ژان ژاک روسو یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوق و آزادلیق‌لاری‌‌نین مودافیعه‌سی مسله‌لری 

واحد عمروو  

  فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

     سوئیس فیلوسوفو ژان-ژاک روسونون اثرلری اوروپانین ایجتیماعی شوعورونا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. اگر جان لاک آمریکا اینقیلابی‌‌نین ایلهام وئریجیسی ساییلارسا، روسونو حاقلی او‌لاراق بؤیوک فرانسه اینقیلابی‌‌نین (1789) و حتّی روسیه بولشویک اینقیلابی‌‌نین (1917)  اینتللکتوال آتاسی حساب ائتمک او‌لار.

  روسو ژنو ده ساعاتساز عاییله‌سینده دوغولوب و آناسی‌‌نین وفاتیندان سونرا آتاسی اونو تربیه ائتمیشدیر. او، سیستملی شکیلده تحصیل آلمامیش، لاکین اؤزو کلاسیک و موعاصیر فلسفه ایله جیدی مشغول اولموشدور. اوْیماچی اعمالاتخاناسیندا ایشه دوزلن روسو 1728-جی ایلده ژنوی  ترک ائدیر و مادام وارنسین یانیندا مسکونلاشاراق اونونلا دوستلوق ائدیر، اونون کؤمگی ایله شخصی قایدادا اؤز تحصیلی ایله جیدی مشغول اولماق ایمکانی قازانیر. 1742-جی ایلده روسو پاریسه - او واختکی دونیانین اینتللکتوال مرکزینه کؤچور. او، بورادا دالامبِر و دیگر فرانسه‌لی فیلوسوف انسیکلوپدیاچی‌لاری ایله تانیش اولور. 1750-جی ایلده روسونون  " اینجه صنعت و علم حاقیندا دوشونجه‌لر " مقاله‌سی دیژوْن شهری آکادمیاسی‌‌نین کئچیردیگی موسابیقه ده غالیب گلیر. اونون سونراکی اثرلری، خوصوصیله ده  " ایجتیماعی موقاویله حاقیندا "  شاه اثری مؤلیفینه عوموم اوروپا شؤهرتی گتیریر، عئینی زاماندا هم فرانسه، هم ده سوئیس حاکیمیت‌لری‌‌نین غضبینه سبب اولور. روسونون اثرلری یاساقلانیر، او، پاریسی ترک ائتمه‌لی اولور و بورایا بیر ده 1770-جی ایلده قاییدا بیلیر.

  روسو ایجتیماعی موقاویله نظریه‌سینی پارلاق شکیلده پوپولیارلاشدیرمیش و عئینی زاماندا، اونا بیر سیرا خوصوصی جیزگی‌لر علاوه  ائتمیشدیر. روسو بوتون اینسان‌لارین برابرلیگینی تانیمایان و اینسانی آنادان گلمه خودبین و قوصورلو وارلیق حساب ائدن ارسطو و هوببوسو کسکین تنقید ائدیردی. روسو بیلدیریردی کی،  " اینسان آزاد دوغولور، لاکین هر یئرده زنجیرلنمیشدیر. بو وضعیتین سببی عدالت‌سیز ایجتیماعی قورولوشدا، کونکرت او‌لاراق ایسه فودال قایدا‌لاریندا و اینسان‌لاری بیر-بیرینه دوشمن ائتمیش خوصوصی مولکیتده‌دیر. جمعیتده مؤوجود ضیدیت‌لری آرادان قالدیرماق اوچون اینسان‌لار آراسیندا تاریخه قدرکی هارمونیک موناسیبت‌لره قاییتماق لازیمدیر. 

​

نظامی گنجوی‌نین ایرثینده تورکلوک و ایسلام

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

 حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفه‌سی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفه‌سی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائله‌جه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجه‌سینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومی‌لیکده تورک مدنیتینه-فلسفه‌سینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی‌ "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجه‌سینی، تورک عادت-عنعنه‌سینی، تورک اخلاقینی، عومومی‌لیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.

آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسول‌زاده

دوکتور فایق علی اکبرلی

   آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئر‌ن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساوا‌شی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.

میلّی روح: «عایله فلسفه‌سی»

دوکتور فایق علی اکبرلی

   میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلریدیر. دینی روح، بیر نئچه میلّتین اورتاق دَیرلریدیر. بین المیلل روح بوتون میلّتلرین اورتاق دَیرلریدیر.

میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلردیرسه، بو دَیرلری آرادان قالدیرماق اوچون ان گوجلو سلاح دین و یاخود دا ایدئولوژی فلسفی جریانلاردیر.

مثلاً، اینگیلیس-آمریکا پراقماتیزمی بیر چوخ میلّتلرین حیاتینا داخیل اولاراق اونلارین اؤزلرینه‌مخصوص دَیرلری آرادان قالدیریر. بونو دا فردین آزادلیغی، دموکراسی، اینسان حاقلاری و س. آنلاملار آلتیندا حیاتا کئچیریر.  یاخود دا واختیله علمی کومونیزم آدی آلتیندا روس امپریالیزمی بونو حیاتا کئچیرمیشدیر و ایندی ده موختلیف یوللار دنه‌یه‌رک بونو داوام ائتدیرمک ایسته‌ییر. چین هله ده، کومونیزمی بو آنلامدا ایستیفاده ائتمکده‌دیر. بونا یهودی ماسون‌چولوغونو دا عایید ائتمک اولار؛ یهودیلر دین و میلّت آنلاییشینی «بوتؤولشدیردیک»دن سونرا، بین المیلل روحون تیمثالچیسی رولونو اویناماق ایدیعاسیندادیرلار.

میلّی روح ائله بیر سیستمدیر، قورولوشدور کی، اونو تصادوفاً آرادان قادیرماق مومکون دئییلدیر. میلّی روحو آرادان قالدیرماق اوچون اؤنملی واسیطه‌لردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی «عایله فلسفه‌سی»‌نین پوزولماسیدیر. اصلینده هر بیر میلّتین روحونون تملینده عایله و عایله‌لر دایانیر. عایله فلسفه‌سی یوخدورسا، میلّت، میلّی روح، دو‌نندن یوخدور. اولا بیلر کی، بورادا «عایله فلسفه‌سی» کلمه‌سی غریبه گؤرونسون. اصلینده «عایله فلسفه‌سی» یوخدورسا، جمعیته قازانیلاجاق فرد ده یوخدور. فرد ایسه عایله ده دونیایا گلیر. عایله ده میلّتین سوتونودور. آتا و آنا ایسه عایله‌‌نین تملیدیر. ننه‌لر و بابالار دا عایله‌‌نین اؤرنکلریدیر.

ابن خلدون فلسفه‌سینده دؤولتین سوقوط سببلری

مراد حسنوو

اورتا عصر ایسلام فلسفه‌سی فلسفه تاریخینه بیر چوخ بؤیوک شخصیتلر بخش ائدیب. ابن عربی، فخرالدین رازی، ابن سینا، ابن رُشد، ابونصر فارابی، ابن خلدون و سایره کیمی شخصلر بونا میثال اولا بیلر. بو موتفکّیرلر ایچریسینده ابن خلدون‌ون اؤزونه‌مخصوص یئری واردیر. ایستر حیات فعالیتی، ایسترسه ده علمه وئردیگی تؤحفه باخیمیندان ابن خلدون هر زامان دیقّت مرکزینده اولوب. 
تام آدی ابو زید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حَضرَمی اولان فیلوسوف 27 مای 1332-جی ایلده ایندیکی تونیس اراضیسینده آنادان اولوب. حیاتی‌نین بؤیوک حیصه‌سی شیمالی آفریقادا کئچدیگی اوچون "ال-مغربی" ،تونیس‌ده دوغولدوغو اوچون ایسه "ال-تونسی" لقبلری ایله تا‌نینمیشدیر. 
او، فرقلی زامانلاردا اندلوس، تونیس، میصیر و مراکش کیمی اؤلکه‌لرین اراضیسینده او زامانلار مؤوجود اولان دؤولتلرده یوکسک وظیفه‌لر توتموش، اوزون ایللر سیاستله مشغول اولموشدور. باباسی اؤز نوه‌سی‌نین سارای وظیفه‌لرینده چالیشماسینا قارشی اولوب. او، ابن خلدونون دا آتاسی کیمی موعلیملیکله مشغول اولماسینی آرزو ائدیردی. چونکی سارایدا موعیّن وظیفه توتماغین نه قدر تهلوکه‌لی اولدوغونو اؤز تجروبه‌سینه اساساً موعین ائتمیشدی. بونا باخمایاراق، ابن خلدون تحصیلینی تاماملادیقدان سونرا حفصی ساراییندا سولطان ابو اسحاق ابراهیم المستنسیرین میرزه‌سی اولدو. 

آذربایجان فیلسوفو:  محمود شبستری