​

فریدون بیگ کؤچرلی

فریدون بیگ کؤچرلی (26 ژانویه 1863، شوشا، باکیقوبرنیاسی – 1920[۱]، گنجه) — آذربایجان معاریفچیسی، پداقوق، متودیست، ادبیاتشوناس، پوبلیسیست، آذربایجان ادبیات تاریخچی‌لیگی علمی‌نین بانیسی.[۲][۳][۴]

یاشاییشی و تحصیلی

  فریدون بیگ کؤچرلی 26 ژانویه 1863-جو ایلده شوشاشهرینده آنادان اولوب. 1872–1876-جی ایل‌لرده شوشادا میرزه کریم منشی‌نین مدرسه مکتبینده تحصیل آلمیشدیر. داها سونرا 1876-جی ایلده شوشاداکی روس مکتبینه داخیل اولور[۵].1878-جی ایلده آلکسی چرنیایئوسکی زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسینا طلبه توپلاماق مقصدی ایله بو مکتبه گلیر فریدون بیگی ده تحصیل آلماق اوچون قوْری‌یه آپاریر[۲]. 1879–1885-جی ایل‌لر عرضینده او زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسیندا تحصیل آلیر. تحصیل آلدیغی مودتده موعلّیم‌لری آ.او.چرنیایئوسکی و م.کیپیانی ایله یاخین موناسیبت ساخلاییر[۶]. 

قاری داغی

الیاس افندی‌یئف

شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیره‌ده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالک‌تاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.   

  یئرلی اهالی‌نین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعه‌لرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمه‌لریندن غضب‌لنمیش شاه، وزیری تای‌گؤز یوسفی چاغیریب کیمسه‌یه آمان وئرمه‌مگی امر ائتدی.     

  تای‌گؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.   

  اوچ‌گونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت باده‌لری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی. 

تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا  نه دئییرلر

     ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.

Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar: 

ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU

Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

XX əsrin əvvəllərində Əhməd bəy Ağaoğlu Qərb mədəniyyəti ilə İslam mədəniyyəti arasında uzlaşdırma yolu ilə “islam millətçiliyi” elmi-rasional nəzəriyyəsini irəli sürmüş, sonralar onu siyasi-dini birlik kimi təbliğ etmişdir. Hüseyn Baykara, Mirzə Bala Məhəm­mədzadənin mülahizələrincə, həmin dövrdə Ə.Ağaoğlu qabaqcıl ziyalı kimi, əsasən, İslam dinində islahatlar aparmaqla müsəlman­ların ictimai-siyasi tərəqqisinə və yüksəlişinə çalışmış, daha çox “islam millətçiliyi”ni, ya da islamçılığı təbliğ etmişdir. Az­ərbaycan Türk milli ideyasının müəllifi, milli ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsul­zadə­nin təbrincə desək, bu dövrdə “milliyyət­pər­vərliyin ən addı-sanlı mürşidləri, başda Ağaoğlu Əhməd bəy olmaqla, islamçılıqla türkçülüyü çox da ayırmır, türklük namına deyil, müsəlmanlıq namına mübarizə aparırdılar. Milli hərəkat­ımızın adı “panislamizm” idi. Bu yalnız rusların xətası deyildi. Özümüz də islamiyyəti milliyyət məfhumu yerində işlədirdik”.

  قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان 

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

      20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس‌ ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورک‌لرین علئیهینه، فارس‌‌لارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی  وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس‌ اثری اولا بیلمز:  " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" . 

آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:   میرزه علی معجز شبستری   

   آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایل‌لرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی  جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو  " نؤوحه خوان‌لیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر. 

  شبستری میلّی-معاریفچی روحلو  "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه  اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلری‌نین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.   

محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی     

  20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر. 

  بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب. 

حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی  

       میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان  " ایتیحادی-ایسلام "  یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.  

  میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.   

  روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو –  " ایتّیفاق یارادیلماسی "  فیکری زردابی‌نین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی. 

  زردابی‌نین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی‌ ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی  " اوجاغین "  اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین  " فیکیر آتاسی "  و موعلیمی ح.زردابی‌ اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.

  اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه  دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.    

"تیفلیس اخباری" قزئتی

تیفلیس اخباری "  (قزئت) — 1832-جی ایلده آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان ایلک قزئت. 

حاقیندا بیلگی

​

"Tiflisskiye vedomosti" قزئتی

قوزئی آذربایجانین روسیه‌نین ترکیبینده اولماسی نتیجه‌سینده تزار حاکیمیتی اؤز موستملکه‌چی‌لیک ‌سیاستینی حیاتا کئچیرمک اوچون تبلیغات واسیطه‌سینه احتییاج دویدو وتیفلیسده روس دیلینده ایلک مطبوع اورقان اولان  " Tiflisskiye vedomosti "  قزئتینی 1828-جی ایلده نشر ائتدی.  " Tiflisskiye vedomosti'نین بیر نئچه دیلده علاوه‌سی نشر اولونوردو. قزئت آذربایجان تورکجه‌سینده1832-جی ایلده نشر اولونموشدور و قزئتین آذربایجانجا آدی  " تیفلیس اخباری "  ایدی. قزئتین هم روس، هم ده یئرلی دیل‌لرده چیخان علاوه‌لری جیدی سانسور نظارتینده چاپ اولونور، حربی اورقان اونلاری دایم دیقتده ساخلاییردی.