+0 بگندیم
میلّی روح: «عایله فلسفه‌سی»
دوکتور فایق علی اکبرلی
میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلریدیر. دینی روح، بیر نئچه میلّتین اورتاق دَیرلریدیر. بین المیلل روح بوتون میلّتلرین اورتاق دَیرلریدیر.
میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلردیرسه، بو دَیرلری آرادان قالدیرماق اوچون ان گوجلو سلاح دین و یاخود دا ایدئولوژی فلسفی جریانلاردیر.
مثلاً، اینگیلیس-آمریکا پراقماتیزمی بیر چوخ میلّتلرین حیاتینا داخیل اولاراق اونلارین اؤزلرینه‌مخصوص دَیرلری آرادان قالدیریر. بونو دا فردین آزادلیغی، دموکراسی، اینسان حاقلاری و س. آنلاملار آلتیندا حیاتا کئچیریر. یاخود دا واختیله علمی کومونیزم آدی آلتیندا روس امپریالیزمی بونو حیاتا کئچیرمیشدیر و ایندی ده موختلیف یوللار دنه‌یه‌رک بونو داوام ائتدیرمک ایسته‌ییر. چین هله ده، کومونیزمی بو آنلامدا ایستیفاده ائتمکده‌دیر. بونا یهودی ماسون‌چولوغونو دا عایید ائتمک اولار؛ یهودیلر دین و میلّت آنلاییشینی «بوتؤولشدیردیک»دن سونرا، بین المیلل روحون تیمثالچیسی رولونو اویناماق ایدیعاسیندادیرلار.
میلّی روح ائله بیر سیستمدیر، قورولوشدور کی، اونو تصادوفاً آرادان قادیرماق مومکون دئییلدیر. میلّی روحو آرادان قالدیرماق اوچون اؤنملی واسیطه‌لردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی «عایله فلسفه‌سی»نین پوزولماسیدیر. اصلینده هر بیر میلّتین روحونون تملینده عایله و عایله‌لر دایانیر. عایله فلسفه‌سی یوخدورسا، میلّت، میلّی روح، دو‌نندن یوخدور. اولا بیلر کی، بورادا «عایله فلسفه‌سی» کلمه‌سی غریبه گؤرونسون. اصلینده «عایله فلسفه‌سی» یوخدورسا، جمعیته قازانیلاجاق فرد ده یوخدور. فرد ایسه عایله ده دونیایا گلیر. عایله ده میلّتین سوتونودور. آتا و آنا ایسه عایله‌‌نین تملیدیر. ننه‌لر و بابالار دا عایله‌‌نین اؤرنکلریدیر.
دئمه‌لی، عایله آتا، آنا، کؤرپه، ننه و بابادان عبارت گوجلو، اما کیچیک بیر میلّی بیرلیکدیر. بو میلّی بیرلیگی بیر آرادا توتان عایله تؤره‌سیدیر. یعنی بوتون عایله عوضولری‌‌نین زورونلو اولاراق عمل ائتمه‌لی اولدوقلاری یازیلمامیش قایدا-قانونلاردیر. بو تؤره‌لره گؤره، هر بیر عایله عوضوو اؤز فونکسیاسینی بیلمه‌لی و اونا عمل ائتمه‌لیدیر. عایله دایما و ابدی اولاراق بیر سیستمین ایچینده اولمالیدیر. زامان-زامان عایله داخیلینده موعین دَییشیکلیکلر باش وئره بیلر. اما ایسته‌نیلن دَییشیکلیک، ایصلاحات عایله‌‌نین عمومی ماهیتینه، تمل پرینسیپلرینه ضرر گتیرمه‌مه‌لیدیر. عایله همیشه اساس پرینیسپلرینه صادق قالمالی، نه اولورسا-اولسون اونلاردان ایمتیناع ائتمه‌مه‌لیدیر.
منجه، عایله‌‌نین اساس پرینسیپلری بوتؤولوک، یئکدیل‌لیک، شرفلیلیک، ایناملیلیق، اینانجلیلیقدیر. بوتؤولوک عایله‌‌نین باشلیجا سوتونودور. نیین باهاسینا اولورسا-اولسون عایله داغیلمامالیدیر. عایله‌‌نین شرفینی تاپدالایان ایسته‌نیلن عوضوون برائتی یوخدور، او لاییق اولدوغو جزانی سؤزسوز-سورغوسوز چکمه‌لیدیر. یئکدیل‌لیک عایله عوضولری‌‌نین اؤنملی مسئله‌لرده اورتاق نقطه‌دن چیخیش ائتمه‌سیدیر. هر بیر عایله عوضوو چیخاریلان قرارا اویمالیدیر. شرفلیلیک عایله‌‌نین اوزودور. بو اوزو دَییشدیرمک، اونا باشقا بیر رنگ قاتماق قطعی قاداغاندیر. ایناملیلیق عایله‌ده قارشیلیقی اعتباردیر. عایله عوضولری بیر-بیرلرینه موناسیبتده اینامسیزیلیغا یول وئرمه‌مه‌لی، اگر هر هانسی شوبهه توخوملاری وارسا اونو جوجرمه‌یه قویمامالیدیر. اینانجلیلیق تاپیندیقلاری دَیرلری منیمسه‌مک و درک ائتمکله اولمالیدیر. کور-کورانه اینانجین اوّلی اولمادیغی کیمی، سونو دا یوخدور. اینانج ایلک نؤوبه‌ده، تانری‌یا تاپینماقدیر. تانریسینی درک ائدن، یاخود دا، آنلاماغا چالیشان میلّتینی و وط‌نینی ده سئومک ایقتداریندا اولاجاقدیر.
بوتون بونلار عایله سیستمی‌‌نین تمللریدیر. بونلار اولمادان عایله سیستمیندن بحث ائتمک معناسیزدیر.
بو آنلامدا میلّتین ائتنیک کیملیگی، دینی کیملیگی، ادبیاتی، تاریخی، مدنیتی، اخلاقی، عادت-عنعنه‌لری ایلک نؤوبه‌ده عایله‌دن باشلاییر. عایله مکتبی اوشاقلار اوچون کیملیک، تاریخ و مدنیت مکتبیدیر. عایله مکتبی بیر نؤوع میلّتین شاه داماریدیر. عایله مکتبینی اؤنمسه‌‌مه‌ییب اوشاقلارینی یالنیز دؤولت مکتبلری‌‌نین، یاخود دا جمعیّت «مکتبلری»نین ایختیارینا بوراخانلار احتیاط‌لی اولمالیدیرلار. خوصوصیله، جمعیت «مکتبلری»نه داها چوخ حساس یاناشیلمالیدیر.
منجه، آرزو اولونان حال عایله مکتبی ایله دؤولت مکتبلری‌‌نین پرینیسیپلری‌نین اوست-اوسته دوشمه‌سیدر یعنی عایله و دؤولت گله‌جک وطنداشین هانسی شکیلده فورمالاشماسی مسئله‌سینده اورتاق نقطه‌دن چیخیش ائدرسه نتیجه ده یاخشی اولاجاقدیر. آنجاق عایله بیر، دؤولت باشقا شئی ایسته‌ییرسه بو زامان اساس ضربه میلّته دَیه‌جکدیر. اما بورادا ان تهلوکه‌لیسی اودور کی، عایله و دؤولت گله‌جک وطنداشین میلّی دَیرلردن اوزاق، یالنیز مادّیاتی دوشونه‌جک شکیلده فورمالاشماسینا راضی اولماسیدیر. دئمه‌لی، ۱-جی حال آرزو اولونان، ۲-جی حال آرزو اولونمایان، آنجاق اومیدلرین بیتمه‌دیگی دوروم؛ ۳-جو حال ایسه آرزو اولونمازدیر. چونکی ۳-جو حالدا میلّت، دین، وطن، اخلاق، شرف آرخا پلانا کئچیر، اؤنده ایسه فردین «آزادلیغی»، «خوشبخت‌لیگی» و «کاریئرا»سی دایانیر.
بو «آزادلیق»، «خوشبخت‌لیک»، «کاریئرا» میلّی دَیرلرین اوستوندن پراقماتیست‌جه‌سینه خط چکیر. آرتیق فردین دوشونجه‌سینده میلّت، دین، وطن کیمی آنلاییشلار یا یوخدور، یا دا «آزادلیق»، «خوشبخت‌لیک»، «کاریئرا»یا چاتماق اوچون یالنیز واسطه‌دیر. بو زامان فردین دریندن دوشونمه‌سینه هئچ احتیاج دا قالمیر. چونکی اونون یئرینه دوشوننلر وار. فرد دوشونمه‌دیکجه، دوشونمگه احتیاجین اولمادیغی قناعتینه گلدیکجه، داها دا «آزاد» اولور. بو «آزادلیق»-ین اونون کؤله‌لیگی اولدوغونون یا فرقینه وارمیر، یا دا فرقینه واردیغی حالدا بئله اونونلا راضیلاشیر. بونونلا دا، حیاتین دادینی چیخارتماغا، عؤمروبویو آدینی بئله دویمادیقلاری غربه مخصوص فرویدیزم، حیات مکتبی، پراقماتیزم کیمی «فلسفی تعلیملر»ین ماهیتینه اویغون یاشاماغا داوام ائدیرلر. چونکی اؤزدن اوزاقلاشانلار سورعتله اؤزگه‌لشیرلر. بیر جمعیتده بو جور اؤزگه‌لشنلر ظاهراً و دیلجه بیزلره یاخین اولسالار دا، روحجا و ماهیتجه بیزدن دئییللر.
۱۹-جو و ۲۰-جی عصرلرده روسیه ایشغال ائتدیگی تورک ائللرینده بو ایدئولوژینی تورک‌سویلو توپلوملارا اویغولادی. روسیه بونو ائتمک اوچون غربدن چوخ بؤیوک دستک گؤردو. چونکی تورک توپلوملاریندا مؤوجود اولان تؤره‌نی پوزماق مسئله‌سینده روسیه و غرب همیشه همرأی اولموشلار. بو گون ده همرأی‌دیرلر. اصلینده روسیه‌ده کومونیزمین رئاللاشماسی بیر غرب لاییحه‌سی ایدی. بونون غربده گئرچلشمه‌یه‌جگینی یاخشی آنلایان آوروپا ایدئولوقلاری روسیه‌یه انگل اولمادیلار. مقصد کومونیزم آدی آلتیندا روسیه‌ده‌کی تورک-موسلمانلارین اؤزدن اوزاقلاشدیریلیب اؤزگه‌لشدیریلمه‌سی ایدی. شوروی دؤورونده کومونیزم آدی آلتیندا تورک تؤره‌لری آلت-اوست ائدیلدی. حالبوکی چار روسیه‌سی دؤنمینده دوروم پیس اولسا دا، بو قدر آجیناجاقلی دئییلدی. کومونیزمی الده بایراق ائد‌رک تورک-موسلمانلارین میلّی و دینی کیملیک اینانجلاری غصب ائدیلدی، اخلاقی دَیرلره یئنی دون گئییندیریلدی.
عایله میلّی کیملیگی – میلّتین وارلیغینی سوردورمه‌سی باخیمیندان چوخ اؤنملی فاکتوردور. هر بیر عایله، عایله عوضوو میلّی کیملیگینی بیلمه‌لیدیر. بو هر بیر فردین طبیعی حاقیدیر. فرد میلّی کیملیگینی بیلمه‌لی و اونون بیر حیصه‌سی اولمالیدیر. آنجاق بوراداکی میلّی کیملیک تانیملانماسی یالنیز سوی و دیل ایله باغلی دئییلدیر. بورادا سوی و دیل ایله یاناشی شوعور، مدنیت و وطن آنلاییشلاری دا اؤنملی یئره مالیکدیر. بو آنلامدا فرقلی سوی و دیلین تمثیلچیلری اورتاق میلّی کیملیکدن چیخیش ائده بیلر‌لر. یعنی منیم سویومدان اولمایانلار، منیم دیلیمده دانیشمایانلار بیزدن دئییلدیر دئمک یانلیش اولاردی. چونکی عینی سویو و دیلی پایلاشدیغینیز حالدا ائللری تاپیلار کی، بیزدن اولماسینلار، آنجاق فرقلی سویدا و دیلده اولانلار ایسه بیزدن اولسونلار. بو میلّی روحلا باغلیدیر. بعضی حاللاردا اینسا‌نین کیملیگینی اونون دیلی و سویو دئییل، ایچینده‌کی روحو موعین ائده بیلر.
عایله دینی کیملیگی – عایله اینانجی‌نین تملیدیر. عایله عوضولری، اؤزل‌لیکله آتا و آنا اینانج مسئله‌سینده دقتلی اولمالی، الله سئوگیسبنی، پیغمبر سئوگیسینی بوتپرست‌لیک سوییه‌سینه ائندیرمه‌مه‌لیدیرلر. تانری‌نین بؤیوکلوگونو حددن آرتیق نه مورکّبلشدیرمک، نه ده ساده‌لشدیرمک دوغرو دئییلدیر. عایله‌ده ائله بیر دینی کیملیک فورمالاشمالیدیر، اونو هر یولدان اؤتنه قاپدیرماق مومکون اولماسین. بونون تملینده پاکلیق، عولوی‌لیک و سئوگی دایانمالیدیر. آللاهدان قوروخماق شردن، حرامدان، یالاندان اوزاق دورماق آنلامیندا درک ائدیلمه‌لیدیر. بو آنلامدا دوشونجه‌لریمیزین فرقلی‌لیگیندن هر بیر کسین اؤزونه‌مخصوص قبول ائتدیگی اینانجلار دئییل، اورتاق اینانجلار اؤنه چکیلمه‌لیدیر.
عایله بین المیلل‌چیلیگی - اینسانلیغین بیر پارچاسیدیر. هر بیریمیز تمثیل اولوندوغوموز میلّی کیملیک و دینی اینانجیمیزدان آسیلی اولمایاراق، یئر کوره‌سینده تکباشینا یاشامادیغیمیزی دا یاخشی درک ائدیریک. بو آنلامدا فرقلی میلّی و دینی کیملیکلری گؤرمزدن گله بیلمه‌ریک. ساده‌جه، هر بیر عایله بونلاری دَیرله‌ندیرمک و دوغرو نتیجه چیخارتماق سوییه‌سینده اولمالیدیر. عایله داخیلی خوش‌گؤرو اونون کنار تأثیرلر قارشیسیندا اریمه‌سی سوییه‌سینده اولمامالیدیر. هر بیر عایله میلّی و دینی کیملیک باخیمیندان اونا یاد اولان میلّی و دینی کیملیک داشیییجیلارینا موعین حدّه قدر موناسیبت بسله‌مه‌لی، معناسیز «بشری دویغوساللیغا»، «هومانیزم»ا قاپیلمامالیدیر. یادسویلو میلّتلرین تمثیلچیلری ایله عایله قورولماسی مسئله‌سینه، اؤزل‌لیکله دقت یئتیریلمه‌لیدیر. آتالاریمیز دئمیشکه‌ن: «ائلینی هورکوت، آخساغیندان یاپیش». چونکی ائلد‌ن چیخمایان ائلد‌ن اولماز...
کؤچورن: عباس ائلچین
