آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار:  شیخ محمد خیابانی‌

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

     آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچ‌قالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجه‌سینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدی‌نین آخوندو، ایمام جومعه‌سی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنی‌نین و شورا مجلیسی‌نین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیس‌ده دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیه‌سینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچ‌قالادا و پتربورق‌دا یاشامیشدیر. چار روسیه‌سینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجه‌ده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه  بورژوا اینقیلابی چار روسیه‌سینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسی‌نین آذربایجاندا-تبریزده‌کی ویلایت کومیته‌سی‌نین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلری‌نین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنی‌لشمه") قزئتی‌نین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجان ویلایت کومیته‌سی‌نین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسی‌نین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیته‌سی‌نین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر.

​

علی بیگ حسین‌زاده‌نین دونیاگؤروشونده تورکچولوگون نظری-فلسفی اساسلاری

دوکتور فایق علی اکبرلی

اؤزت

مقاله‌ده، ایلک نؤوبه‌ده ع. حسین‌زاده‌نین تورکچولوکله، خصوصیله «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق» - «اوچلو» دوستورو ایله باغلی فیکیرلری اؤز عکسینی تاپمیشدیر. عینی زاماندا، بورادا ع. حسین‌زاده‌نین ندن «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسینی مدافعه ائتمه‌سی‌نین نظری-فلسفی اساسلاری آراشدیریلمیشدی. مقاله‌ده گؤستریلیر کی،ع. حسین‌زاده «اوچلو» دوستورونو (تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق) و «عوثمانلی تورکچولوگونو» ایره‌‌لی سورمکله ‌نینکی آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینا قارشی اولموش، عکسینه میلّی آذربایجانچیلیغین نظری-فلسفی اساسلاری‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی و موهوم رول اوینامیشدیر. محض بونون نتیجه‌سیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی‌نین بایراغی دا ع. حسین‌زاده‌نین «اوچلو» دوستورو اساسیندا قبول ائدیلمیشدی. تورکچولوک نظریه‌سی آچیسیندان بو مولاحیظه همین دؤور اوچون ان رئال و گئرچکچی باخیش ایدی. خصوصیله قئید اولونمالیدیر کی،ع. حسین‌زاده‌نین «اوچلو «دوستورو و «عوثمانلی تورکچولوگو ایدئیاسی تورکچولوگون یئنی بیر ایدئیا‌نین -تورانچلیغین فورمالاشماسیندا دا عوضسیز رول اوینامیشدیر.

آچار سؤزلر: علی بیگ حسین‌زاده، تورک فلسفه‌سی، تورانچیلیق، ایسلامچیلیق، عوثمانلی تورکچولوگو.

میلّی غورور حیسّی

قابیل حسینلی

فلسفه علملری دوکتورو،پروفسور.

     اوشاقلیقدان، بلکه ده لاپ کؤرپه‌لیکدن جانیمیزا، قانیمیزا هوپان، ایلیگیمیزه ایشله‌یه‌ن احساسلار، دویغولار دونیاسی‌‌نین اعجازکار عالمینه قوووشدوران وطن، تورپاق، میلّتله باغلی حیسّلر حیاتیمیز بویو بیزی موشاییعت ائدیر، اخلاق و منویاتیمیزین بلدچی‌سینه چئوریله‌رک میلّت و خالق آدلی عونوانلا قیریلماز تئللرله باغلاییر. زامان-زامان بو حیسّ میلّی گئرچکلیگین تأثیری آلتیندا منویاتیمیزین آیریلماز حیصه‌سینه چئوریلیر، بیزلر یئتکینلشدیکجه، او دا موقدّس‌لشه‌رک، آنی بیر قیجیقلا روحوموزو یئریندن اوینادیب پروازلاندیریر، بیزی اوجا مطلبلره، بؤیوک نیتلره ایستیقامتلندیریر. حیاتیمیزین ائله بیر آنی گلیب چاتیر کی، وارلیغیمیزا حاکم کسیلن بو حیسّ دونیاگؤروش و داورانیشیمیزا یول تاپاراق معنوی دونیامیزین عالی دویغوسونا چئوریلیر.

" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفه‌سی‌‌نین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا  بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه  تورک فلسفه‌سی‌نین، تورک فلسفه‌ تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی  عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.

آچار سؤزلر:

آذربایجانچیلیق و میلّی کاراکتئر 

1) میلّی کاراکتئر

2) میلّی حیسّلر 

3) میلّی اؤزونودرک 

آذربایجان فیلسوفو؛ فضل‌الدین خونجی

فضل‌الدین خونجی – اصلاً آذربایجانین خونج شهریندن اولان، 1194-جو ایلده دوغولموش فیلوسوفدور.

یاشاییشی

اونون حاقیندا ان قیمتلی ایلک منبع اؤز شاگیردی ابن ابی اصیبعه‌نین "طبیبلر طبقه‌لری باره‌ده خبرلرین قایناقلاری" کیتابیدیر. عرب عالیمی آذربایجان فیلوسوفونا رغبتینی ایفاده ائده‌رک یازیر: "افضل‌الدین خونجی بیلیکلی باشچیدیر، کامیل دوشونندیر، عالیم و فیلوسوفلارین جنابیدیر". او، قاهیره‌ده، داها سونرا میصیرده اوزون مودت یاشاییب، اوردا دؤولت ایشلرینده چالیشیب. عؤمرونون سون واختلاریندا میصیرین و اونون ایالتلری نین باش قاضیسی وظیفه‌سینی توتوب. بو حاقدا تاریخچی جلال الدین سیوطی‌نین "میصیرو قاهیره خبرلرینه دایر" اثرینده قئید ائدیلیب. قاهیره‌ده وفات ائدیب و اوردا شاگیردلری طرفیندن قرافه‌ قبریستانلیغی دفن ائدیلیب.

آذربایجان فیلوسوفو، سراج ‌الدین اورموی

آذربایجان فیلسوفو: تاج‌الدین محمد اورموی

تاج‌الدین محمد حسن اوغلو اورموی (1177-1255) — آذربایجان فیلوسوفو، حوقوقشوناس و ایلاهیاتچی. 

دیل ساده‌جه دانیشماق اوچون دئییل
تورال ایسماییلوو

کؤچورن: عباس ائلچین 

     فلسفه‌‌نین بوتون ایجتیماعی عئلملردن آیریلدیغی 19-جو عصردن سونرا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلری موعیّنلشدی. بیر طرفده فیلوسوفلار گئرچگی آختارماق آزاریندان ال چکه‌رک وارلیق و سبب-نتیجه ایلیشکیلرینه فوْکوُسلانیر، دیگر طرفده ایسه فلسفه‌‌نین کونکرئت فوْکوُسلانمالی اولدوغو آرئنالارین اولماسی ایدیعالاری کؤکوندن یانلیش حساب ائدیلیردی. بو دوشونجه‌لر اوزرینه دئرریدا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلرینی سیستئملشدیریر و فلسفه‌‌نین کونکرئت فورمادا همین ساحه‌لردن آیریلماغی‌نین طبیعی و لابود پروسئس اولما ائحتیمالینی مرکزلشدیریردی. 
آریستوتئلین ایجتیماعی عئلملری آییرماغی دا تکجه دوشونجه ساحه‌لری‌نین موطلقلشدیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولماییب، هم ده سیستئماتیک تعلیملرین قدیم دؤورده یارارسیز اولماغی ایله علاقه‌دار ایدی. سوکرات سینتئز پروسئسینی "آخساق" حساب ائدیردی. چونکی آنتیک کولتورو منیمسه‌ین اینسا‌نین حادیثه‌لری حیصه‌لره آییراراق تحلیل ائتمه مئعیارلاری یوخ ایدی. همین دؤورده کشفلر چوخ آز ایدی، اینسانلارین پراکتیکی فعالییّتینده ایستیفاده ائده بیله‌جگی آلتلر و اشیالار قیسیتلی ایدی. هاراری باشدا اولماقلا، بوتون یئنی دؤور تکامولچولری‌نین ایره‌لی سوردوگو "تجروبه‌‌نین مادّی بازاسی‌نین اساسلیغی" ایدیعاسی نه قدر دوغرو اولدوغونو بیر داها گؤستریر. هاراری قئید ائدیر کی، آز تئخنیکا هم ده چوخ ایشدیر، آز واسیطه هم ده چوخ دوشونمکدیر. عئینیله آنارخیست ناوم چومسکی‌نین دئدیگی پروسئسدیر، چوخ کشف خئییرلی اولدوغو قدر، تقکّورون کوتلشمه‌سینه ده رواج وئریر. بئله قارماقاریشیقلیقلار فونوندا گؤروروک کی، حقیقتن حادیثه‌لر بیزی یؤنلتمکله بیزیم بوتون پوتئنسیالیمیزی محو ائدیر.