تؤره‌نیش داستانی

تؤره‌نیش داستانی اولاراق بیلینن بو حکایه اصلینده کائو-چه'نین یارادیلیش داستانی‌دیر (چینجه : 高 車 高 车). فواد کؤپرولو ایسه هۆوئی-هۆ'نون داستانی اولاراق قئید ائدیلن بیر تورک داستانی‌دیر. [۱][۲]

  بو داستان چین سالنامه‌لرینده وئی کیتابی [۳] و قوزئی سولاله‌لری تاریخی [۴] کیتاب‌لارینا داخیل ائدیلمیشدیر. 

داستان

  اسکی هون حؤکمدارلاریندان بیری‌نین چوخ گؤزل ایکی قیزی وار ایدی. او قدر گؤزل ایدیلر کی، گؤک تئنگری اونلاری یئر تئنگری‌لرله ائولنمک اوچون یاراتدیغینا اینانیردی. حؤکمدار دا بئله دوشونوردو. قیزلارینی اینسان‌لاردان اوزاق توتماق اوچون اؤلکه‌نین قوزئی طرفینده هوندور بیر قوللـه تیکدیردی. قیزلارینی بو قوللـه‌ده بوراخدی. ائولنمک اوچون یالواریب چاغیردیغی تانری، نهایت، بوز قورد شکلینده گلدی.بو قیزلارلا ائولندی. بو ائولی‌لیکدن دوغان دوققوز اوغوز-اون اویغور اوشاق‌لاری‌نین سسی بوزقورد سسینه بنزه‌ییردی.بو اوشاقلار بوز قوردون روحونو داشییاراق چوخالدیلار. [۵] 

اتک یازی‌لار

1.  Fuat Köprülü, Türk Edebiyat Tarihi, Cilt 1, s. 69-73
2.  Prof.Dr.Cemal Anadol,Tarihe Hükmeden Millet Türkler,S.77-101
3.  Vey Kitabı, Cilt 103
4.  Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 98
5.  Prof.Dr.Cemal Anadol,Tarihe Hükmeden Millet Türkler,S.101

کؤچورن: عباس ائلچین

میفولوگییا و  فولکلورلا ایلگیلی بعضی اورتاق دیل عونصورلری‌نین قایناغی 
پروفئسور دوکتور  ووقار سولطانزاده
دوغو آق‌دنیز اونیورسیته‌سی، تورکجه ائییتیمی بؤلومو

کؤچورن: عباس ائلچین

اؤزت 
مقاله‌ده آند ایچمک دئییمی‌نین، ناخیش کلمه‌سی‌نین اولوشدوردوغو بیر سیرا دئییملرین و بیر وارمیش، بیر یوخموش تورونده قالیب ایفاده‌لرین قایناغی آراشدیریلماقدادیر. بونلاری بیرلشدیرن اؤزللیک، میفولوگییا ایله، فولکلورلا ایلگیلی اولمالاری و هامیسی‌نین مئزوْپوْتامیا قایناقلی اولماسیدیر. آند ایچمک دئییمی‌نین کؤکنی، اسکی چاغدا یایغین شکیلده اویغولانان، بابیل، هیتیت، پهلوی، ایبرانی و چین قایناقلاریندا بحث ائدیلن، تاثیری تورکلرین یاشادیغی بؤلگه‌لر داخیل گنیش جوغرافیادا گؤرولن بیر آند ایچمک گله‌نگینه دایاندیریلماقدادیر. سؤز قونوسو گله‌نکده آند ایچَنه سؤزلو آندلا یاناشی، بیر مادّه ده اوددورولوردو. بو مادّه‌نین یالاندان آند ایچنه ضرر وئره‌جگینه اینانیلیردی. 
تورک خالقلاری‌نین و قونشو خالقلارین میفولوگییاسیندا گؤرولن ناخیش عونصورونون و بونونلا ایلگیلی دئییملرین، آتاسؤزلری‌نین قایناغی، سومئرلرین ایلاهی بیر گوجو تمثیل ائدن و سؤزده ناخیش، چیزگی؛ دوزن آنلامینا گلن Giš-ḫur میفولوژی فیقوُرونا باغلانماقدادیر. اورتا آسیا، قافقازلار، یاخین دوغو و آنادولودا یاشایان خالقلارین بیر وارمیش، بیر یوخموش (بیری واردی، بیری یوخدو؛ بولغان‌میدی بولماغان‌میدی؛ یکی بود، یکی نه بود؛ کَانَ یَا مَا کَانَ وس.) تورونده مشهور ناغیل باشلانغیجی فورمولونون ده ایلک تثبیت یئری سومئر متنلری‌دیر. 

آچار سؤزلر: اورتاق دیل عونصورلری، دئییم، ناغیل باشلانغیجی قالیبلاری، میفولوگییا، کؤکن 

سومئر و تورک فولکلوروندا بوزقورد اوبرازی

ایسلام صادیق

کؤچورن: عباس ائلچین

     قورد اوبرازی، تورک فولکلوروندا و میفولوگییاسیندا قورد اوبرازی‌نین خصوصی یئری وار. بو اوبراز حاقّیندا ایندییه قدر چوخ یازیلیب و هله چوخ یازیلاجاق، چونکی اونون پوئتیک تحلیل اوچون وئردیگی ماتئریال زنگین، ایمکانلار گئنیش‌دیر. هر بیر آراشدیریجی قورد اوبرازینا فرقلی آسپئکتدن یاناشیر، اونو اؤز تحلیل پریزماسیندان کئچیریر، اونا گؤره ده همیشه یئنی سؤز دئمک، یئنی فیکیر سؤیله‌مک اولور.

«کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسلاریندا قورد اوبرازینا خوصوصی محبّت اولدوغو آیدین گؤزه چارپیر. ایندی بللی اولور کی، بو سئوگی‌نین، سایغی‌نین کؤکو «بیلقامیس»آ باغلی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا «قورد اوزو موبارک‌دیر»، «یئنی باییرین قوردونا بنزه‌ردی ییگیدلریم»، «ایسسیز یئرین قوردو کیمی اولاشدیلار»، «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» (۱، ص.۱۱۱، ۱۱۴، ۱۴۷)، «کوراوغلو»دا «نه قدر سفیل گزره‌م، آدیم قورد اولدو، قورد اولدو»، «کوراوغلونون قورد اوغلویام» کیمی میصراعلار چوخدور و بونلار بیزه تانیش‌دیر. هر ایکی ائپوس تورک پوئتیک تفکّورونون محصولودور. قورد بور­دا تورک کاراکتئری‌نین ایفاده‌سی اوچون سئچیلمیش اوغورلو بدیعی تصویر واسطه­سیدیر، بنزه‌تمه‌دیر.

آذربایجان تورکلری‌‌نین میفولوگییاسیندا دونیا داغینا اینام

  رامازان قافارلی

فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو، پروفئسور

دونیا‌نین داغدان ایداره اولونماسی

 بو ایدئیا‌نین ۱۲-جی یوزایللیک‌ده یازییا آلینان («مونیس‌نامه»ده) میفیک مودئلی گؤستریر کی، آذربایجان‌لیلاردا دونیا داغینا اینام چوخ گوجلو اولوب. خالق آراسیندا دیللر ازبری اولان بیر سیلسیله بایاتیلارین بو گون ده داغلارا مراجیعتله (آ داغلار، اولو داغلار...) باشلانماسی، اینسانلارین دردلرینی اولو داغلارلا بؤلوشمه‌سی همین اینانجدان دوغور:

داغلارین قاری درمان، یاراما ساری درمان...

 هَرکاییل-هئراکل-کوْراوقلو میفینده‌ داغ کولتو.

 آذربایجانین ائلدنگیزلر سولاله‌سی‌نین ولیعهدلری‌نین بؤیوک موعلّیمی، گنجه‌لی ال-اوستادین «مونیس‌نامه» ( XII عصرده یازیلمیشدیر، کیتابین الیازماسی ۱۹۲۰-جی ایلده گنجه‌دن لوندونا آپاریلیب، حال-حاضردا اثرین یئگانه نوسخه‌سی «بریتانییا» موزئیین‌ده ساخلانیلیر) اثرینده قاف داغی حاقیندا یازیلانلار آتش‌پرستلرین آلبوروز دونیا داغینا عایید تصوّورلرینی تاماملاییر. کایناتین باشلانغیجی، چوخسایلی باشقا دونیالارا گئدن یوللار دا قاف داغیندا گؤستریلیر. یئر اوزونون بوتون تورپاقلاری اورا باغلانیر. کایناتین دوز اورتاسیندا یئرلشدیگی اوچون دونیا اونون زیروه‌سیندن نوخود بویدا گؤرونور. قاف ماوی زومروددن یارادیلیب. ال-اوستاد یازیر: «اساتیر قورویوجولاری‌‌نین بعضیلری سؤیله‌ییرلر کی، قاف آنجاق خریزوْلیتدن (قیزیلا چالار یاشیلیمتیل-ساری رنگلی قیمتلی داش) عبارتدیر و دونیا اوزرینده‌کی گؤی اونا گؤره ماوی‌دیر کی، اوندا خریزوْلیت-داغ عکس اولونور». دونیا‌نین بوتون دامارلاری قاف داغی‌‌نین هامیسی‌ - قورویوجوسو هَرکاییلین الینده جمعلشیردی. دونیادا ائله بیر شهر، کند، ویلایت، اؤلکه، گوشه یوخ ایدی کی، یئرآلتی دامارلاری ایله قاف داغلارینا باغلانماسین. آللاهین هانسی اؤلکه‌یه غضبی توتسا، هَرکاییل اونون سو دامارلارینی کسیردی، نملیگین قارشی‌سی آلینیردی، اورادا قوراقلیق و فلاکت باش آلیب گئدیردی؛ بوتون بولاقلار، آرخلار، چایلار قورویور، بیتکیلر، اوتلار سوسوزلوقدان محو اولوردو. زلز‌له‌‌نین ده باش وئرمه‌سینه سبب تانری‌‌نین اینسانلارا غضبی‌دیر. هَرکاییل اولو آللاهدان امر آلان کیمی، آداملاری قورخوتماق مقصدیله او دیارین قافداکی دامارلارینی برک-برک سیلکه‌له‌ییر، نتیجه‌ده یئرین آلتی اوستونه چئوریلیر، یا دا یئر یاریلیب، بوتون جانلیلاری اوُدور. هَرکاییل دئییردی: «تانری‌نین بویروغو اولسا، قاف داغیندان کئچن بوتون دامارلارا کوی وورارام، دونیا جهنم تک جانلیلارین باشینا دارالار. لاکین یارادا‌نین قایغیسی ایله چوخلاری‌نین قوللوغوندا دورورام، بؤیوک گوناه ایشله‌دنلرین ایسه یاشادیقلاری اراضیلرین دامارلارینی بوروب، اونلاری مین جور اذییّته دوچار ائدیر‌م». دونیانی ایداره ائد‌ن قاف داغی نهنگ اؤکوزون باشینداکی ۲ بوینوزونون آراسیندا یئرلشیر. بو اؤکوزون بؤیوکلوگو ۱۰۰۰ ایللیک یول مسافه‌سینه برابردیر.

فردوسی‌نین شاهنامه‌سی تورکلر حاقّیندا نه‌لر دئییر؟

 آقمیرات گورگنلی

   خوراسانلی فارس شاعیری ابوالقاسیم فردوسی‌نین شاهنامه‌سینه تورکمن ادبییاتیندا اؤزل یئر وئریلیب ، اونو دوغونون ان گؤرکملی شاعیری و اثرینی ایسه بؤیوک ائپوس دئیه تانیتدیریلیب. تورکمنیستانین  یوکسک اؤیرتیم یئری، بیلیم یوردونون دیل فاکولته‌سینده بو فارس اثری حاقّیندا گئنیش اؤلچوده دانیشیلیر. آزادی آدینداکی مرکزی کیتابخانانین دیوارلاریندا شاعیرین اؤزو و اثرلرینی آنلادان شکیل‌لر قازیلیبدیر. دوغروداندا بو "فارس شاه"اثرینه بئله چوخ اؤنم وئرمک بیزیم میلّتین نیینه گره‌ک؟

    فارس ادبییّاتچیلاری شاهنامه پوئزییاسینی ایران (اوخو فارس) میفولوگییاسی اساسیندا یارانان اولو مانومئنتال دئیه تانیملاییرلار. اثرین یازیلیشینا گؤره بئله بیر روایت وار: " تورک حؤکومدارلاریندا غزنه‌لی سولطان ماحمود "ایران-توران" تاریخی حاقّیندا بیر اثر یازیلماسینی بویورموش. ایلک شاهنامه اثرینی 996-نجی ایلده مرولی "مسعودی مروزَی" یازماغا باشلار، اوندان سونرا "دقیقی" بو ایشی داوام ائدر، دقیقی اؤلندن سونرا فردوسی ایش باشینا گئچر. فارسلارین اویدوردوغو روایت‌لره گؤره سولطان ماحمود اثرین هر بئیتینه بیر آلتین وئره‌جگینی وعده ائتمیش. فردوسی اؤز "شاهنامه‌سینی" یازیب سولطانا سونار. سولطان ماحمود اثر ایله  تانیش اولاندان سونرا، اونو بگنمز، آلتین یئرینه گوموش درم (درهم) وئرر، فردوسی بونو گؤروب، سولطانین آدینا آشاغیلاییجی قوشغو قوشوب، قورخوسوندان باشقا یئره قاچیب گئدر. آرادان بیر نئچه واخت گئچندن سونرا، سولطان ائتدیگی ایشیندن پئشمان اولوب آلتینلاری یوللایار. یوکلو کروان شهرین بیر دروازه‌سیندن گیرنده، آداملار دونیادان گئدن فردوسینی قویلاماق اوچون، اوبیری دروازه‌سیندن چیخیب گئدرمیشلر. شاعیرین قیزی ایسه گؤندریلن آلتینلاری گئری قایتارار.

Ferdusinıñ Şah-naması Türkler hakında näme diyyär?

 Akmırat Gürgenli

 Horasanlı pars şahırı Abulkasım Ferdusinıñ Şah-namasına Türkmen edebiyatında has orun berilip, onı gündogarıñ iñ görnükli şahırı ve eserini bolsa beyik epos dilip tanadılyar. Türkmenistanıñ yokarı okuw jaylarında, universitetdir dil institutında bu pars eseri hakında giyñ möçberde gürrüñ edilyär. Azadı adındakı merkezi kitaphananıñ diywarlarında şahırıñ özi we eserlerini añlatyan suwratlar gazlıpdır. Dogurdanam bu "pars şa" eserine şeyle köp üns bermek biziñ milletimize nämä gerek?

 Pars edebiyatçıları şahnama poeziyasını Eyran (oka pars) mifologiyası esasında dörän ulı manumental diip sıpatlandıryarlar. Eseriñ döreyşi barasında şeyle gürrüñ bar:" Türk hökümdarlarında Gaznalı soltan Mahmıt "Eyran-Turan" tarıhı hakında bir eser yazılmasını buyranmış. İlki şah-nama eserini 996-njı yılda Marılı "Mesudi Märwäzi" yazıp başlayar, ondan soñ "Dakıkı" bu iyşi dewam etyär, Dakıkı ölenden soñ Ferdusi iyş başına geçyär. Parslarıñ toslan rowayatlarına görä soltan Mahmıt eseriñ her beytine bir altın berjegini wada berenmiş. Ferdusi öz "Şah-namasını" yazıp soltana hödürleyär. Soltan Mahmıt eser bilen tanış bolanda soñ, onı halaman, altın yerine kümüş derem (derhem) berenmiş, Ferdusi munı görüp, soltanıñ adına yazgarıjı goşgı goşup, gorkusından başga yere gaçıp gidenmiş. Aradan bir näçe wagıt geçenden soñ, soltan öz eden iyşinden puşman bolup altınları yollayar. Yükli kerwen şäheriñ bir derwezesinden girende, dünyäden öten Ferdusini jaylamak üçin, adamlar ol bir derwezesinden çıkıp baran, şahırıñ gıyzı bolsa iyberilen altınları ıyzına gaytaranmış.