+0 بگندیم
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایل‌لرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلری‌نین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتی‌نین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیس‌لرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکت‌لرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائده‌رک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالق‌لارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلری‌نین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالق‌لاری‌نین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالق‌لاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالق‌لاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالق‌لاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالق‌لارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائده‌رک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکه‌لرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالق‌لاری‌نین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجی‌لیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمان‌لارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمان‌لارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمان‌لارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچی‌لاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمان‌لارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانی‌لردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمک‌دیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حال‌لاردا عومومی‌لیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائده‌رک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسان‌لارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیق‌لاری‌نین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حال‌لاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجی‌لیغیندا دا، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمان‌لارین، سویداشلاری‌نین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانی‌لری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمان‌لارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمان‌لارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
