​

 سهراب طاهر

داها

 دردی درد اولموشدو ائلینده منه،  

  آغلادیم بیر ناشی گولنده منه،  

  هئچ کس آغلاماسین  اؤلنده منه،  

  من هئچ واخت،هچ زامان اؤلمه‌رم داها.  

  آزاد قارداشیم وار اونونلا خوشام،  

  من گرک ساحیلی ساحیله قوشام،  

  ایکی  بؤلونمکدن ائله قورخموشام،  

  چؤپو ده ایکی‌یه بؤلمه‌رم داها.  

  دنیزلر دریالار منه دایازدیر،  

  ان درین بیر چای وار او دا آرازدیر،  

  منه گؤروش وئرین آزادلیق آزدیر،  

  گؤروشسم آیریلماق بیلمه‌رم داها.  

  عؤمرومدن غوربت‌لر، یادلار قووولسون   

  کئچمیشیم  یییه‌سیز قالدی، قوی اولسون   

  آنجاق گله جگیم منیمکی  اولسون   

  من اونو عؤمرومدن سیلمه‌رم داها  

  منیم سعادتیم هارداسا بیتدی،  

  او هاساد گلمیشدی، هاساد دا گئتدی،  

  منه نه ائتدیسه سعادت ائتدی،  

  بدباخت سعادته گولمه‌رم داها  .

آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار:  شیخ محمد خیابانی‌

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

     آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچ‌قالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجه‌سینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدی‌نین آخوندو، ایمام جومعه‌سی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنی‌نین و شورا مجلیسی‌نین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیس‌ده دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیه‌سینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچ‌قالادا و پتربورق‌دا یاشامیشدیر. چار روسیه‌سینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجه‌ده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه  بورژوا اینقیلابی چار روسیه‌سینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسی‌نین آذربایجاندا-تبریزده‌کی ویلایت کومیته‌سی‌نین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلری‌نین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنی‌لشمه") قزئتی‌نین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجان ویلایت کومیته‌سی‌نین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسی‌نین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیته‌سی‌نین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر.

عوثمانلی دؤولتی‌نین ایلک باش معماری: تبریزلی معمار علی

    آذربایجان و آنادولو جوغرافیاسیندا یاشایان و عینی دیل، مدنیت و اینانجی داشییان خالقلار آراسیندا قورولان موناسیبتلر ۱۱-جی عصردن باشلایاراق، بوتون اورتا عصرلر بویو داوام ائدیب. ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده ایسه گوجلَنن آذربایجان-عوثمانلی موناسیبتلرینده بوتون ایستیقامتلرده اولدوغو کیمی، مد‌نی علاقه‌لرده ده اینکیشاف قئیده آلینیب. بونا بعضی سیاسی و اجتماعی حادثه‌لرین ده سبب اولدوغونو سؤیله‌مک مومکوندور.

آذربایجان، ایران، یاخین شرق و آنادولونو اؤز حاکمیتینده ساخلایان ائلخانلیلار (۱۲۵۶-۱۳۵۷) دؤورونده تبریز شهری‌نین بو دؤولتین پایتاختی اولماسی (۱۲۶۵) بؤلگه‌ده هم تبریز شهری‌نین، هم ده آذربایجا‌نین اؤنمینی آرتیردی. ایران، چین، آنادولو و سوریه‌دن مینلرله صنعت و علم آدامی‌نین پایتاخت تبریزه جلب ائدیلمه‌سی سونراکی ایللرده آذربایجا‌نین مد‌نی حیاتینا دا اؤز موثبت تأثیرینی گؤستردی. بوتون بونلار آذربایجانی ۱۴-جو-۱۵-جی عصرلرده، دئمک اولار کی، شرقین علم، صنعت و مدنیت مرکزینه چئویردی.

ایرا‌ندا مین‌ ایل‌لیک تورک حاکمیتی

زلفیه ولی‌یئوا

تورکلرین و فارسلارین ایلکین موناسیبتلری‌نین قیسا دَیرلندیرمه‌سی  ایراندا مین‌ایل‌لیک تورک حاکمیتی باشلیغیندا اله آلدیغیمیز بو مؤوضو اساساً موسلمان تورکلرین بؤلگه‌ده‌کی حاکمیتلری‌‌نین اینجه‌لنمه‌سی و دَیرلندیریلمه‌سی ایله علاقه‌لیدیر. اؤلکه‌میزده و ائله‌جه ده اونون خاریجینده خصوصاً ایسلامدان اوّل ایران جوغرافیاسیندا قورولان بیر چوخ دؤولت و مسکونلاشان خالقلار اوزرینه چوخ سایدا تدقیقاتلار آپاریلمیشدیر. بو مؤوضودا گونئی آذربایجانلیلاری‌‌نین (پروف. ذهتابی کیریشچی شبستری، پروف. جاواد هئیت و ب.) دا بؤیوک فعالیتلری اولموشدور. ایرا‌نین تورکلر طرفیندن توتولماسیندان و بورادا حاکمیتی اله کئچیرمه‌لریندن‌ اوّل دقّت ائدیلمه‌سی گرکن بیر نقطه ده ایرانی قروپلارین دونیا‌نین بیر چوخ خالقلاری کیمی بو جوغرافیایا، موختلیف طبیعی، سیاسی و اقتصادی سببلرله گلیب یئرلشمه‌لریدیر. خصوصاً تورک تاریخی‌‌نین ان حساس مسئله‌لریندن بیری اولاراق گؤستریلن و اینجه‌لنن کؤچ مسئله‌سینه فارس خالقی‌نین تاریخینده هر ندنسه آز دقّت ائدیلمیشدیر. 

آذربایجان رومانتیکلری‌نین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک

پروفسور تیموچین افندی‌یئو

   20. عصر آذربایجان رومانتیکلری‌نین قیدالاندیقلاری ایکی منبعدن بیری تورکیه ایدی؛ بورادان گلن رومانتیک منبع‌نین اساس قایناقلاریندان بیری ایسه تورکچولوک گؤروشلری ایدی.
شوروی تنقیدچی و ادبیات‌شوناسلاری‌نین رومانتیکلری ایکی یئره؛ موترقّی و مورتجعلره بؤلمه‌سی‌نین اساس سببی ده اونلارین یارادیجیلیغینداکی میلّتچیلیک، تورکچولوک و ایسلامچیلیق ایدئیالاری‌نین گئنیش یئر توتماسی ایدی. بو دؤورو آذربایجان بدیعی دوشونجه‌سینده میلّیلیک و تورکچولوک مرحله‌سی اولاراق قییمتلندیرسک، او زامان مؤوجود ادبیات‌شوناسلیغین موناسیبتینی آیدین گؤرمک اولار.

" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفه‌سی‌‌نین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا  بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه  تورک فلسفه‌سی‌نین، تورک فلسفه‌ تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی  عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.

آچار سؤزلر: