قووّه‌سی اولان سووئت روسیه‌سی‌نین جیدی تاثیری اولموشدور. موعین معنادا او، سیاسی فعالیتده و دونیاگؤروش مسله‌لرینده ن.نریمانوفون، خیابانی‌نین یولونو تکرار ائتمیشدیر. هر حالدا پیشه‌وری ده، خیابانی و نریمانوف کیمی، سوسیال-دموکرات ایدئیاسینا، او جومله‌دن همین ایدئیانین آپاریجی قووّه‌سی حساب ائتدیگی سووئت روسیه‌سینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. آنجاق بو اومیدلر اؤزونو دوغرولتمایاندا داها چوخ میلّی-دموکرات مووقعیینه یاخینلاشسا دا، تامامیله اوندان قوپا دا بیلمه‌ییب (ن.نریمانوفلا خیابانی ده عئینی عاقیبتی یاشاییب). یعنی ایناندیغی اساس مسله او اولوب کی، آذربایجان، آذربایجان خالقی تاریخاً "ایران شاهلیغی"نین ایستیلاسی آلتیندا اولموش، حاضیرکی دؤورده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین (کومینترین) و سووئت روسیه‌سی‌نین یاردیمی ایله تامامیله اولماسا دا، ان آزی موختار فورمادا میلّی آزادلیق‌لارینا قوووشا بیلرلر. بیزجه، سووئت ایدئولوق‌لاری پیشه‌ورینی ده ایناندیریبلار کی، آذربایجان خالقی اوچون میلّی ایستیقلالا قوووشماق شراییطی یئتیشمه‌دیگی اوچون، اؤنجه، میلّی موختاریتی الده ائتمک واجیب‌دیر. میلّی ایستیقلال شراییطی یئتیشنه قدر ده، آذربایجان و آذربایجان خالقی "ایران ایستیقلالیتی" و "ایرانلی" کیملیگیندن ایمتیناع ائتمه‌ملی ایدی.
اوسته‌لیک، او دا، سووئت روسیه‌سی‌نین ایدئولوق‌لاری‌نین تاریخ، مدنیت، فلسفه کیمی موهوم ساحه‌لرده تاثیری آلتینا دوشه‌رک میلّی-دینی (تورکلوک، ایسلاملیق) مسله‌لرده یانلیشلیغا یول وئریب. او، قوزئی آذربایجاندا سوسیال-دموکرات عقیده‌سینه باغلی سویداش‌لاری کیمی (ن.نریمانوف، س.م.افندی‌یئف، ه.حسینوف و ب.)، میلّی کیملیگی‌نین و آنا دیلی‌نین تورک اولدوغونو بیلدیگی حالدا، مارکسیزم-لنینیزم تعلیمی‌نین تاثیری آلتیندا بونو آرخا پلانا کئچیره‌رک، ساده‌جه، میلّی آزادلیق ایدئالینی اؤن پلانا چیخاریب. بو باخیمدان، پیشه‌وری‌نین یازی‌لاریندا و چیخیشلاریندا "تورک دیلی" ، "تورک میلّتی" ، "آذربایجان تورک میلّتی" دئییل، اساساً "آذربایجان دیلی" ، "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجان خالقی" ، "آذربایجانلیلار" کیمی ایفاده‌لردن ایستیفاده ائتمه‌سی تصادوفی اولمامیشدی. سووئت روسیه‌سی‌نین ایدئولوق‌لاری آذربایجان میلّی حرکاتینی مومکون اولدوغو قدر تورکلوک روحوندان اوزاق توتماغا چالیشیردیلار. بونا اساس سبب ده سووئت روسیه‌سی‌نین ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی عرفه‌سینده تورکیه ایله موناسیبت‌لری‌نین کسکین‌لشمه‌سی، بونا اویغون اولاراق دا بوتون ایمپراتورلوق اراضیسینده، او جومله‌دن قوزئی آذربایجاندا آنتی‌تورک سیاست یوروتمه‌سی ایدی. اونا گؤره ده، سووئت روسیه‌سی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین تورکلوک اوزرینده قورولماسی‌نین تامامیله علئیهداری اولوب، اساس دیقتی سوسیال-دموکراتیزمه و تورکلوک روحوندان اوزاق آذربایجانچی‌لیغا کؤکله‌مگه چالیشیردیلار. بوتون بونلار پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونه تاثیرسیز اؤتوشمه‌میشدیر.
یازان : دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن:عباس ائلچین
