+0 بگندیم
علی بیگ حسین‌زاده‌نین دونیاگؤروشونده تورکچولوگون نظری-فلسفی اساسلاری
دوکتور فایق علی اکبرلی
اؤزت
مقاله‌ده، ایلک نؤوبه‌ده ع. حسین‌زاده‌نین تورکچولوکله، خصوصیله «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق» - «اوچلو» دوستورو ایله باغلی فیکیرلری اؤز عکسینی تاپمیشدیر. عینی زاماندا، بورادا ع. حسین‌زاده‌نین ندن «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسینی مدافعه ائتمه‌سی‌نین نظری-فلسفی اساسلاری آراشدیریلمیشدی. مقاله‌ده گؤستریلیر کی،ع. حسین‌زاده «اوچلو» دوستورونو (تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق) و «عوثمانلی تورکچولوگونو» ایرهلی سورمکله نینکی آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینا قارشی اولموش، عکسینه میلّی آذربایجانچیلیغین نظری-فلسفی اساسلاری‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی و موهوم رول اوینامیشدیر. محض بونون نتیجه‌سیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی‌نین بایراغی دا ع. حسین‌زاده‌نین «اوچلو» دوستورو اساسیندا قبول ائدیلمیشدی. تورکچولوک نظریه‌سی آچیسیندان بو مولاحیظه همین دؤور اوچون ان رئال و گئرچکچی باخیش ایدی. خصوصیله قئید اولونمالیدیر کی،ع. حسین‌زاده‌نین «اوچلو «دوستورو و «عوثمانلی تورکچولوگو ایدئیاسی تورکچولوگون یئنی بیر ایدئیا‌نین -تورانچلیغین فورمالاشماسیندا دا عوضسیز رول اوینامیشدیر.
آچار سؤزلر: علی بیگ حسین‌زاده، تورک فلسفه‌سی، تورانچیلیق، ایسلامچیلیق، عوثمانلی تورکچولوگو.
گیریش
۲۰-جی عصرین اوّللرینده حسن بیگ زردابی، احمد بیگ آغااوغلو. علی بیگ حسین‌زاده و محمد امین رسول‌زاده یالنیز ایسلامچیلیق دئییل، تورک میلّتلری‌نین بیرلیگی، یعنی «تورانچیلیق-تورکچولوک» ایدئیاسی اوغروندا دا فعال موباریزه آپارمیشلار. حتی همین دؤورده، خصوصیله ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده ا. آغااوغلو و باشقالاری»ایسلام میلّتچی‌لیگی»ایدئیاسینا اویغون اولاراق، اساساً ایسلام تاریخی و فلسفه‌سینی تدقیق ائتدیگی حالداع. حسین‌زاده بو ایدئیا‌نین هر ایکسینی عینی درجه‌ده آراشدیرمیش، حتی ایسلامچیلیقلا موقاییسه‌ده تورکچولوگه نیسبتاً چوخ اؤنم وئرمیشدیر. اصلینده بورادا هئچ بیر جدی فیکیر [ص.۴۴-۴۵] ایختیلافیندان، ضدیتدن صحبت گئده بیلمز. بو موتفکّیرلرین اساس مقصدی بللیدیر: موسلمان-تورک دونیاسی‌نین قورتولوشو. بو قورتولوش یولوندا ایسه بیر قدر فرقلی تاکتیکلرین سئچیلمه‌سی، فرقلی مولاحیظه‌لرین سسلنمه‌سی طبیعیدیر. دیگر طرفدن بوتون تورکلر، او جومله‌دن موسلمان تورکلری اوچون دین و میلّت دئمک اولار کی، همیشه عینی ماهیت داشیمیشدیر. بو باخیمدان، همین دؤورده میلّی-دینی دموکراتیک جبهه‌نی تمثیل ائد‌ن ضیالیلاریمیزدان بیر قیسمی‌نین، ایسلام-تورک دونیاسی‌نین نجاتی اوچون ایسلاملا چولغالاشمیش تورکلوگه (ی. آکچوراوغلو،ع. حسین‌زاده و ب.)، دیگرلری‌نین تورکلوگه چولغالاشمیش ایسلاما (ا. آغااوغلو، ق. قارابیگوو و ب.) اوستونلوک وئرمه‌سی طبیعیدیر.
۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسلامچیلیغین و تورکچولوگون، خصوصیله سیاسی تورکچولوگون ان بؤیوک موباریزه آداملاریندان اولان علی بیگ حسین‌زاده (۱۸۶۴-۱۹۴۰) هله، ۱۹۰۵-جی ایلده روس اینقیلابیندان اؤنجه تورانچیلیغی تبلیغ ائتمیشدیر. بونا اؤرنک ۱۹-جو عصرین سونلارینداع. حسین‌زاده‌نین قلمه آلدیغی بیر شعیریدیر:
سیزلرسیز ای قومی-ماجار، بیزلره اخوان
اجدادیمیزین مشترکاً منشأیی توران!
بیر دینده‌ییز بیز، هپیمیز حاقپرستان؛
مومکون‌مو بیزی آییرسین اینجیل ایله قورآن؟ (۱، ص.۳۲).
بو باخیمدان ایلک تورانچی حساب اولونان ع. حسین‌زاده، آنجاق تورانچیلیغی شدت و قتعیتله مودافعه ائتمه‌میشدی، یعنی او، داها چوخ مدنی، شاعرانه تورانچی اولموشدور. فیکریمیزجه، بیر چوخ مؤلفین (ی. آکچوراوغلو و ب.) ده تصدیق‌له‌دیگی کیمی ع. حسین‌زاده ده اصل تورکچولوک فعالیتی روسیه-ژاپون موحاربه‌سی عرفه‌سینده مئیدانا چیخمیشدیر (۲، ص.۲۰۸).
علی بیگ حسین‌زاده‌نین نظری-فلسفی یارادیجیلیغی‌نین آذربایجان دؤورونده‌کی (۱۹۰۵-۱۹۱۰) ایکی ایستیقامتی: ۱) موترقی روحلو ایسلامچیلیق و تورکچولوک، یاخود دا «ایسلاملاشماق، تورکلشمک و آوروپالاشماق» کیمی قئید ائدیلن «اوچلو» دوستورو؛ ۲) و «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیالارینی فرقلندیرمک لازیم گلیر.
ع. حسین‌زاده ایلک اولاراق ۱۹۰۴-جو ایلین نوامبریندا میصرده نشر اولونان «تورک» قزئتینه گؤندردیگی «مکتوبی-مخصوص» مقاله‌سینده، بعضی ایستیثنالاری نظره آلماساق، بوتؤولوکده ی. آکچوراوغلونون «اوچ طرزی-سیاست» اثرینده‌کی «عوثمانچیلیق، ایسلامچیلیق و تورکچولوک» ایدئولوژی‌سی ایله راضیلاشدیغینا ایشاره ائتمیشدیر. بئله کی،ع. حسین‌زاده ده ی. آکچوراوغلو کیمی «عوثمانلی میلّتی» ایدئیاسینی رد ائد‌رک، اساس دقتی موعاصیر روحلو ایسلامچیلیق و تورکچولوک اوزرینده جمعلشدیرمیش، یئنی ایدئیا‌نین ایسلام-تورک آنلاییشلاری‌نین بوتؤولوگو اطرافیندا یارانماسینی واجیب سایمیشدیر. بونونلا برابر،ع. حسین‌زاده یوسیف بیگین «اوچلو» پروقرامیندا ایسلامچیلیق و تورکچولوگون[ص.۴۵-۴۶] وحدتی حالیندان کنارا چیخاریلاراق، آیری-آیریلیقدا گؤتورولوب سیاسی‌لشدیریلمه‌سینه اعتراض ائتمیشدیر.ع. حسین‌زاده حساب ائدیردی کی، هله‌لیک بو مسله‌نی سیاسی‌لشدیریلمه‌سی، خصوصیله ده ایسلامچیلیق و تورکچولوگه بؤلونمه‌سی دوغرو دئییلدیر. بو معنادا، او، آیری- آیریلیقدا «ایسلامچیلیق» و «تورکچولوک» ایدئیالاری‌نین یارانماسی‌نین علیه‌داری کیمی چیخیش ائدیر: «صونعی اولاراق آیریجا پان‌تورکیزم، پان ایسلامیزم آدلاری ایله مسلک ایجادیما نه لوزوم واردیر؟» (۱، ص.۳۰) دئیه سسینی اوجالدیردی.ع. حسین‌زاده ایلک ایللرده مدنی تورکچولوک و مدنی ایسلامچیلیقدان چیخیش ائد‌رک، هر ایکی ایدئیا‌نین بوتؤولوگونو، بیرلیگینی ایرهلی سورور، بو معنادا بوتون تورک میلّتلری‌نین میلّی-دینی بیرلیگینی ضروری حساب ائدیردی. اصلینده او یاخشی آنلاییردی کی، تورکلرین حیاتیندا وحدت تشکیل ائتمکله یاناشی، آیری-آیریلیقدا دا ایسلامچیلیق و تورکچولوگون اؤزونه‌مخصوص یئری و رولو واردیر. بو باخیمدان ع. حسین‌زاده مدنی جهتدن ایسلامی و تورکلوگو بوتؤو شکیلده گؤردوگونو ایفاده ائتسه ده، سیاسی جهتدن هر بیر تورک میلّتی‌نین میلّی کیملیکلرینی (تورکلوکلرینی) و دینلرینی (ایسلامچیلیقلیغینی) تانیمالارینی، بیلمه‌لرینی ده واجیب ساییر: «موسلمانلار و اؤزل‌لیکله تورکلر، هر یئرده اولورسا-اولسون، ایستر عوثمانلیدا، ایستر تورکوستاندا، ایستر بایکال گؤلو اطرافیندا، یا قاراقوروم جیواریندا اولسون، بیر-بیریلرینی (یعنی تورکلوکلرینی ف.ع.) تانییاجاق، سوننی‌لیک، شیعه‌لیک و داها بیلمم نه‌لیک آدلاری ایله مذهب تعصوبونو آزالدیب «قورآنی-کریمی» آنلاتماغا غئیرت ائده‌جک، دینین اساسی‌نین قورآن اولدوغونو (یعنی حقیقی ایسلاملیقلارینی - ف.ع.) بیله‌جک اولورلارسا، ال وئرمزمی؟» (۱، ص.۳۰).
او داها سونرا قئید ائدیردی کی، اصل مسئله نه صورتله چالیشماق، نیه چالیشماق و اؤیره‌نمکدیر. یعنی بیر میلّت اوچون هر شئیدن اول آرزو ائدیله‌جک قوتدیر، بیر میلّتین قوت قازانماسی عینی فیکیرلی آداملار آراسیندا معنوی دَیرلرین اینکیشافی ایله باغلیدیر، خصوصیله قارشیلیقلی سئوگی‌نین آرتماسینا چالیشمالیدیر. عینی زاماندا، او، روسیه‌ده «تاتار» آدلی میلّتین اولمادیغینی، کریملیلارین، اورنبورقلارین، کازانلیلارین و س. تورک اوغلو تورک اولدوغونو وورغولاماقلا دا (۱، ص. ۳۰-۳۱)، تورکچولوگو موعیّن قدر ایسلامچیلیقدان فرقلندیرمیشدیر. بو باخیمدان بیر داها قئید ائدیریک کی، بو مقاله‌سینده ع. حسین‌زاده مدنی باخیمدان میلّی-دینی بوتؤولوک ایدئیاسیندان چیخیش ائتمکله یاناشی، موسلمانچیلیغین و تورکلوگون آیری-آیریلیقدا درکینی ده واجیب حساب ائتمیشدیر: «موسلمانیز، اونون اوچون دونیا‌نین هر نره‌سینده خئییرخواهی بولوندوغوموز دین قارداشلاریمیز ترقّی ائتسه بیز او ترقّّی‌یی از جان و دیل آلقیشلاریز! تورکوز، اونا گؤره ده تورکوز. تورکون هر یئرده ترقّی و تکامول ایله مسعود اولماسینی آرزو ائدیریز» (۱، ص.۳۵). بونونلا دا،ع. حسین‌زاده موعیّن معنادا «اومّت» و «میلّت» آنلاییشلارینی بیر-بیریندن فرقلندیرمیش، سونونجو مفهوما علمی دقیق‌لیک و کونکرت‌لیک گتیرمگه چالیشمیشدیر (۳، ص. ۳۷).
تورکلوگو و موسلمان‌لیغی بیر-بیریندن فرقله‌ندیرمه‌سی ع. حسین‌زاده‌نین آذربایجاندا اولدوغو دؤنمده تورکلرین اتنوقرافیاسینا، دیلینه، مدنیتینه، قدیم دینی-فلسفی تعلیملرینه، عمومی‌لیکده تورک تاریخینه حصر ائتدیگی یازیلاریندا دا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی ع. حسین‌زاده تورکلرین دونیا تاریخی و مدنیتی‌نین اینکیشافیندا اوینادیقلاری فؤوق‌العاده موهوم رولو یاخشی بیلیر و همین عنعنه‌لرین بیر زامانلار یئنیدن دیرچله‌جیگینه اینانیردی: «چکیلین اورتادان! مدنیت گلیر. تبریز موجاهیدلری‌نین، ستار خانلارین غالیبیتی ایله گلیر» (۴، ص. ۱۱۴). دئمه‌لی،ع. حسین‌زاده نه قدر میلّی-دینی بوتؤولوکدن چیخیش ائتسه ده، تورک خالقلاری‌نین، او[ص.۴۶-۴۷] جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین بیر میلّت کیمی تشکّول تاپمالاری اوچون میلّی و دینی کیملیکلرینی موعیّن معنادا بیر-بیریندن آییریب سیاسی ایراده نوماییش ائتدیرمه‌لرینی ده ضروری حساب ائتمیشدیر.
هرحالدا، ۱۹۰۵-جی ایل روس اینقیلابینا قدر، «مکتوبی-مخصوص» مقاله‌سیندن گؤروندوگو کیمی،ع. حسین‌زاده اساساً موعاصیر روحلو ایسلامچیلیق و تورکچولوگون وحدتیندن چیخیش ائتمیشدیر. بئله کی، او، بوتون موسلمانلاری بیر-بیرینه قارداش آدلاندیرمیش و تورک‌دیللی خالقلارین هامیسی‌نین صینفی منسوبیتلرینده آسیلی اولمایاراق بیرلشمگه چاغیرمیشدیر. بو معنادا، ایلک دؤورلرده تورک-موسلمان خالقلاری‌نین نجاتی اوغروندا دوغرو یولون نه بولشویزمله، نه ده راسیونالیزملر دئییل، میلّی و موعاصیر روحلو ایسلامیتله باغلی اولماسینا اینانان ع. حسین‌زاده‌نین فیکرینجه، بو یولون طرفدارلاری موترقّی ایسلامچیلاردیر.
بیزه ائله گلیر کی،ع. حسین‌زاده موترقّی روحلو ایسلامچیلیق و تورکچولوگون (تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق) وحدتی ایدئیاسینی «حیات» قزئتی‌نین ایلک ساییندا قلمه آلدیغی «قزئتیمیزین مسلکی» مقاله‌سینده آچیق شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. بو مقاله‌سینده او، م.ف. آخوندزاده، ح. زردابی و باشقا سلفلرینده فرقلی اولاراق ترقی‌پرور روحلو میلّی-دینی ایدئیالاری سیستملشدیرمگه چالیشاراق، اونون باشلیجا پرینسیپلرینی موعیّن‌لشدیرمیشدیر.
م.ا. رسول‌زاده، ی. آکچوراوغلو، ص. گؤک‌آلپ، م.ب. محمدزاده و باشقالاری اعتراف ائدیرلر کی،ع. حسین‌زاده ۱۹۰۶-۱۹۰۷-جی ایللرده نشر اولونان «فویوضات» ژورنالیندا «ایسلام عقیده‌لی، تورک قانلی و آوروپا قیافه‌لی بیر اینسان اولالیم» - دئمکله، بوتون تورک خالقلاری‌نین اورتاق مفکوره‌سینه چئوریلن «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» ایدئیاسی‌نین تملینی قویموشدور.ع. حسین‌زاده‌نین بو اوچلو» دوستورونا گؤره، هر موسلمان-تورک موعاصیر روحلو میلّی و دینی بیرلیکدن چیخیش ائتمه‌لیدیر. چونکی ع. حسین‌زاده‌نین ایدئولوژی- فلسفی باخیشلاریندا میلّی و دینی کیملیک بیر یئرده گؤتورولوردو. بونو،ع. حسین‌زاده بئله ایضاح ائدیردی کی، ایسلام ایستیثنا اولماقلا تورکلرین اکثریتی باشقا دینلره جدی شکیلده مئیل و ایستعداد گؤسترمه‌میش، گؤستره‌نلر ایسه اؤز اتنیک منسبلرینی بئله اونوتمامیشلار. آنجاق موسلمان تورکلر هم ایسلام عالمی‌نین موهوم بیر ایستینادگاهینا چئوریلمیش، هم ده اؤز طایفه و میلّیتلرینی قورویوب-ساخلامیشلار (۱، ص. ۵۷).
بئله‌لیکله،ع. حسین‌زاده‌نین تورک خالقلارینا چاتدیرماق ایسته‌دیگی باشلیجا فیکیر اوندان عبارت ایدی کی، ایسلامچیلیق و تورکچولوکله یاناشی، بو ایدئیالارین ماهیتی ایله ضدیت تشکیل ائتمه‌ین آوروپا‌نین موثبت دَیرلری‌نین ده تبلیغی واجیبدیر. آنجاق غرب مدنیتینی منیمسه‌مک هئچ ده موسلمانلارین، تورکلرین آوروپالاشماسی، آوروپالیلاری تقلید ائتمه‌سی آنلامینا گلمه‌مه‌لیدیر: «تورکون ایرتیداد ائدیب فیرنگلشمه‌سی فیرنگلرین یا مورتدلرین ترقّیسی دئمکدیر، یوخسا تورک، یا موسلمان ترقّیسی دئمک دئییلدیر!» (۱، ص. ۳۵). بو زامان ع. حسین‌زاده نظری-فلسفی شکله سالماغا چالیشدیغی «اوچلو» دوستورونون رئاللاشماسینی تورکیه، روسیه، او جومله‌دن آذربایجان چرچیوه‌سینده محدودلاشدیرمایاراق بوتون تورک و موسلمان دونیاسی بوتؤولوگونده گؤرموشدور.
آنجاق ی.آکچوراوغلونا گؤره ع. حسین‌زاده «قزئتیمیزین مسلکی» مقاله‌سینده دئییل، «بیزه هانسی علملر لازیمدیر؟» مؤوضوسو اطرافیندا گئدن موباحیثه‌لر اساسیندا یازدیغی مقاله‌سینده ایلک دفعه، ترقّی‌پرور ایسلامچیلیغین و تورکچولوگون اساسینی تشکیل ائد‌ن «اوچلو» (ایسلاملاشما، تورکلشمه و آوروپالاشما) دوستورا اوز توتموشدور؛ بو «اوچلو» دوستور دا چوخ کئچمه‌دن تورک عالمی‌نین هر[ص.۴۷-۴۸] طرفینه یاییلمیش، خصوصیله عوثمانلی تورکیه‌سینده ض.گؤک‌آلپ و باشقالاری طرفیندن دستکلنمیشدیر (۲، ص.۲۰۹). بیزه ائله گلیر کی، بیرینجیسی بو «اوچلو» دوستور یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی،ع. حسین‌زاده طرفیندن داها اؤنجه ایرهلی سورولموش، یعنی «حیات»-ین ایلک مقاله‌سینده موعیّن‌لشدیریلمیشدیر. ایکینجیسی ایسه، بو «اوچلو» دوستور سونرالار یالنیز تورکیه تورکچولوگو دئییل، آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسی‌نین دا یارانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. هرحالداع. حسین‌زاده ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده بو «اوچلو» دوستورو ایرهلی سوررکن کونکرت نه آذربایجان و آذربایجان تورکچولوگونو، نه ده تورکیه و تورکیه تورکچولوگونو نظرده توتموشدور. فیکریمیزجه، او، همین دؤورده نظری-فلسفی یؤنلو «اوچلو» دوستورونو بوتون تورک-ایسلام دونیاسی اوچون ایرهلی سورموش، اوندان سونرالار بوتون تورک میلّتلری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری (م.ا. رسول‌زاده و ب.) و تورکیه تورکلری (ض. گؤک‌آلپ و ب.) عینی درجه‌ده یارارلانمیشدیر.
فیکریمیزجه،ع. حسین‌زاده ۱۹۰۰-۱۹۱۰- جو ایللرده میلّی و موعاصیر روحلو ایسلامچیلیقدان چیخیش ائتسه ده، بونون هدفلری‌نین غئیری-موعیّن‌لیگینی درک ائتمیش و اونونلا موقاییسه‌ده کونکرت‌لیگه داها یاخین اولان «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسینی ایرهلی سورموشدو. گؤرونور،ع. حسین‌زاده بوتون موسلمانلارین (عرب، فارس، تورک و ب.) «ایسلام بیرلیگی‌نین مومکون اولمادیغینی گؤره‌رک، سیاسی-ایدئولوژی معنادا دقتینی «تورک-ایسلام» بیرلیگینه اساسلانان «عوثمانلی تورکچولوگونه یؤنلتمیشدیر. بو ایسه، موعیّن قدر بوتون تورکلرین توران دؤولتینده (تورانچیلیق-«پان‌تورانیزم») بیرلشمه‌سی ایدئیاسی ایله سسلشیردی. بو باخیمدان ع. حسین‌زاده‌نین «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسینی مدافعه ائتمه‌سینده ایکی اساس فاکتور: ۱) سیاسی-ایدئولوژی؛ ۲) معنوی-مدنی تورکچولوک موهوم رول اوینامیشدیر. ی. آکچوراوغلونون تعبیرینسه دئسک، ایستانبولو ایسلام و تورک دونیاسی‌نین سیاسی و ایدئولوژی مرکزی کیمی گؤر‌ن ع. حسین‌زاده سیاستده اولدوغو کیمی، دیل و ادبیاتدا دا، مرکزی عوثمانلی اولماق اوزره تورکچولوگه، یعنی عوثمانلی تورکچولوگونه، حتی پان‌تورانچیلیغا تکان وئره‌ن ایلک ضیالیدیر (۲، ص. ۲۱۲).
بونونلا باغلی، بیر مسله‌نی خصوصیله قئید ائتمک ایستردیک کی،ع. حسین‌زاده سیاسی-ایدئولوژی معنادا «عوثمانلی میلّتی»، «عوثمانلی میلّتچیلیگی‌نین دئییل، مرکزی ایستانبول اولان «عوثمانلی تورکچولوگونو مدافعه ائتمیشدیر. ی. آکچوراوغلو یازیر: «خصوصاً «فویوضاتدا نشر اولونان مقاله‌لری‌نین مضمون و بیچیمیندن حسین‌زاده علی بیگین تورک، تورکچو، حتی عوثمانلیچی اولدوغونا درحال قرار وئریلیر. بوتون تورکلر آراسیندا عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین یاییلماسینی، بوتون تورکلرین ادبی دیلی‌نین عوثمانلی تورکجه‌سی اولماسینی ایسته‌ییر و اؤزو یازیلارینی اولدوقجا تمیز عوثمانلی ادبی تورکجه‌سی ایله، او زامانلار ایستانبولدا معتبر یئنی ادبیات جدیده اوسلوبو ایله یازیر. سیاسی جهتدن عوثمانلی دؤولتینی، عوثمانلی تورکلوگونو موستقیل تورکلوگون نووه‌سی ساییر. بو باخیمدان، بوتون تورکولوک مسئله‌سینده گؤروشو، «اوچ طرزی-سیاست»این تورکچولوک فیکرینه یاخین دئمکدیر» (۲، ص.۲۱۰).
آنجاق ی.آکچوراوغلوندان فرقلی اولاراق،ع. حسین‌زاده تورکچولوگون سیاسی-ایدئولوژی نووه‌سی‌نین روسیه دئییل، عوثمانلی تورکیه‌سی‌نین اولدوغونو ایرهلی سورموشدور. بونا سبب کیمی تورک مملکتلری‌نین و تورکلرین سیاسی باخیمدان روسیه‌نین اسارتینده اولماسینی گؤستر‌ن ع. حسین‌زاده حساب ائدیردی کی، یالنیز سیاسی و حقوقی جهتدن موستقیل تورک دؤولتینده تورکچولوک اینکیشاف ائد‌رک باشقا تورک ائللرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اونون فیکرینجه، یاخین زاماندا ایسه [ص.۴۸-۴۹] تورک-ایسلام دونیاسی‌نین اویانیشی، اینکیشافی و یوکسلمه‌سی عوثمانلی دؤولتی، عوثمانلی تورکلوگو ایله باغلیدیر. محض تورکیه تورکچولوگو بوتون تورکلر اوچون سیاسی گوج و ایدئولوژی مرکزه چئوریلرسه بوندان روسیه تورکلری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری و باشقالاری دا قازاناجاقلار. بو باخیمدان موستقیل و ایدئولوژی باخیمدان داها چوخ تشکیلاتلانمیش «عوثمانلی تورکچولوگو» بوتون تورک دونیاسی‌نین مرکزی رولونو اوینایا بیلر. عینی زاماندا، او، «عوثمانلی تورکچولوگونو و تورانچیلیغی روسیه تورکلری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری آراسیندا آپاریلان روسلاشدیرما سیاستینه قارشی قویموشدور. باشقا سؤزله، او، بو ایدئیالاری اؤتن ۶۰-۷۰ ایل عرضینده قافقازدا چار روسیه‌سی‌نین روسلاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه، او جومله‌دن گونئی آذربایجاندا سون دؤورلرده گوجلنن فارسلاشدیرما ایدئولوژی‌سینه قارشی ایرهلی سورموشدور (۲، ص.۲۳۶-۲۳۷).
بو بیر داها گؤستریر کی، موسلمان و تورک دونیاسی‌نین قورتولوشو اوچون ایرهلی سورولن میلّی-دینی بیرلیک (ایسلاملیق و تورکلوگون وحدتینه اساسلانان) ایدئولوژی‌سی باخیمیندان ا. آغااوغلو داها چوخ اوستونلوگو ایسلامچیلیغا، ی. آکچوراوغلو سیاسی تورکچولوگه وئردیگی حالدا،ع. حسین‌زاده ایلک باخیشدان، هر ایکیسی‌نین بیرلیگی مؤوقعییندن، یعنی «ایکیلی» دوستوردان چیخیش ائتمیشدیر. آنجاق بونون ظاهراً بئله اولدوغونو، هله او واخت درک ائد‌ن آکچوراوغلو قئید ائتمیشدیر کی، اصلینده ع. حسین‌زاده ده، اونون کیمی داها چوخ تورکچولوک ایدئیاسی‌نین طرفداری اولموش، حتی آذربایجان تورکلری آراسیندا «مدنی و سیاسی تورکچولوک حرکاتی‌نین ایلک یاییجیسی اولموشدور (۲، ص. ۲۰۳-۲۰۴). فیکریمیزجه، بورادا ی. آکچوراوغلونون ع. حسین‌زاده‌نی محض سیاسی تورکچولوک حرکاتی‌نین دئییل، «مدنی و سیاسی تورکچولوک حرکاتی‌نین ایلک یاییجیسی کیمی قله‌مه آلماسی دا تصادفی دئییلدیر. بو بیر داها گؤستریر کی، ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجاندا اتنیک تورکچولوک حرکاتی روشئیم شکلینده اولموش، هله‌لیک کونکرت‌لیکدن (آذربایجان تورکچولوگو) اوزاق اولاراق داها چوخ عمومی تورکچولوک (بوتون تورکلرین بیرلیگی-تورانچیلیق) کاراکتری داشیمیش، بو حرکات وطنیمیزده یالنیز ۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرده میلّی شکله سالیناراق آذربایجان تورکچولوگو فورماسیندا میدانا چیخمیشدیر.
بو باخیمدان، ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده ع. حسین‌زاده‌نین «عوثمانلی تورکچولوگونو، تورانچیلیغی بوتون تورک-ایسلام دونیاسی‌نین اویانیشی و بیرلیگی کیمی گؤرمه‌سینه باشلیجا عامل، باشقا تورک میلّتلریندن (آذربایجان تورکلری، کریم تورکلری، تورکوستان تورکلری، ایران تورکلری و ب.) فرقلی اولاراق اونلارین سیاسی موستقیل‌لیگه و گوجه صاحب اولمالاری ایله باغلی اولموشدور. او حساب ائتمیشدیر کی، محض تورکیه تورکچولوگو بوتون تورک میلّتلری اوچون بیر گوج و ایدئولوژی مرکزه چئوریلدیگی تقدیرده باشقا تورک ائللری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری ده اوغور قازانا بیلرلر. بو معنادا بعضی مؤلفلرین ع. حسین‌زاده تورک بیرلیگینه اساسلانان «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسی ایله دیگر تورک میلّتلرینی عوثمانلی میلّتی‌نین ایچری‌سینده اریتمگه چالیشمیشدیر فیکری ایله راضیلاشمیریق (۳، ص.۲۷). بیزه ائله گلیر کی،ع. حسین‌زاده‌نین «عوثمانلی تورکچولوگونو بوتون تورکلوگون نووه‌سی کیمی گؤتورمه‌سی آذربایجان تورکچولوگونون ضدیتی کیمی دئییل، عکسینه تکان‌وئریجی عاملی کیمی باخماق لازیمدیر. بو باخیمدان م.ا. رسول‌زاده تامامیله دوغرو قئید ائدیردی کی، همین دؤورده ع. حسین‌زاده، ا. آغااوغلو و اونلارین همفیکیرلری‌نین ایرهلی سوردوکلری عمومی تورکچولوک ایدئیاسی آیری-آیری تورک اتنوسلاریندا (آذربایجانلیلاری، کریملیلاری، تاتارلاری، تورکمنلری و ب.) موستقیل‌لیک عشقی یاراداراق اونلاری اینقیلابی‌لشدیرمیشدی: «آنجاق اون-[ص.۴۹-۵۰] لار آیری-آیریلیقدا قارشیلارینداکی یاغیلارین چوخ بؤیوک گوجلری‌نین قورخوسوندان آزادلیقدان، موستقیل‌لیکدن سؤز بئله آچامازدیلار. بونونلا بئله، اونلارین کیچیک ائللر یوخ، اونلو تاریخی، ائل‌جه ده گلجگی اولان چوخ میلیونلو اولوسون-میلّتین عضولری اولمالارینی آنلامالاری، دوغال-طبیعی اولاراق اومیدلرینی آرتیریب، یوز ایلین یاغیسی ایله دؤنمه‌دن دؤیوشمگه چاغیریردی» (۵، ص. ۵۲).
بو او دئمکدیر کی،ع. حسین‌زاده همین دؤورده آیری-آیری تورک دؤولتلری‌نین یارانماسی ایدئیاسینی مدافعه ائتمه‌سه ده، بیرمعنالی شکیلده اونا قارشیدا اولمامیشدی. ساده‌جه،ع. حسین‌زاده دؤورون رئال‌لیقلاریندان چیخیش ائد‌رک یئگانه موستقیل اولان تورکیه تورکچولوگونو گوجلندیرمگه و مؤحکمله‌ندیرمگه چالیشیر، بو یولدا دیگر تورک میلّتلری‌نین اونا دستک وئرمه‌سی‌نین واجیبلیگینی وورغولاییردی. بو باخیمدان او حساب ائدیردی کی، چار روسیه‌سی‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلاری دا ایلک نؤوبه‌ده تورکیه تورکچولوگونو مدافعه ائتمه‌لیدیرلر. فیکریمیزجه، تورکچولوک نظریه‌سی آچیسیندان بو مولاحیظه همین دؤور اوچون ان رئال و گئرچکچی باخیش ایدی. چونکی یئنیجه ایسلامچیلیقلا تورکچولوگو بیر-بیریندن آییرماغا باشلایان و بونو بعضاً ایسته‌مه‌یرکدن ائد‌ن میلّی موتفکّیرلر، او جومله‌دن ع. حسین‌زاده اوچون تورکچولوک روحونون پارچالانماسی، یعنی آیری-آیری اتنیک-میلّی تورکچولوگه بؤلونمه‌سی حیسی چوخ یاد و اوزاق بیر حیس ایدی. بو مسئله‌لری چوخ دوغرو دَیرلندیر‌ن میلّی ایدئولوق م.ا. رسول‌زاده یازیردی: «پان‌ایسلامیزمدن قورتولان تورک اجتماعی-سیاسی دوشونجه‌سی بیردن-بیره ایندی چاتدیغی گئرچک میلّی ایدئیایا او آندا چاتا بیلمزدی. بو پسیکولوژی باخیمدان آیدیندیر. موحاربه و عمومی تهلوکه شرایطینده ایسلام بیرلیگی کیمی بؤیوک و احاطه‌لی شوعاردان ایمتینا ائد‌ن میلّتچیلر اونون اوزینه عینی تأثیر گوجونه مالیک بیر شوعار ایرهلی سورمه‌لی ایدیلر. بو، آنجاق میلّی بیرلیک اولا بیلردی: «دین بیرلیگی چاغی کئچدی، ایندی تاریخی اولوسلار-میلّتلر ایرهلی آپاریر. یاشاسین، دونایدان آلتایادک تورک اولوسلارین بیرلیگی!» (۵، ص. ۵۱-۵۲).
تورکچولوکدن رئال-میلّی تورکچولوگه کئچید ایسه یالنیز او زامان باش وئردی کی، ۱۹۱۱-۱۹۱۳-جو ایللرده تورکیه بالکانلاردا مغلوب دوروما دوشدو و بونونلا دا، تورکچولوگون نووه‌سی اولماقدان کنارا چیخدی. محض بو حال تورکچولوکده یئنی بیر دؤنمین باشلانغیجی اولدو و بیر چوخ تورکچولر رومانتیک- اؤزکچیلیک تورکچولوکدن (تورک بیرلیگی-توران دؤولتی) موعیّن قدر اوزاقلاشاراق، رئال-میلّی تورکچولوگه مئیل گؤستردیلر. دوغرودور،ع. حسین‌زاده بو حالدا دا، داها چوخ تورک بیرلیگی ایدئیاسینا صادق قالمیشدیر. آنجاق بو،ع. حسین‌زاده‌نین عمومی تورکچولوکدن یارانمیش آذربایجان تورکچولوگونو (میلّی آذربایجانچیلیق) و اونون نتیجه‌سی اولان آذربایجان جومهوریتینی قبول ائتمه‌سینه هئچ ده انگل اولمامیشدی. هر حالدا اونون آذربایجان جومهوریتی دؤورونده قلمه آلدیغی «آذربایجاندا دوشوندوکلریم» آدلی مقاله‌سی بونون باریز نومونه‌سیدیر.
بئله کی، ۱۹۱۸-جی ایلده تورکیه حکومتی طرفیندن ا. آغااوغلو ایله بیرلیکده میلّی دؤولت قورولماسی مسئله‌سینده جومهوریتین ایدئولوقلاری ایله فیکیر موبادیله‌سی آپارماق اوچون آذربایجانا گلن ع. حسین‌زاده یازیر: «هیلالی-احمریه‌‌نین بایراغی بیزیمکی‌نین عینی اولان فقط آل رنگلی میلّی بایراغیمدا بیاض هیلال قارشیسیندا بئش شوعالی یئرینه سککیز شوعالی بیر ییلدیز بولانان مملکتدن، قافقاسیا آذربایجا‌نیندان، آذربایجان جومهوریتیندن، داها دوغروسو قافقاسیا تورک دؤولتیندن بیر آز بحث ائتمک ایستره‌م» (۶، ص.۳۶۶). او قئید ائدیر کی، آذربایجان تورک دؤولتینی چیگین-چیگینه قورویان [ص.۵۰-۵۱] تورکیه و آذربایجان تورکلری بیر بیریلرینی موکمّل آنلاییرلار: «...چونکی آذربایجان عاوام خالقی ایله آنادولو کؤیلوسونون دیلی لاپ بیر-بیری‌نین عینیدیر! بیر-بیرینی آنلامایانلارسا، روس مکتبلرینده یئتیشیب لیسانلاری روسلاشمیش اولان آذربایجان اوخوموشلاری و ایستانبولون سئچیلمیشلر عائله‌سینه مخصوص ایصطیلاحلار ایشله‌دن شخصلردیر»(۶، ص.۳۶۷). آذربایجان و تورکیه تورکلری‌نین بیر-بیرینه قوووشماسینی تاریخی حادثه، طبیعی بیر جریان کیمی قبول ائد‌ن ع. حسین‌زاده‌نین فیکرینجه، هر ایکی تورک میلّتی‌نین بیر-بیرینه قاریشماسی ایله بوتون تورک میلّتی موعاصیرلشمیش، گوجلنمیش و بوتؤولشمیش اولاجاقدیر. بئله کی، ایمپریالیزم، ناسیونالیزم و سوسیالیزم جریانلاری‌نین فاجعه‌لی فعالیت مرکزینه چئوریلن آذربایجان، آذربایجان تورکلری بو موختلیف جریانلارین آلتیندا نه ائده‌جگینی بیلمه‌دی، موحاکیمه‌سینی ایتیردی. آنجاق تورکیه تورکلری‌نین اونلارین ایمدادینا چاتماسی ایله یالنیز آذربایجان دئییل، هم ده تورکیه تورکلری ده خلاص اولدو (۶، ص. ۳۶۷).
دئمه‌لی،ع. حسین‌زاده آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی‌نین گئرچکلیگه چئوریله‌رک اونون اساسیندا سیاسی و حقوقی جهتدن موستقیل آذربایجان جومهوریتی‌نین یاراندیغینی گؤره‌رک، ایکی موستقیل تورک دؤولتیندن (آذربایجان و تورکیه‌دن) و اونلارین بیر-بیرینه دایاق آلماسیندان بحث ائتمیشدیر. دوغرودور، ت. اسویاتوْوسکی یازیر کی، همین دؤورده ع. حسین‌زاده گونئی قافقاز بؤلگه‌سی اوچون اوچ سئچیمدن: ۱) قافقاز فدراسیونوندان؛ ۲) موستقیل تورک، گورجو و ائرمنی دؤولتلریندن؛ و ۳) قافقاز تورکلری‌نین تورکیه‌یه بیرلشمه‌سینده بحث ائتمیشدیر (۷). فیکریمیزجه، بو سئچیملر آراسینداع. حسین‌زاده آذربایجان جومهوریتی‌نین موستقیل بیر تورک دؤولتی کیمی وار اولماسینی داها واجیب حساب ائتمیشدیر.
«عوثمانلی تورکچولوگونون ایکینجی عامیلینی تشکیل ائد‌ن مدنی-معنوی تورکچولوگه گلینجه، اؤنجه قئید ائدک کی، ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجاندا دیل و ادبیات مسئله‌سی ایله باغلی ایکی ایستیقامت مؤوجود ایدی. «حیات»، «فویوضات» و س. قزئت-ژورناللارداع. حسین‌زاده باشدا اولماقلا احمد کمال، ایسگندر بیگ ملیکوو و باشقالاری عوثمانلی ادبی دیل سیاستی اساسیندا بوتون تورکلرین بیر آرایا گلمه‌سی و واحید ایدئیا اطرافیندا بیرلشمه‌سی اوچون اورتاق دیلین واجیب‌لیگبنی ایرهلی سورور و بوتون تورکلرین اورتاق ادبی دیلی کیمی تورکیه تورکجه‌سینی گؤروردولر (۸، ص. ۱۵۵). اونلار دئدیردیلر کی، ادبی دیل کوتلوی اولا بیلمز، او آنجاق اوخوموشلار، تحصیل‌لی آداملار اوچوندور؛ بونا گؤره ده ادبی دیلین ساده‌لشمه‌سینه چالیشماق لازیم دئییلدیر؛ ادبی دیل نه قدر چتین و آغیر اولسا، بیر او قدر ده معتبر اولار. عوثمانلی ادبی دیلی‌نین ان تا‌نینمیش طرفداری ع. حسین‌زاده قئید ائدیردی کی، قزئتین دیلینی ساده‌لشدیرمک اوزینه، جاماعاتا، یعنی آذربایجان تورکلرینه اؤز آنا دیلی اولان عوثمانلی تورکجه‌سینی اؤیرتمک لازیمدیر. چونکی، ادبی دیلده یازماغا نه قافقازداکی تورک شیوه‌لری، نه ده قدیم تورکجه یارامیر. او، دیلیمیزی اجنبی لوغتلرله دولدورماق اوزینه تورکیه‌‌نین ایستانبول شیوه‌سی‌نین ادبی دیل کیمی ایشلدیلمه‌سینی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر (۹، ص. ۷۱-۷۴).
ع. حسین‌زاده «یازیمیز، دیلیمیز و «ایکینجی ایلیمیز» (۱۹۰۹) مقاله‌سینده ده تورکیه‌‌نین ایستانبول شیوه‌سی‌نین اورتاق تورکجه اولماسینی اساسلاندیرماق اوچون یازیر کی، آیری-آیری تورک لهجه‌لرینی اینکیشاف ائتدیرمکدنسه واحید تورکجه اوزرینده دوشونمک لازیمدیر. اونون فیکرینجه، الیفبا و دیل ایله باغلی اصلاحاتچی ایدئیالارین، آنجاق قافقازدا، خصوصیله تیفلیسده م.ف. آخوندزاده، م. رضا، م. شاهتاختلی و باشقالاری طرفیندن ایرهلی سورولمه‌سی دوشوندوروجودور: «اوچ یوز میلیونلوق ایسلام دونیاسی‌نین [ص.۵۱-۵۲] الیفباسی‌نین آلتمیش-یئتمیش میلیون تورکون ایملاسینی بیر حؤکمی قاراقوشیله تورکون، ایسلامین مرکزیندن اوزاق اولان یوواقلاریندان بیردن دَییشمک ایسته‌ییرلر! حالبوکی، بؤیله موهوم بیر امر اوچون اؤزلرینده لازیم گلن معلوماتدان اثر بئله یوخ! تورکون ایملاسینی اصلاحی اوچون دئییل، صرف و نحوی موکمّل بیلمک، بلکه بوتون تورکلرین تاریخینه، ادبیاتینا، اتنوقرافیاسینا، فونولوگیاسینا لازیمینجا آشینا بولونماق طلب ائدر» (۶، ص. ۳۶۰). فیکریمیزجه، بو مسئله ده ع. حسین‌زاده تامامیله حاقلی ایدی. بئله کی، تورکیه تورکجه‌سیندن آیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اینکیشافیندا، ائله‌جه ده الیفبا اصلاحاتی مسئله‌سینده اوّلجه چار روسیه‌سی، سونرالار سووئت روسیه سی ایدئولوقلاری‌نین ماراقلی، حتی ایجراچی اولمالاری تصادفی اولمامیشدی. بو ایکی حالدا مقصد بیر ایدی: آذربایجانی تورک دونیاسیندان، خصوصیله گونئی آذربایجان و تورکیه تورکلریندن آییرماق.
قئید ائدک کی،ع. حسین‌زاده‌نین «عوثمانلی تورکچولوگو» نظریه‌سی ایستر ۱۹۰۰- ۱۹۲۰-جی ایللرده، ایسترسه ده سونرالار بعضی آذربایجان تورک ضیالیلاری طرفیندن تنقید اولونموشدو. بو مسئله ده اونو تنقید ائد‌ن-بیر اساس سبب کیمی،ع. حسین‌زاده‌نین «عوثمانلی تورکچولوگونون حددن آرتیق ایدئاللاشدیرماسینی، خصوصیله دیل و ادبیات مسئله‌سینده ایفراطا وارماسینی گؤستریرلر. بعضیلرینه گؤره، او، تورکچولوگو «عوثمانلی تورکچولوگو» فورماسیندا ایرهلی سورمکله آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسیندان کنارا چیخمیشدیر. بو باخیمدان بعضی آذربایجان تورک ضیالیلاری ع. حسین‌زاده‌نی میلّی بیر ایدئولوق کیمی «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق» «اوچلو» دوستورونو قبول ائتمکله یاناشی، آنجاق سیاسی-ایدئولوژی معنادا تورک بیرلیگی، دیل و ادبیاتدا «عوثمانلی شیوه‌سی‌نین اورتاق تورکجه کیمی قبولو مسئله‌سینده اونونلا همرأی اولمامیشلار.
«عوثمانلی تورکچولوگو» نظریه‌سیندن چیخیش ائتدیگینه گؤره ع. حسین‌زاده و باشقالارینی تنقید ائد‌ن چاغداشلاریندا ف.ب. کؤچرلی، ج. محمدقولوزاده، ع.ف. نعمان‌زاده،ع. شایق و ب. حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان تورک ادبی دیلینی عوثمانلیلاشدیرماق اوزینه خالقا یاخینلاشماق یولونو توتماق لازیمدیر. اونلارین فیکرینجه، بو دیلی مورکّب‌لشدیرمک دئییل، ساده‌لشدیرمک، یعنی گئنیش خالق کوتله‌لری‌نین آنلایا بیله‌جگی بیر شکله سالماق لازیمدیر. ادبی دیل ده خالقین اؤز دیلیدیر، بو دیل هامی اوچوندور؛ هامی یازیب اوخومالی، جمعیتین اینکیشافیندا یاخیندان ایشتیراک ائتمه‌لیدیر. ادبی دیل ساده اولمالیدیر، اونو هامی باشا دوشمه‌لیدیر. خصوصیله، «موللانصرالدین‌چیلر، او جومله‌دن ج. محمدقولوزاده عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین بوتون تورکلرین اورتاق ادبی دیل اولماسی ایدئیاسینا دا قارشی چیخمیشدیر (۱۰، ص.۵۱۹). باشقا بیر «موللانصرالدینچی» ع. فایق ده یازیر کی، عوثمانلی لهجه‌سینه قاییتماقدانسا، مین ایللردن بری تقلید ائتدیگیمیز عرب و فارس ایملاسیندان دا ایمتیناع ائدیب، تورک سؤزلریمیزی و تورک آدلاریمیزی برپا ائتملی‌ییک (۱۱، ص. ۱۶۹). همین دؤورده، بو مسئله ایله باغلی ف.ب. کؤچرلی ده «موللانصرالدین‌چیلرله عینی مؤقعده دورموشدور (۸، ص. ۱۲۵).
آنجاق سووئتلر بیرلیگی دؤنمینده ج. محمدقولوزاده خاطره‌لرینده یازیردی کی،ع. حسین‌زاده ۱۹۱۰-جو ایلده، یئنیدن تورکیه‌یه موهاجیرت ائدرکن تیفلیسده اونلارین ایداره‌لرینه باش چکه‌رک، خالقا یاخینلاشماق یولو آذربایجان تورک ادبی دیلی‌نین اینکیشافی اوغروندا موباریزه آپاران «موللانصرالدین‌چیلری تقدیر ائتمیشدیر. بیر سؤزله،ع. حسین‌زاده «موللانصرالدین‌چیلره دئمیشدیر: «آچیق یازماغیدا باجارماق لازیمدیر» (۱۲، ص. ۲۵۰-۲۵۱). ج. محمدقولوزاده‌نین بو سؤزلرینه اینانساق ع. حسین‌زاده [ص.۵۲-۵۳]بوتؤولوکده بوتون تورکلرین اورتاق ادبی تورکجه‌سی کیمی تورکیه تورکجه‌سینی (ایستانبول شیوه‌سینی) گؤرمکله یاناشی، زامان-زامان هر بیر تورک میلّتی‌نین اؤز دوغما شیوه‌لرینی اینکیشاف ائتدیرمه‌لرینی و ادبی شکله سالماغا چالیشمالارینی دا تقدیر ائتمیشدیر. عمومی‌لیکده، «ایستانبول شیوه‌سینی حددن آرتیق ایدئاللاشدیرماسینی نظره آلماساق،ع. حسین‌زاده‌نین اورتاق تورک ادبی دیلی‌نین یارانماسی مسئله‌سینده حاقلی اولماسینا شوبهه ائتمیریک.
یئری گلمیشکن، ۱۹۲۶-جی ایلده باکی‌دا کئچیریلن بیرینجی تورکولوژی قورولتایا تورکیه‌دن نماینده کیمی دعوت اولونان اوچ گؤرکملی عالیمدن بیری ده علی بیگ حسین‌زاده ایدی. طبیعیدیر کی، اونون بو قورولتایدا ایشتیراکی، خصوصیله لاتین الیفباسینا کئچید و عمومی‌لیکده تورک-موسلمان جومهوریتلرینده سووئت سیاستی ایله باغلی نه دوشوندوگو، او واخت کی علاقه‌دار اورقانلارین رهبرلری اوچون چوخ ماراقلی ایدی. ائله بونا گؤره ده اونون فیکرینی اؤیره‌نمک اوچون تیفلیسده علی بیگ حسین‌زاده‌نین واقونونا خصوصی خیدمت اورقانلاری‌نین نماینده‌لری یئرلشدیریلمیشدی (۱۹).
قورولتایدا بؤیوک آیدینیمیز «غربین ایکی داستا‌نیندا تورک» (۱۹۲۶) مؤوضوسوندا چیخیش ائتمیشدیر. همین چیخیشیندان دا گؤرمک اولور کی،ع. حسین‌زاده ده «تورکچولوک» ایدئیاسی یوکسه‌لن خطله داوام ائتمیشدیر.ع. حسین‌زاده بو چیخیشیندا ایتالیالی توْکواتوْ تاسسوْنوُن «قورتاریلمیش قودس» و پورتوقال‌لی کاموْئن‌سین «لوُزیادا» منظوم داستانلاریندا تورکون ایزینی آختارمیشدیر. ضیالی بو اثرلری تدقیق ائد‌رک، اورتا عصرلرده تورک میلّتی‌نین آوروپا ادبیاتیندا نئجه اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. کاموْئنس «لوُزیادا» منظوم اثرینده آوروپالیلاری، یعنی اینگیلیس، آلمان، ایتالیا، فرانسه و باشقالارینی بیر-بیریله بوغوشماقدانسا تورکلرله موجادیله‌یه چاغیریر.
ع. حسین‌زاده‌یه گؤره، ایسلاما قدر تورکلره یاخیندان بلد اولمایان آوروپالی بیر شاعرین بئله مؤقع توتماسی اینسانی دوشوندورمگه بیلمیر. او یازیر: «کاموْئنس، محمدی دنی و ایسلامی «گروه جهلا» دینی صیفتیله تووصیف ائتدیگی کیمی، تورک ایسمی کئچدیکجه بونا ظالم، قدّار، وحشی، باربار صیفتلرینی علاوه ائتمکدن چکینمز» (۱، ص. ۴۳۵). آذربایجان عالیمی‌نین فیکرینجه، کاموئن‌سین تورکلره قارشی اولان بو موناسیبتی‌نین سببی ۱) تورکلرین موسلمان اولمالاری، ۲) تورکلرین پورتوقال‌لیلارلا بیر نئچه دفعه ساواشمالاری، ۳) ان موهومو، تورکلرین پورتوقال‌لیلارین شرق ایله، هیند ایله، هیند-چین ایله اولا بیله‌جک موناسیبتلرینه بیر انگل اولمالاریدیر (۱، ص. ۴۳۵).
آنجاق کاموئنس‌دن فرقلی اولاراق ایتالیالی موتفکّیر ت. تاسسو ایسلامی آنلادیغی، تقدیر ائتدیگی کیمی، تورکلری ده تانیمیش و تقدیر ائتمیشدیر. تاسسوْ تورکلری عرب، یونان و ب. میلّتلرله موقاییسه ائدرکن، اونلاری چوخ یوکسک، اوستون توتور. تورک قهرمانلاریندا بحث ائدرکن آوروپالی، یعنی ایتالیالی شاعری اولدوغو حالدا، تاسسونون تورک موتفکّیریندن هئچ بیر فرقی یوخدور.ع. حسین‌زاده یازیر: «شاعر چوخ اپیک، چوخ بیطرفدیر. بو کیمی مؤوضولارا گیریشرکن اؤزونو بیر تورکون وضعیتینه قویور و اونون روحونو آنلاماق ایستر» (۱، ص.۴۳۶). بئله‌لیکله،ع. حسین‌زاده هر ایکی آوروپالی موتفکّیرین اثرلری‌نین تیمثالیندا تورکلرین هانسی مؤقع توتدوغونو آیدینلاشدیرماق ایسته‌میشدیر.
یوخاریداکی فیکیرلریمیز یئکونلاشدیراراق قئید ائتمک ایستردیک کی،ع. حسین‌زاده‌نین ا. آغااوغلو، م.ا. رسول‌زاده و باشقالاری ایله یاناشی، س‌س‌ری دؤورونده آذربایجاندا ایلک سیاسی ایسلامچیلاردان («پان ایسلامیست») و تورکچولردن («پان‌تورکیست») بیری کیمی قلمه وئریلمه‌سی تصادفی اولما‌میشدیر. دوغرودور، هر بیر کس تمثیل ائتدیگی قورولوشون، ایدئولوژی‌نین- [ص.۵۳-۵۴] تیمثالیندا ع. حسین‌زاده‌نین ایرثینی دَیرله‌ندیرمگه چالیشمیشدیر. آنجاق ایسته‌نیلن حالدا، اونلارین هر بیری ع. حسین‌زاده‌نین بیر فیکیر آدامی، ایدئولوق کیمی بؤیوکلوگونو اعتراف ائتمک مجبوریتینده قالمیشدیر. مثلاً، آذربایجان تورکلریندن علی نظمی و علی‌عباس مذنب هله، ۱۹۱۰-جو ایللرده اعتراف ائدیردیلر کی، دؤورلرینده یئنی نسلین اؤنجول عالیمی و ایدئولوقو ع. حسین‌زاده‌دیر (۱۳، ص. ۴۴۸؛ ۱۴، ص. ۱۱۱).
ع. حسین‌زاده‌نین تورکچولوک مسئله‌سینده میلّی ایدئولوقلوغونو سونرالار م.ا. رسول‌زاده، ز. گؤک‌آلپ، ی. آکچوراوغلو، م.ب. محمدزاده و ب. موتفکّیرلر ده دفعه‌لرله قئید ائتمیشلر. مثلاً، ی. آکچوراوغلونا گؤره، ع. حسین‌زاده موسلمان تورکلری آراسیندا ایلک تورانچی، ایلک پان‌تورانچی حساب اولونوردو (۲، ص.۱۷۴، ۲۰۵). م.ا. رسول‌زاده ایسه بو مسله‌نی بیر قدر ده دقیقلشدیره‌رک یازیردی: «فویوضات» ژورنالی «تورک یوردوندا اولدوغو کیمی آیدین، آردیجیل‌لیقلا اولماسا دا، تورکچولوک مؤوضوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومتیندنم، غرب مدنیتیندنم» چاغیریشی ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسین‌زاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ گئییملی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی‌نین، ائله‌جه ده آذربایجان ادبیاتی‌نین شوعورلو متودیک بیر بیچیمده میلّی تورک ایدئولوژی‌سینی ایشه سالماق دوشونجه‌سی ایسه ۱-جی دونیا ساواشی اؤنجه‌سینده، ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (۱۵،ص.۴۸). م.ب. محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین کامیل‌لشمه‌سینده، آذربایجان ایجتیماعیتی‌نین شوعورلانماسیندا «فویوضات» ژورنالی و اونون اساس یازاری ع. حسین‌زاده موستثنا رول اوینامیشدی (۱۶، ص.۴۷). یئری گلمیشکن،ع. حسین‌زاده‌نین تورکچولوگون، ایسلامچیلیغین تبلیغینده و اینکیشافیندا توتدوغو مؤقع، اوینادیغی رول یالنیز چاغداشلاری و تورک آیدینلاری طرفیندن دئییل، سووئت ادبیاتیندا دا بو و یا دیگر فورمادا اعتراف اولونموشدو (۱۷، ص. ۱۶۵).
بو باخیمدان یئنی دؤور تدقیقات‌چیلارین‌دان یاشار قارایئو، آیدین بالایئو، راسیم میرزه و باشقالاری دوغرو قئید ائدیرلر کی، تورکچولوک شوعورو اؤنجه چار روسیه‌سی‌نین تورک خالقلاری آراسیندا یارانمیش، سیاسی تورکچولوگون اساسلارینی ایسه «حیات» و «فویوضات» دا آذربایجان تورکلریندن ع. حسین‌زاده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی (۱۸، ص. ۳۶۳-۳۶۴؛ ۳، ص. ۱۷-۱۸).
گؤروندوگو کیمی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده، خصوصیله ۱۹۰۰-۱۹۱۰-جو ایللرده ع. حسین‌زاده‌نی ایسلامچیلیق و تورکچولوگون ان تا‌نینمیش ایدئولوقلاریندان بیری اولماسینی، بو و یا دیگر معنادا ایستر طرفدارلاری، ایسترسه ده علیه‌دارلاری اعتراف ائتمیشلر. بو،ع. حسین‌زاده‌نین یالنیز آذربایجان تورک میلّتی اوچون دئییل، بوتون تورک دونیاسی اوچون نه قدر دَیرلی بیر عالیم و موتفکّیر اولماسینی ثوبوت ائدیر. فیکریمیزجه، بو معنادا ۲۰-جی عصرین ایلک اون ایلینده ایسلامچیلیغین و تورکچولوگون آذربایجاندا ان بؤیوک موباریزه آداملاریندان بیری اولموش ع. حسین‌زاده‌نین دَیرینی آنلاتماق اوچون یئنی «کشفلر» ائتمک دئییل، ساده‌جه اونون علمی-فلسفی ایرثینی جمعیته دوغرو-دوروست چاتدیرماق لازیمدیر. خصوصیله قئید اولونمالیدیر کی،ع. حسین‌زاده‌نین «اوچلو» دوستورو (تورکلشمک، ایسلاملاشماق و آوروپالاشماق) و «عوثمانلی تورکچولوگو» ایدئیاسی تورکچولوگون اوچونجو مرحله‌سینی تشکیل ائد‌ن و اونون نتیجه‌سینده میدانا چیخان آذربایجان تورکچولوگو (میلّی آذربایجانچیلی) ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا عوضسیز رول اوینامیشدیر.
ادبیات:
- ع. حسین‌زاده. سئچیلمیش اثرلری. باکی، «شرق-غرب»، ۲۰۰۷، ۴۸۰ ص.
- ی. آکچوراوغلو. تورکچولوگون تاریخی. باکی، «قانون»، ۲۰۱۰، ۲۷۲ ص.
- آ.بالایئو. محمد امین رسول‌زاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵). باکی، «عادل اوغلو» نشریاتی، ۲۰۱۱، ۲۸۸ ص.
- ع. حسین‌زاده. سیاستی-فورصت. باکی، «علم»، ۱۹۹۴. ۲۳۶ ص.
- . م.ا.رسول‌زاده. پاترانیزمی. قافقاز شورونو. باکی، «تک‌نور»، ۲۰۱۲، ۶۸ ص.
- ع. حسین‌زاده. سئچیلمیش اثرلری. ایکی جیلدده، ۲-جی جیلد. باکی، «چاشی اوغلو»، ۲۰۰۸، ۴۹۶ ص.
- Т.Свйатاوхاوвекий. Русский Азербайджан ۱۹۰۵-۱۹۲۰ гг. «Хазар» журнал، ۱۹۹۰، №۱.
- آذربایجان پوبلیسیستیکاسی آنتولوگیاسی. باکی، «شرق-غرب»، ۲۰۰۷، ۶۸۸ ص.
- آذربایجان مطبوعات تاریخی آنتولوگیاسی (۲ جیلدده، ۱-جی جیلد). باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۰،۴۴۰ ص.
- ج. محمدقولوزاده. اثرلری. ۴-جو جیلدده، ۲-جی جیلد. باکی، ۲۰۰۴، ۵۸۴ ص.
- ع.ف.نعمان‌زاده. سئچیلمیش اثرلری. باکی، «شرق-غرب»، ۲۰۰۶، ۳۵۲ ص.
- ا.م. داداش‌زاده. سئچیلمیش اثرلری. ۱-جی جیلد. باکی، «آذرنشر»، ۱۹۶۷، ۶۲۰ ص.
- ع. نظمی. سئچیلمیش اثرلری. باکی، «شرق-غرب»، ۲۰۰۶، ۵۴۴ ص.
- ع.مذنب. سئچیلمیش اثرلری. باکی، «شرق-غرب»، ۲۰۰۶، ۲۵۶ ص.
- م.ا.رسول‌زاده. قافقاز تورکلری. باکی، «تک‌نور»، ۲۰۱۲-جی ایل، ۱۱۲ ص.
- م.ب.محمدزاده. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، «نجات»، ۱۹۹۲، ۲۴۶ ص.
- آذربایجان کومونیست پارتیاسی‌نین اوچرکلری. ایکی جیلدده، ۱-جی جیلد، باکی، «آذرنشر»، ۱۹۸۶،۵۰۳ ص.
- ی.قارایئو. تاریخ: یاخیندان و اوزاقدان. باکی، «صاباح»، ۱۹۹۶، ۷۱۲ ص.
- جمیل حسنلی. تاریخی شخصیتلرین تاریخی. باکی، ۲۰۱۳، ۵۲۰ ص.[ص.۵۵-۵۶]
کؤچورن: عباس ائلچین
